WEBVTT

00:00:00.000 --> 00:00:05.000
Xo'sh, mening bu zaldagilarni qo'rqitish
niyatim yo'q, lekin

00:00:05.000 --> 00:00:07.000
e'tiboringizni shunga
qaratmoqchimanki,

00:00:07.000 --> 00:00:09.000
o'ng tomoningizdagi inson — yolg'onchi.

00:00:09.000 --> 00:00:11.000
(Kulgu)

00:00:11.000 --> 00:00:14.000
Va chap tomoningizdagi inson ham.

00:00:14.000 --> 00:00:17.000
Xattoki, siz o'tirgan o'rindiqda 
o'tirgan inson ham

00:00:17.000 --> 00:00:19.000
— yolg'onchi. 
Biz hammamiz yolg'onchimiz.

00:00:19.000 --> 00:00:21.000
Va men bugun sizlarga tadqiqotlar

00:00:21.000 --> 00:00:24.000
bizni nega aldashimiz haqida nima
deyishini, qanday qilib

00:00:24.000 --> 00:00:26.000
yolg'onni aniqlash ustasi bo'lishingiz

00:00:26.000 --> 00:00:29.000
va aslida yaxshisi oldinga intilib,
yolg'onni aniqlashdan ko'ra

00:00:29.000 --> 00:00:32.000
haqiqatni qidirish ekanligi, va nihoyat,
ishonch atmosferasini

00:00:32.000 --> 00:00:34.000
yaratish madaniyati haqda so'zlab beraman.

NOTE Paragraph

00:00:34.000 --> 00:00:37.000
Aytancha, ishonch haqida gapirsak.

00:00:37.000 --> 00:00:40.000
"Yolg'onni fosh etish" kitobini
yozganimdan beri, hech kim

00:00:40.000 --> 00:00:43.000
men bilan yuzma-yuz uchrashgisi
kelmaydi, yo'q, yo'q, yo'q...

00:00:43.000 --> 00:00:46.000
Ular deyishadi: "Yaxshi, siz
bilan e-mail orqali bog'lanamiz".

00:00:46.000 --> 00:00:48.000
(Kulgu)

00:00:48.000 --> 00:00:52.000
Men xattoki hech kimni Starbaksga qahva
ichishga taklif qilolmayman.

00:00:52.000 --> 00:00:54.000
Xatto erim ham: "Azizam, qanday yolg'on?

00:00:54.000 --> 00:00:57.000
Balki kulinariya bilan qiziqarsan?
Fransuz oshxonasi, masalan."

NOTE Paragraph

00:00:57.000 --> 00:00:59.000
Boshlashdan oldin men sizlarga aniq

00:00:59.000 --> 00:01:02.000
maqsadimni aytishim kerakki, men sizlarga 
"mushuk-sichqon"

00:01:02.000 --> 00:01:04.000
o'yinini o'rgatish niyatim yo'q.

00:01:04.000 --> 00:01:06.000
Yolg'onni biluvchilar —
yosh bola emas,

00:01:06.000 --> 00:01:09.000
ular "tutdimmi, fosh etdimmi!"
deb baqirishmaydi.

00:01:09.000 --> 00:01:12.000
Qovog'ingiz uchadi, burningizni
"ishirasiz".

00:01:12.000 --> 00:01:15.000
TVda "Meni alda" degan shou bor.
Sevib tomosha qilaman.

00:01:15.000 --> 00:01:17.000
Yolg'on biluvchilar yolg'onni aniqlash

00:01:17.000 --> 00:01:20.000
borasidagi kerakli bilimlar 
bilan qurollangan. Ular bu bilimni

00:01:20.000 --> 00:01:22.000
haqiqatni bilish uchun qo'llashadi.

00:01:22.000 --> 00:01:24.000
Ular xuddi tajribali boshliqlar qiladigan

00:01:24.000 --> 00:01:27.000
ishni qilishadi: murakkab insonlar bilan
muzokaralar qilishadi.

00:01:27.000 --> 00:01:29.000
Va ba'zida bu juda qiyin kechadi.

