1
00:00:06,716 --> 00:00:10,397
ساردترین ماددەکان لە جیهاندا
لە ئەنتارەکتیکا نییە.

2
00:00:10,397 --> 00:00:12,521
لەسەر لوتکەی چیای ئێڤرێست نیین و

3
00:00:12,521 --> 00:00:14,376
لە سەهۆڵ بەندانیشدا نەنێژراون.

4
00:00:14,376 --> 00:00:15,897
بەڵکو لە تاقیگەکانی فیزیادان:

5
00:00:15,897 --> 00:00:20,382
ئاوێتە گازییەکان تەنها شکانی پلە هەڵدەگرێت
لەسەروو سفری تەواو.

6
00:00:20,382 --> 00:00:25,367
٣٩٥ ملیۆن جار ساردترە
،لە بەفرگرەکەت

7
00:00:25,367 --> 00:00:28,073
١٠٠ ملیۆن جار ساردترە لە نایترۆجینی شل،

8
00:00:28,073 --> 00:00:31,240
و ٤ ملیۆن جار ساردترە
لە بۆشایی دەرەکی ئاسمان.

9
00:00:31,240 --> 00:00:35,901
ئەو پلە گەرمییە کەمە دەروازەیەکی بەخشیوە 
بە زاناکان لە کارە ناوەکییەکان لە ماددەدا،

10
00:00:35,901 --> 00:00:39,437
و ڕێگە دەدات بە ئەندازیارەکان بۆ 
بنیاتنانی ئامێری خەیاڵبڕی هەستیار

11
00:00:39,437 --> 00:00:41,292
کە هەموو شتێکمان زیاتر پێ دەڵێت

12
00:00:41,292 --> 00:00:43,130
هەر لە دەربارەی هەسەرەکەمانەوە

13
00:00:43,130 --> 00:00:46,135
تاکو ئەوەی چی ڕوو دەدات لە
دوورترین شوێنەکانی گەردون.

14
00:00:46,135 --> 00:00:48,928
ئێمە چۆن ئەم پلە گەرمییە بەرزەمان
دروست کرد؟

15
00:00:48,928 --> 00:00:51,989
بە کورتی، بە هێواش کردنەوەی 
جوڵەی گەردیلەکان.

16
00:00:51,989 --> 00:00:55,951
کاتێك ئێمە دەربارەی پلەی گەرمی دەدوێین،
لە ڕاستیدا ئەوەی باسی دەکەین، جوڵەیە.

17
00:00:55,951 --> 00:00:57,716
ئەو گەردیلانەی کە تەنە ڕەقەکان و

18
00:00:57,716 --> 00:00:58,458
شلەکان و

19
00:00:58,458 --> 00:00:59,338
و گازی دروست دەکەن

20
00:00:59,338 --> 00:01:00,869
هەموو کات دەجوڵێن.

21
00:01:00,869 --> 00:01:05,616
کاتێك گەردیلەکان خێراتر دەجوڵێن،
ئێمە هەست بە گەرمی ماددەکە دەکەین.

22
00:01:05,616 --> 00:01:09,147
کاتێك هێواشتر دەجوڵێن،
ئێمە هەست بە ساردی ماددەکە دەکەین.

23
00:01:09,147 --> 00:01:12,563
بۆ ئەوەی لە ژیانی ڕۆژانەماندا
شتێکی گەرم یان گاز سارد بکەین

24
00:01:12,563 --> 00:01:15,960
لە ژینگەیەکی ساردتردا دایدەنێین،
وەکو بەفرگر.

25
00:01:15,960 --> 00:01:20,498
هەندێك جوڵەی گەردیلە لە شتە گەرمەکەدا
دەگوازرێتەوە بۆ دەورو بەر،

26
00:01:20,498 --> 00:01:22,251
و سارد دەبێتەوە.

27
00:01:22,251 --> 00:01:23,788
بەڵام سنورێك بە ئەمە هەیە:

28
00:01:23,788 --> 00:01:27,865
لەبەرئەوەی بۆشایی دەرەکی ئاسمان زۆر گەرمە
بۆ دروست کردنی پلەی گەرمی زۆر نزم.

