WEBVTT

00:00:06.716 --> 00:00:10.397
ساردترین ماددەکان لە جیهاندا
لە ئەنتارەکتیکا نییە.

00:00:10.397 --> 00:00:12.521
لەسەر لوتکەی چیای ئێڤرێست نیین و

00:00:12.521 --> 00:00:14.376
لە سەهۆڵ بەندانیشدا نەنێژراون.

00:00:14.376 --> 00:00:15.897
بەڵکو لە تاقیگەکانی فیزیادان:

00:00:15.897 --> 00:00:20.382
ئاوێتە گازییەکان تەنها شکانی پلە هەڵدەگرێت
لەسەروو سفری تەواو.

00:00:20.382 --> 00:00:25.367
٣٩٥ ملیۆن جار ساردترە
،لە بەفرگرەکەت

00:00:25.367 --> 00:00:28.073
١٠٠ ملیۆن جار ساردترە لە نایترۆجینی شل،

00:00:28.073 --> 00:00:31.240
و ٤ ملیۆن جار ساردترە
لە بۆشایی دەرەکی ئاسمان.

00:00:31.240 --> 00:00:35.901
ئەو پلە گەرمییە کەمە دەروازەیەکی بەخشیوە 
بە زاناکان لە کارە ناوەکییەکان لە ماددەدا،

00:00:35.901 --> 00:00:39.437
و ڕێگە دەدات بە ئەندازیارەکان بۆ 
بنیاتنانی ئامێری خەیاڵبڕی هەستیار

00:00:39.437 --> 00:00:41.292
کە هەموو شتێکمان زیاتر پێ دەڵێت

00:00:41.292 --> 00:00:43.130
هەر لە دەربارەی هەسەرەکەمانەوە

00:00:43.130 --> 00:00:46.135
تاکو ئەوەی چی ڕوو دەدات لە
دوورترین شوێنەکانی گەردون.

00:00:46.135 --> 00:00:48.928
ئێمە چۆن ئەم پلە گەرمییە بەرزەمان
دروست کرد؟

00:00:48.928 --> 00:00:51.989
بە کورتی، بە هێواش کردنەوەی 
جوڵەی گەردیلەکان.

00:00:51.989 --> 00:00:55.951
کاتێك ئێمە دەربارەی پلەی گەرمی دەدوێین،
لە ڕاستیدا ئەوەی باسی دەکەین، جوڵەیە.

00:00:55.951 --> 00:00:57.716
ئەو گەردیلانەی کە تەنە ڕەقەکان و

00:00:57.716 --> 00:00:58.458
شلەکان و

00:00:58.458 --> 00:00:59.338
و گازی دروست دەکەن

00:00:59.338 --> 00:01:00.869
هەموو کات دەجوڵێن.

00:01:00.869 --> 00:01:05.616
کاتێك گەردیلەکان خێراتر دەجوڵێن،
ئێمە هەست بە گەرمی ماددەکە دەکەین.

00:01:05.616 --> 00:01:09.147
کاتێك هێواشتر دەجوڵێن،
ئێمە هەست بە ساردی ماددەکە دەکەین.

00:01:09.147 --> 00:01:12.563
بۆ ئەوەی لە ژیانی ڕۆژانەماندا
شتێکی گەرم یان گاز سارد بکەین

00:01:12.563 --> 00:01:15.960
لە ژینگەیەکی ساردتردا دایدەنێین،
وەکو بەفرگر.

00:01:15.960 --> 00:01:20.498
هەندێك جوڵەی گەردیلە لە شتە گەرمەکەدا
دەگوازرێتەوە بۆ دەورو بەر،

00:01:20.498 --> 00:01:22.251
و سارد دەبێتەوە.

00:01:22.251 --> 00:01:23.788
بەڵام سنورێك بە ئەمە هەیە:

00:01:23.788 --> 00:01:27.865
لەبەرئەوەی بۆشایی دەرەکی ئاسمان زۆر گەرمە
بۆ دروست کردنی پلەی گەرمی زۆر نزم.