00:01:29.000 --> 00:01:31.000
Ular bu yo'lni asosiy ma'lumotni

00:01:31.000 --> 00:01:33.000
qabul qilishdan boshlashadi, u esa

00:01:33.000 --> 00:01:35.000
quyidagicha jaranglaydi:

00:01:35.000 --> 00:01:38.000
Yolg'on — birgalikda bajariladigan
harakat.

00:01:38.000 --> 00:01:42.000
O'ylab ko'ring, o'z-o'zidan yolg'on hech 
qanday kuchga ega emas, deyarli bo'sh gap.

00:01:42.000 --> 00:01:44.000
Va u faqatgina unga kimdir ishonishga

00:01:44.000 --> 00:01:46.000
rozi bo'lgandagina kuchga ega bo'ladi.

NOTE Paragraph

00:01:46.000 --> 00:01:48.000
Bilaman, bu shafqatsizlik yaxshilikdan

00:01:48.000 --> 00:01:52.000
degandek eshitiladi. Lekin o'ylab ko'ring,
qaysidir vaziyatda sizni aldashlari

00:01:52.000 --> 00:01:54.000
siz aldanishga rozi bo'lganingizdek gap.

00:01:54.000 --> 00:01:57.000
Yolg'on haqida birinchi haqiqat:
"Yolg'on bu birgalikda harakat"

00:01:57.000 --> 00:01:59.000
Va hamma yolg'on ham zararli emas.

00:01:59.000 --> 00:02:02.000
Ba'zida biz o'zimiz yolg'onda
ishtirok etamiz,

00:02:02.000 --> 00:02:05.000
insoniy qadr-qimmatni his etish yoki 
saqlab qolish uchun.

00:02:05.000 --> 00:02:08.000
Ba'zan esa sir qolishi kerak bo'lgan 
narsani yashirish uchun.

00:02:08.000 --> 00:02:10.000
Biz aytamiz: "Yaxshi qo'shiq".

00:02:10.000 --> 00:02:13.000
"Azizam, yo'q, bu seni semiz qilib 
ko'rsatayotgani yo'q".

00:02:13.000 --> 00:02:15.000
Yoki biz internet-elitaga taqlid qilib:

00:02:15.000 --> 00:02:18.000
"Bilasanmi, bu xabarni men hozirgina men 
spamda ko'rib qoldim.

00:02:18.000 --> 00:02:21.000
Uzr so'rayman".

NOTE Paragraph

00:02:21.000 --> 00:02:24.000
Ba'zida o'zlarimiz istamay,

00:02:24.000 --> 00:02:27.000
yolg'onda ishtirok etamiz.
Va bu bizga qimmatga tushishi mumkin.

00:02:27.000 --> 00:02:30.000
O'tgan yili korporativ qalloblik
natijasida birgina

00:02:30.000 --> 00:02:34.000
AQSHning o'zi 997 milliard 
dollar yo'qotdi.

00:02:34.000 --> 00:02:36.000
Bu deyarli butun boshli trillion dollar.

00:02:36.000 --> 00:02:38.000
Bu davlat daromadining 7%i.

00:02:38.000 --> 00:02:40.000
Yolg'on milliardlar turishi mumkin.

00:02:40.000 --> 00:02:43.000
"Enron", Meddof, ipoteka 
inqirozlarini eslang.

00:02:43.000 --> 00:02:46.000
Yoki Robert Hansen, Oldrich Eyms kabi 
ikkiyoqlama agent va

00:02:46.000 --> 00:02:48.000
sotqinlar bilan bog'liq voqealarni eslang.

00:02:48.000 --> 00:02:50.000
Yolg'on orqali vatanga xiyonat qilish ham

00:02:50.000 --> 00:02:53.000
mumkin, u bizni xavfga qo'yishi, 
tinchimizni buzishi va bizni

00:02:53.000 --> 00:02:56.000
himoyalayotgan barcha narsani 
yemirishi mumkin.

NOTE Paragraph

00:02:56.000 --> 00:02:59.000
Yolg'on aslida jiddiy biznes 
ko'rinishiga ega.