29
00:01:27,865 --> 00:01:32,823
لەبری ئەوە، زاناکان ڕێگایەکی ڕاستەوخۆیان
دۆزییەوە بۆ کەم کردنەوەی جوڵەی گەردیلەکان

30
00:01:32,823 --> 00:01:34,204
بەهۆی تیشکی لێزەر.

31
00:01:34,204 --> 00:01:35,751
لە زۆربەی بارودۆخەکاندا،

32
00:01:35,751 --> 00:01:38,464
وزەی تیشکی لێزەرشتەکان گەرم ئەکات.

33
00:01:38,464 --> 00:01:40,533
بەڵام بە ڕێگەیەکی زۆر تایبەت بەکارهێنرا،

34
00:01:40,533 --> 00:01:44,813
تەوژمی تیشکەکە توانی جوڵەی گەردیلەکان
بوەستێنێت، و ساردیان بکاتەوە.

35
00:01:44,813 --> 00:01:49,403
هەر ئەمەیە کە ڕوودەدات لەو ئامێرەی
پێی دەڵێن تیشکگری موگناتیسی.

36
00:01:49,403 --> 00:01:51,954
گەردیلەکان دەخرێنە کەمۆڵەیەکی بەتاڵەوە،

37
00:01:51,954 --> 00:01:55,415
و مەودا موگناتیسییەکە
ڕایان دەکێشێت بەرەو ناوەڕاست.

38
00:01:55,415 --> 00:01:58,090
تیشکی لێزەرەکە کە لە 
ناوەڕاستی کەمۆڵەکە دەدات

39
00:01:58,090 --> 00:02:00,623
تەنها بۆ دووبارەبوونەوەی ڕاست ڕێکخراوە

40
00:02:00,623 --> 00:02:06,170
کە گەردیلەیەك بەرەو ڕووی دەجوڵێت فۆتۆنێک
لە تیشکی لێزەرەکە هەڵدەمژێت و هێواش دەبێت.

41
00:02:06,170 --> 00:02:09,089
ئەنجامی هێواش بوونەوەکە لە
گواستنەوەی تەوژمەکەوە دێت

42
00:02:09,089 --> 00:02:11,108
لە نێوان گەردیلە و فۆتۆن.

43
00:02:11,108 --> 00:02:14,208
،سەرجەمی شەش تیشکەکە
،لە ڕیزکردنێکی ستوونی

44
00:02:14,208 --> 00:02:18,375
دڵنیایی دەدات کە کۆسپ لەبەردەم گەردیلە
گواستراوەکان هەیە لە هەموو ئاڕاستەکانەوە.

45
00:02:18,375 --> 00:02:21,018
لە ناوەڕاستدا،
لەو شوێنەی کە تیشکەکان یەکدەبڕن،

46
00:02:21,018 --> 00:02:24,840
گەردیلەکان بە تەمبەڵی دەجوڵێن،
وەك ئەوەی کەوتبێتنە ناو شلەیەکی خەستەوە —

47
00:02:24,840 --> 00:02:29,924
ئەو ئەنجامەی توێژەرەان دەستیان خست
بە "دۆشاوی تیشکی" ناسرا.

48
00:02:29,924 --> 00:02:32,228
تیشکگری موگناتیسی وەکو ئەوە

49
00:02:32,228 --> 00:02:35,585
دەتوانێت گەردیلەکان سارد بکاتەوە
بۆ تەنها ژمارەیەکی کەمی مایکرۆ کێلڤن -

50
00:02:35,585 --> 00:02:38,785
بۆ نزیکەی ٢٧٣- پلەی سیلیزی.

51
00:02:38,785 --> 00:02:41,609
ئەم تەکنیکە لە ساڵی ١٩٨٠کان پەرەی پێدرا،

52
00:02:41,609 --> 00:02:43,913
و ئەو زانایەنەشی کە بەشداریان تێدا کرد

53
00:02:43,913 --> 00:02:47,931
لە ساڵی ١٩٩٧ خەڵاتی نۆبڵیان لە فیزیادا
وەرگرت.

54
00:02:47,931 --> 00:02:52,751
لەو کاتەوە، لێزەری ساردکردنەوە گەشەی 
پێدراوە بۆ گەشتن بە پلەی گەرمی کەمتریش.