00:01:27.865 --> 00:01:32.823
لەبری ئەوە، زاناکان ڕێگایەکی ڕاستەوخۆیان
دۆزییەوە بۆ کەم کردنەوەی جوڵەی گەردیلەکان

00:01:32.823 --> 00:01:34.204
بەهۆی تیشکی لێزەر.

00:01:34.204 --> 00:01:35.751
لە زۆربەی بارودۆخەکاندا،

00:01:35.751 --> 00:01:38.464
وزەی تیشکی لێزەرشتەکان گەرم ئەکات.

00:01:38.464 --> 00:01:40.533
بەڵام بە ڕێگەیەکی زۆر تایبەت بەکارهێنرا،

00:01:40.533 --> 00:01:44.813
تەوژمی تیشکەکە توانی جوڵەی گەردیلەکان
بوەستێنێت، و ساردیان بکاتەوە.

00:01:44.813 --> 00:01:49.403 line:1
هەر ئەمەیە کە ڕوودەدات لەو ئامێرەی
پێی دەڵێن تیشکگری موگناتیسی.

00:01:49.403 --> 00:01:51.954
گەردیلەکان دەخرێنە کەمۆڵەیەکی بەتاڵەوە،

00:01:51.954 --> 00:01:55.415
و مەودا موگناتیسییەکە
ڕایان دەکێشێت بەرەو ناوەڕاست.

00:01:55.415 --> 00:01:58.090
تیشکی لێزەرەکە کە لە 
ناوەڕاستی کەمۆڵەکە دەدات

00:01:58.090 --> 00:02:00.623
تەنها بۆ دووبارەبوونەوەی ڕاست ڕێکخراوە

00:02:00.623 --> 00:02:06.170
کە گەردیلەیەك بەرەو ڕووی دەجوڵێت فۆتۆنێک
لە تیشکی لێزەرەکە هەڵدەمژێت و هێواش دەبێت.

00:02:06.170 --> 00:02:09.089
ئەنجامی هێواش بوونەوەکە لە
گواستنەوەی تەوژمەکەوە دێت

00:02:09.089 --> 00:02:11.108
لە نێوان گەردیلە و فۆتۆن.

00:02:11.108 --> 00:02:14.208
،سەرجەمی شەش تیشکەکە
،لە ڕیزکردنێکی ستوونی

00:02:14.208 --> 00:02:18.375
دڵنیایی دەدات کە کۆسپ لەبەردەم گەردیلە
گواستراوەکان هەیە لە هەموو ئاڕاستەکانەوە.

00:02:18.375 --> 00:02:21.018
لە ناوەڕاستدا،
لەو شوێنەی کە تیشکەکان یەکدەبڕن،

00:02:21.018 --> 00:02:24.840
گەردیلەکان بە تەمبەڵی دەجوڵێن،
وەك ئەوەی کەوتبێتنە ناو شلەیەکی خەستەوە —

00:02:24.840 --> 00:02:29.924
ئەو ئەنجامەی توێژەرەان دەستیان خست
بە "دۆشاوی تیشکی" ناسرا.

00:02:29.924 --> 00:02:32.228
تیشکگری موگناتیسی وەکو ئەوە

00:02:32.228 --> 00:02:35.585
دەتوانێت گەردیلەکان سارد بکاتەوە
بۆ تەنها ژمارەیەکی کەمی مایکرۆ کێلڤن -

00:02:35.585 --> 00:02:38.785
بۆ نزیکەی ٢٧٣- پلەی سیلیزی.

00:02:38.785 --> 00:02:41.609
ئەم تەکنیکە لە ساڵی ١٩٨٠کان پەرەی پێدرا،

00:02:41.609 --> 00:02:43.913
و ئەو زانایەنەشی کە بەشداریان تێدا کرد

00:02:43.913 --> 00:02:47.931
لە ساڵی ١٩٩٧ خەڵاتی نۆبڵیان لە فیزیادا
وەرگرت.

00:02:47.931 --> 00:02:52.751
لەو کاتەوە، لێزەری ساردکردنەوە گەشەی 
پێدراوە بۆ گەشتن بە پلەی گەرمی کەمتریش.