00:02:59.000 --> 00:03:01.000
Genri Oberlender ismli firibgar,

00:03:01.000 --> 00:03:03.000
shunday usta yolg'onchi ediki,

00:03:03.000 --> 00:03:05.000
Britaniya rasmiylari fikricha, u butun

00:03:05.000 --> 00:03:08.000
G'arb bank sistemasini buzib yuborishi 
mumkin edi. Va siz uni

00:03:08.000 --> 00:03:10.000
Google orqali topa olmaysiz, siz uni hech

00:03:10.000 --> 00:03:13.000
qayerdan topa olmaysiz. Undan intervyu
olinganida shunday degan:

00:03:13.000 --> 00:03:15.000
"Bilasizmi, menda faqat bitta qoida bor".

00:03:15.000 --> 00:03:18.000
Genrining fikricha bu qoida shunday: 
"Qarang, har kim sizga

00:03:18.000 --> 00:03:20.000
nimadir berishga tayyor.
Insonlar sizga

00:03:20.000 --> 00:03:23.000
nima bo'lsayam berishga tayyor, o'zlari
olishni xohlayotgan

00:03:23.000 --> 00:03:25.000
narsa evaziga".
Savolning mazmuni shunda.

00:03:25.000 --> 00:03:27.000
Agar siz aldanib qolishni xohlamasangiz,

00:03:27.000 --> 00:03:29.000
tushunishingiz kerakki: siz aynan nimani

00:03:29.000 --> 00:03:32.000
ko'proq xohlaysiz. 
Va bizga buni tan olish umuman yoqmaydi.

00:03:32.000 --> 00:03:35.000
Biz eng yaxshi erkak, 
eng yaxshi ayol bo'lishni xohlaymiz,

00:03:35.000 --> 00:03:37.000
aqlliroq bo'lishni, kuchlroq bo'lishni,

00:03:37.000 --> 00:03:39.000
baland bo'yli, boy bo'lishni —

00:03:39.000 --> 00:03:41.000
va bu ro'yxat cheksiz.

00:03:41.000 --> 00:03:43.000
Yolg'on — bu faqat shu probellarni

00:03:43.000 --> 00:03:45.000
to'ldirishga, kim bo'lishni xohlashimiz

00:03:45.000 --> 00:03:48.000
bilan bog'liq xohish-istaklarimiz 
va fantaziyalarimizni

00:03:48.000 --> 00:03:51.000
reallik bilan birlashtirishga urinish.
Afsuski, biz

00:03:51.000 --> 00:03:54.000
hayotimizdagi shunday probellarni yolg'on
bilan to'ldirishga

NOTE Paragraph

00:03:54.000 --> 00:03:57.000
tayyormiz. Bir kun davomida, 
tadqiqotlarga ko'ra, sizga

00:03:57.000 --> 00:03:59.000
10 dan 200 martagacha yolg'on gapirishadi.

00:03:59.000 --> 00:04:02.000
Aniqlanishicha, ularning ko'p qismi 
"oq" yolg'on.

00:04:02.000 --> 00:04:04.000
Boshqa tadqiqotlar ko'rsatadiki, notanish

00:04:04.000 --> 00:04:06.000
insonlar suhbatning ilk 10 daqiqasida

00:04:06.000 --> 00:04:08.000
bir-biriga uch marta yolg'on gapirishgan.

00:04:08.000 --> 00:04:10.000
(Kulgu)

00:04:10.000 --> 00:04:13.000
Va hozir, biz bu haqda eshitayotib
daxshatga tushamiz. Yolg'on

00:04:13.000 --> 00:04:15.000
buncha ko'p uchrashiga ishona olmaymiz.

00:04:15.000 --> 00:04:17.000
Tabiatan biz yolg'on gapirishga qarshimiz.

00:04:17.000 --> 00:04:19.000
Lekin e'tibor bersak,

00:04:19.000 --> 00:04:21.000
hammasi yanada nozik.
Notanishlarga

00:04:21.000 --> 00:04:24.000
biz hamkasblarimizga nisbatan 
ko'proq yolg'on gapiramiz.

00:04:24.000 --> 00:04:28.000
Ekstravertlar introvertlarga qaraganda 
ko'proq aldashadi.

00:04:28.000 --> 00:04:31.000
Erkaklar o'zi haqda boshqalar 
haqda aldagandan

00:04:31.000 --> 00:04:33.000
sakkiz marta ko'proq aldaydi.

00:04:33.000 --> 00:04:36.000
Ayollar esa ko'proq kimnidir 
himoya qilish uchun aldaydi.