55
00:02:52,751 --> 00:02:55,990
بەڵام بۆچی دەتەوێت گەردیلەکان
بەو ڕادەیە سارد بکەیت؟

56
00:02:55,990 --> 00:02:59,786
سەرەتا، گەردیلە ساردەکان دەتوانن
پشکنەری زۆر باش دروست بکەن.

57
00:02:59,786 --> 00:03:01,530
بە وزەیەکی زۆر کەم،

58
00:03:01,530 --> 00:03:04,961
بڕوا پێنەکراوانە هەستیارن 
بۆ لەرینەوەکان لەناو ژینگەدا.

59
00:03:04,961 --> 00:03:09,562
ئینجا بەکارهاتوون لەو ئامێرانەدا کە نەوت
و کانزا نیشتووەکانی ژێر زەوی دەدۆزنەوە.

60
00:03:09,562 --> 00:03:12,203
هەروەها کاتژمێری گەردیلەیی 
زۆر تەواو دروست دەکەن،

61
00:03:12,203 --> 00:03:15,093
وەکو ئەوانەی کە بەکارهاتوون لە ماگە
دەستکردە جیهانیەکان بۆ دۆزینەوەی شوێن.

62
00:03:15,093 --> 00:03:18,152
دووەم، گەردیلە ساردەکان 
ئەگەرە قەبەکان لەخۆ دەگرن

63
00:03:18,152 --> 00:03:20,243
بۆ پشکنینی سنوورەکان لە فیزیادا.

64
00:03:20,243 --> 00:03:22,662
ئەو پەڕی هەسیاری ئەمانە وایان لێ دەکات
پاڵێوراو بن

65
00:03:22,662 --> 00:03:27,300
بۆ ئەوەی بەکاربێن لە توێژینەوەی شەپۆلەکانی
کێشکردن لە پشکنەری بۆشایی ئاسمانی داهاتوو

66
00:03:27,300 --> 00:03:31,624
هەروەها بەسوودن بۆ خوێندن دەربارەی 
دیاردە گەردیلەییەکان و ناگەردیلەییەکان،

67
00:03:31,624 --> 00:03:35,894
کە پێویستی بە پێوانەکردنی لەرینەوە
زۆر بچوکەکانە لە وزەی گەردیلەکان.

68
00:03:35,894 --> 00:03:38,046
ئەوانە لە پلەی گەرمی ئاساییدا نوقم دەبن،

69
00:03:38,046 --> 00:03:41,090
کاتێك خێرایی گەردیلەکان نزیکی
سەدان مەترن لە چرکەیەکدا.

70
00:03:41,090 --> 00:03:45,265
لێزەری ساردکردنەوە دەتوانێت گەردیلەکان 
هێواش بکاتەوە بۆ چەند سانتیمەترێك/چرکەدا -

71
00:03:45,265 --> 00:03:49,122
ئەمەش بەسە بۆ جوڵە کە هۆکارەکەی کاریگەری
بڕی گەردیلەییە بۆ ئەوەی ڕوون بێت.

72
00:03:49,122 --> 00:03:53,599
گەردیلە سەروو ساردیەکان ڕێگەیان
بۆ زاناکان کردۆتەوە بۆ خوێندنی دیاردەکان

73
00:03:53,599 --> 00:03:56,150
وەکو خەستی بوز- ئەنیشتاین،

74
00:03:56,150 --> 00:03:59,631
کە تیایدا گەردیلەکان ساردکران
بۆ نزیکی سفری تەواو

75
00:03:59,631 --> 00:04:02,200
و دەبێت بە بارێکی نوێی 
دەگمەن لە ماددەکەدا.

76
00:04:02,200 --> 00:04:05,791
کەواتە تاکو توێژەران بەردەوام بن لە
گەڕانەکەیان بۆ تێگەشتن لە یاساکانی فیزیا

77
00:04:05,791 --> 00:04:07,925
و ڕوون کردنەوەی ئاڵۆزیەکانی گەردوون،

78
00:04:07,925 --> 00:04:12,161
گەردیلە هەرە ساردەکان یارمەتیان دەدەن
بۆ سەرکەوتن.