00:02:52.751 --> 00:02:55.990
بەڵام بۆچی دەتەوێت گەردیلەکان
بەو ڕادەیە سارد بکەیت؟

00:02:55.990 --> 00:02:59.786
سەرەتا، گەردیلە ساردەکان دەتوانن
پشکنەری زۆر باش دروست بکەن.

00:02:59.786 --> 00:03:01.530
بە وزەیەکی زۆر کەم،

00:03:01.530 --> 00:03:04.961
بڕوا پێنەکراوانە هەستیارن 
بۆ لەرینەوەکان لەناو ژینگەدا.

00:03:04.961 --> 00:03:09.562
ئینجا بەکارهاتوون لەو ئامێرانەدا کە نەوت
و کانزا نیشتووەکانی ژێر زەوی دەدۆزنەوە.

00:03:09.562 --> 00:03:12.203
هەروەها کاتژمێری گەردیلەیی 
زۆر تەواو دروست دەکەن،

00:03:12.203 --> 00:03:15.093
وەکو ئەوانەی کە بەکارهاتوون لە ماگە
دەستکردە جیهانیەکان بۆ دۆزینەوەی شوێن.

00:03:15.093 --> 00:03:18.152
دووەم، گەردیلە ساردەکان 
ئەگەرە قەبەکان لەخۆ دەگرن

00:03:18.152 --> 00:03:20.243
بۆ پشکنینی سنوورەکان لە فیزیادا.

00:03:20.243 --> 00:03:22.662
ئەو پەڕی هەسیاری ئەمانە وایان لێ دەکات
پاڵێوراو بن

00:03:22.662 --> 00:03:27.300
بۆ ئەوەی بەکاربێن لە توێژینەوەی شەپۆلەکانی
کێشکردن لە پشکنەری بۆشایی ئاسمانی داهاتوو

00:03:27.300 --> 00:03:31.624
هەروەها بەسوودن بۆ خوێندن دەربارەی 
دیاردە گەردیلەییەکان و ناگەردیلەییەکان،

00:03:31.624 --> 00:03:35.894
کە پێویستی بە پێوانەکردنی لەرینەوە
زۆر بچوکەکانە لە وزەی گەردیلەکان.

00:03:35.894 --> 00:03:38.046
ئەوانە لە پلەی گەرمی ئاساییدا نوقم دەبن،

00:03:38.046 --> 00:03:41.090
کاتێك خێرایی گەردیلەکان نزیکی
سەدان مەترن لە چرکەیەکدا.

00:03:41.090 --> 00:03:45.265
لێزەری ساردکردنەوە دەتوانێت گەردیلەکان 
هێواش بکاتەوە بۆ چەند سانتیمەترێك/چرکەدا -

00:03:45.265 --> 00:03:49.122
ئەمەش بەسە بۆ جوڵە کە هۆکارەکەی کاریگەری
بڕی گەردیلەییە بۆ ئەوەی ڕوون بێت.

00:03:49.122 --> 00:03:53.599
گەردیلە سەروو ساردیەکان ڕێگەیان
بۆ زاناکان کردۆتەوە بۆ خوێندنی دیاردەکان

00:03:53.599 --> 00:03:56.150
وەکو خەستی بوز- ئەنیشتاین،

00:03:56.150 --> 00:03:59.631
کە تیایدا گەردیلەکان ساردکران
بۆ نزیکی سفری تەواو

00:03:59.631 --> 00:04:02.200
و دەبێت بە بارێکی نوێی 
دەگمەن لە ماددەکەدا.

00:04:02.200 --> 00:04:05.791
کەواتە تاکو توێژەران بەردەوام بن لە
گەڕانەکەیان بۆ تێگەشتن لە یاساکانی فیزیا

00:04:05.791 --> 00:04:07.925
و ڕوون کردنەوەی ئاڵۆزیەکانی گەردوون،

00:04:07.925 --> 00:04:12.161
گەردیلە هەرە ساردەکان یارمەتیان دەدەن
بۆ سەرکەوتن.