00:04:36.000 --> 00:04:39.000
Agar siz o'rtahol oilaviy juftlik 
bo'lsangiz,

00:04:39.000 --> 00:04:41.000
siz bir-biringizga 1/10 miqdorda

00:04:41.000 --> 00:04:43.000
yolg'on gapirasizlar.

00:04:43.000 --> 00:04:45.000
Siz bu yomon deb o'ylashingiz mumkin.

00:04:45.000 --> 00:04:47.000
Agar xali turmush qurmagan
bo'lsangizlar,

NOTE Paragraph

00:04:47.000 --> 00:04:49.000
bu ko'rsatkich 3/10.
Yolg'on — murakkab.

00:04:49.000 --> 00:04:52.000
U bizning kundalik hayotimiz va ishimiz 
bilan uzviy bog'liq.

00:04:52.000 --> 00:04:54.000
Bu borada biz qarama-qarshilikka duch

00:04:54.000 --> 00:04:56.000
kelamiz.
Biz uni muhim bo'lgandagina

00:04:56.000 --> 00:04:58.000
ishlatamiz.
Ezgu amallar bahonasi bilan.

00:04:58.000 --> 00:05:01.000
Ba'zida esa hayotimizdagi probellarni 
anglamayotganda.

00:05:01.000 --> 00:05:03.000
Va bu yolg'on haqidagi ikkinchi haqiqat.

00:05:03.000 --> 00:05:05.000
Biz yolg'onga qarshimiz,

00:05:05.000 --> 00:05:07.000
lekin qalbimiz tub-tubida biz u
tomondamiz,

00:05:07.000 --> 00:05:09.000
azaldan beri shunday bo'lib kelmoqda,

00:05:09.000 --> 00:05:11.000
va hozir ham.

00:05:11.000 --> 00:05:13.000
Yolg'on dunyo kabi qadimiydir.

00:05:13.000 --> 00:05:15.000
U bizning tariximiz va madaniyatimizning

00:05:15.000 --> 00:05:18.000
bir qismiga aylangan.
Dante, Shekspir, Bibliya va

00:05:18.000 --> 00:05:21.000
dunyo yangiliklarini esalang.

NOTE Paragraph

00:05:21.000 --> 00:05:23.000
(Kulgu)

NOTE Paragraph

00:05:23.000 --> 00:05:25.000
Yolg'on biz uchun tur sifatida evolyutsion

00:05:25.000 --> 00:05:27.000
ahamiyatga ega.
Olimlar allaqachon

00:05:27.000 --> 00:05:29.000
bilishadiki, tur qanchalik aqlli bo'lsa,

00:05:29.000 --> 00:05:31.000
u turning miyasi shunchalik rivojlangan

00:05:31.000 --> 00:05:33.000
va yolg'onga shu darajada moyil bo'ladi.

00:05:33.000 --> 00:05:35.000
Kokoni eslang.

00:05:35.000 --> 00:05:38.000
Kimdir Kokoni eslaydimi? Imo-ishoralarga
o'rgatilgan gorillani.

00:05:38.000 --> 00:05:41.000
Kokoni imo-ishoralar orqali muloqot
qilishga o'rgatishadi.

00:05:41.000 --> 00:05:43.000
Bu yerda esa biz Kokoni mushukcha bilan

00:05:43.000 --> 00:05:46.000
ko'ryapmiz. Bu
uning kichkinagina, sevimli mushukchasi.

00:05:46.000 --> 00:05:48.000
Koko bir kuni o'zini aybini mushukchaga

00:05:48.000 --> 00:05:50.000
to'nkaydi,
devordan uzilgan rakovina uchun.

00:05:50.000 --> 00:05:52.000
(Kulgu)

00:05:52.000 --> 00:05:54.000
Tabiat bizga liderlik xususiyatini bergan.

00:05:54.000 --> 00:05:56.000
Va bu juda juda erta boshlangan.

00:05:56.000 --> 00:05:58.000
Qanchalik erta?

00:05:58.000 --> 00:06:00.000
Go'dak ba'zida yolg'ondan yig'lay oladi,

00:06:00.000 --> 00:06:02.000
kim kelayotganini bilish uchun bir to'xtab

00:06:02.000 --> 00:06:04.000
oladi va yana yig'lashda davom etishadi.

00:06:04.000 --> 00:06:06.000
Bir yoshdagi bolalar haqiqatni yashirishni

00:06:06.000 --> 00:06:08.000
o'rganishadi.
(Kulgu)

00:06:08.000 --> 00:06:10.000
Ikki yoshli go'dak esa aldashga urinadi.

00:06:10.000 --> 00:06:12.000
Besh yoshli esa qiynalmay yolg'on
gapiradi.

00:06:12.000 --> 00:06:14.000
Atrofdagilarni maqtov bilan
manipulyatsiya

00:06:14.000 --> 00:06:17.000
qiladi, 9 yoshda esa 
niqoblanish ustalariga aylanishadi.

00:06:17.000 --> 00:06:19.000
Kollejga kiradigan yoshga yetib esa

00:06:19.000 --> 00:06:22.000
siz onangizga 1/5 holatda aldashga 
tayyorsiz.

00:06:22.000 --> 00:06:25.000
Katta bo'lib, o'zimizni ta'minlash uchun 
ish dunyosiga kirgach,

00:06:25.000 --> 00:06:27.000
biz spamlarga to'la,
soxta internet-

00:06:27.000 --> 00:06:29.000
o'rtoqlarga, ig'vochi matbuotga,

00:06:29.000 --> 00:06:31.000
ayyor shaxsiy ma'lumot o'g'rilariga,

00:06:31.000 --> 00:06:33.000
dunyo darajasidagi moliyaviy piramida

00:06:33.000 --> 00:06:35.000
quruvchilariga to'la,

00:06:35.000 --> 00:06:37.000
va yolg'on epidemiyasiga duchor bo'lgan,

00:06:37.000 --> 00:06:39.000
bir gap bilan aytganda, bitta muallif

00:06:39.000 --> 00:06:42.000
ataganidek "post-haqiqat jamiyati"ga
duch keladi.

00:06:42.000 --> 00:06:44.000
Bu azaldan beri bizni tushkunlikka soladi,

00:06:44.000 --> 00:06:47.000
va bu hozirgacha davom etmoqda.

NOTE Paragraph

00:06:48.000 --> 00:06:50.000
Xo'sh, biz nima qilishimiz kerak?

00:06:50.000 --> 00:06:52.000
Bu loyqa yo'l orqali o'zimizga yo'l qurish

00:06:52.000 --> 00:06:54.000
oldini olishi kerak bo'lgan qadamlar bor.

00:06:54.000 --> 00:06:57.000
Yolg'on sezuvchi insonlar haqiqatga 
90% holatda yetib boradi.

00:06:57.000 --> 00:07:00.000
Boshqalari haqda aytadigan bo'lsak,
ular 54% holatdagina aniq.

00:07:00.000 --> 00:07:02.000
Nega buni o'rganish shunchalik oson?

00:07:02.000 --> 00:07:05.000
Yaxshi va yomon yolg'onchilar bor.
Asl yolg'onchilar bo'lmaydi.

00:07:05.000 --> 00:07:08.000
Hammamiz bir xil xatolar qilamiz
va bir xil texnikaga egamiz.

00:07:08.000 --> 00:07:10.000
Hozir men sizlarga

00:07:10.000 --> 00:07:12.000
yolg'onning ikkita belgisini ko'rsataman.

00:07:12.000 --> 00:07:15.000
Keyin "issiq nuqtalarini" ko'rib chiqamiz,
mustaqil ravishda

00:07:15.000 --> 00:07:18.000
ularni topa olamizmi.
Va biz mana bu nutqdan dan boshlaymiz.

NOTE Paragraph

00:07:18.000 --> 00:07:20.000
(Video) 
Bill Klinton: Men sizlar meni

00:07:20.000 --> 00:07:22.000
tinglashingizni xohlayman.
Men yana bir bor

00:07:22.000 --> 00:07:25.000
aytaman.
Menda u ayol, miss Levinski bilan

00:07:25.000 --> 00:07:29.000
jinsiy aloqa bo'lmagan.
Men hech qachon hech

00:07:29.000 --> 00:07:31.000
kimni yolg'on gapirishga majburlamaganman,

00:07:31.000 --> 00:07:33.000
biror marta ham, hech qachon.

00:07:33.000 --> 00:07:36.000
Va bu isibotsiz ayblovlar adolatsizdir.
Va men ishga qaytishim

00:07:36.000 --> 00:07:38.000
kerak, barcha amerikaliklar uchun.

00:07:38.000 --> 00:07:40.000
Rahmat.

NOTE Paragraph

00:07:43.000 --> 00:07:46.000
Pamela Meyer:
Yaxshi, qayerda yolg'on belgilari bor?

00:07:46.000 --> 00:07:50.000
Birinchi navbatda biz mutlaqo 
inkorni eshitdik.

00:07:50.000 --> 00:07:53.000
Tadqiqotlar ko'rsatadiki, inkor etish 
bilan band insonlar

00:07:53.000 --> 00:07:56.000
norasmiyga qaraganda ko'proq 
rasmiy tilda gapirishadi.

00:07:56.000 --> 00:07:59.000
Biz shuningdek, uzoqlashish tiliga 
guvoh bo'ldik: "u ayol".

00:07:59.000 --> 00:08:01.000
Biz bilamizki, yolg'onchilar ongsiz holda

00:08:01.000 --> 00:08:03.000
o'zlarini obyektdan ma'lum bir masofaga

00:08:03.000 --> 00:08:06.000
olishadi, buni qurol sifatida
ishlatishga urinib.

00:08:06.000 --> 00:08:09.000
Agar Bill Klinton nutqini:
"Xo'sh, to'g'risini aytganda..." yoki

00:08:09.000 --> 00:08:11.000
Niksonning iborasi:
"Butun samimiyat bilan"

00:08:11.000 --> 00:08:13.000
deb boshlaganda, bu so'zlar
aldov sezuvchi

00:08:13.000 --> 00:08:15.000
har bir inson uchun rad etib
bo'lmaydigan

00:08:15.000 --> 00:08:18.000
dalil bo'lgan bo'lar edi.
Bu kabi kvalifikatsion til,

00:08:18.000 --> 00:08:20.000
yanada ko'proq shubha uyg'otadi.

00:08:20.000 --> 00:08:23.000
Agar u savolini takrorlaganida,
to'liq holida,

00:08:23.000 --> 00:08:27.000
yoki nutqini tafsilotlar bilan
bo'yaganida, u bu ishni

00:08:27.000 --> 00:08:29.000
qilmaganidan xursandmizki, u o'zini

00:08:29.000 --> 00:08:31.000
yanada obro'sizlantirgan bo'lar edi.

00:08:31.000 --> 00:08:33.000
Freyd haq edi.
Freyd haqiqatdan ham

00:08:33.000 --> 00:08:36.000
muhimroq gapni aytgan:
"Birorta ham shunday jonzot yo'qki,

00:08:36.000 --> 00:08:39.000
sirlarni saqlay oladigan.
Xattoki til gapirmasa ham, lablar

00:08:39.000 --> 00:08:42.000
qimirlamasa ham, barmoq uchlari gapiradi".
Biz qanchalik

00:08:42.000 --> 00:08:45.000
o'zimizni boshqara olishimizdan qat'iy
nazar hammamizda shunday.

00:08:45.000 --> 00:08:47.000
Biz aslida barmoq uchlari bilan gapiramiz.

00:08:47.000 --> 00:08:50.000
Hozir men sizga Dominik Strauss-Kanni 
ko'rsataman, Barak Obama

00:08:50.000 --> 00:08:53.000
bilan, ularning barmoq uchlari bilan
gaplashayotganini.

NOTE Paragraph

00:08:53.000 --> 00:08:56.000
(Kulgu)

NOTE Paragraph

00:08:56.000 --> 00:08:59.000
Xo'sh, bu bizni keyingi belgiga 
olib keladi,

00:08:59.000 --> 00:09:02.000
u tana tili deyiladi.
Bunga to'xtalsak,

00:09:02.000 --> 00:09:05.000
mana siz uni qanday ishlatishingiz kerak.
Kallangizdagi barcha

00:09:05.000 --> 00:09:08.000
tahminlarni chiqarib tashlashingiz
kerak bo'ladi. Ilm-fanga

00:09:08.000 --> 00:09:10.000
yuzlanib bilimlarimizni
kuchaytirib olamiz.

00:09:10.000 --> 00:09:13.000
Chunki bizning fikrimizcha, yolg'onchilar
doim asabiylashadi.

00:09:13.000 --> 00:09:16.000
Aslida ular aldaganda tashqi belgilarni
muzlatishni bilishadi.

00:09:16.000 --> 00:09:19.000
O'ylaymizki, ular ko'zga
tik qaramaslikni afzal bilishadi.

00:09:19.000 --> 00:09:21.000
Ular aldayotib ko'zingizga tik qarashadi,

00:09:21.000 --> 00:09:23.000
odatdagidan ham uzoqroq,
ishontirish uchun.

00:09:23.000 --> 00:09:25.000
Biz o'ylaymizki, suhbatdoshning

00:09:25.000 --> 00:09:27.000
samimiyligi va tabassumi

00:09:27.000 --> 00:09:29.000
to'g'rilik va samimiyatni anglatadi deb.

00:09:29.000 --> 00:09:31.000
Lekin yolg'on aniqlashga usta inson bir

00:09:31.000 --> 00:09:34.000
mil' naridagi yolg'on tabassumni 
ko'ra oladi. Bu yerda soxta

00:09:35.000 --> 00:09:37.000
tabassumni aniqlay oladiganlar bormi?

00:09:37.000 --> 00:09:40.000
Siz keragicha yanoq mushaklarini 
qisqartirishingiz mumkin.

00:09:40.000 --> 00:09:43.000
Lekin chin tabassum ko'zlarda
va atrofidagi ajinlardan bilinadi.

00:09:43.000 --> 00:09:45.000
Undagi mushaklarni xohlagancha qisqartirib

00:09:45.000 --> 00:09:47.000
bo'lmaydi, ayniqsa sizda boteks bo'lsa.

00:09:47.000 --> 00:09:50.000
Boteksga unchalik berilmang,
aks holda sizga hech kim ishonmay

NOTE Paragraph

00:09:50.000 --> 00:09:52.000
qo'yadi. Endi esa issiq
nuqtalarga o'tamiz.

00:09:52.000 --> 00:09:54.000
Bu suhbatda nima bo'layotganini aytib bera

00:09:54.000 --> 00:09:57.000
olasizmi? So'zlar va harakatlar 
bir-biri bilan to'g'ri

00:09:57.000 --> 00:09:59.000
kelmaydigan holatlarni qidirgan holda

00:09:59.000 --> 00:10:01.000
issiq nuqtalarni qidira olasizmi?
Bilaman,

00:10:01.000 --> 00:10:03.000
bu oddiy ko'rinadi, lekin siz yolg'onda

00:10:03.000 --> 00:10:05.000
shubha qilayotgan inson bilan o'zingiz

00:10:05.000 --> 00:10:08.000
gaplashayotganingizda sizning u insonga
munosabatingiz

00:10:08.000 --> 00:10:11.000
yolg'on-rost aniqlashini og'irlashtiradi.

NOTE Paragraph

00:10:11.000 --> 00:10:13.000
Rostgo'y inson hamkorlik qiladi.


00:10:13.000 --> 00:10:15.000
U siz tomoningizda ekanini ko'rsatishga

00:10:15.000 --> 00:10:17.000
harakat qiladi.
Shijoatga to'la bo'ladi.

00:10:17.000 --> 00:10:19.000
Haqiqatni qidirishda yordam berishga

00:10:19.000 --> 00:10:22.000
tayyorligini bildiradi.
Muammoni yechishda aloqada bo'lishga,

00:10:22.000 --> 00:10:24.000
shubhalari bilan ulashishga
tayyor bo'ladi.

00:10:24.000 --> 00:10:26.000
U deydi: "Qara, cheklarni ishchilar

00:10:26.000 --> 00:10:29.000
shtatidagi yigitlar sohtalashtirgan 
bo'lishi ham mumkin".

00:10:29.000 --> 00:10:32.000
Undan sababsiz shubha qilinayotganini
bilganda, jahli chiqadi,

00:10:32.000 --> 00:10:34.000
butun intervyu davomida,
har onda bir emas.

00:10:34.000 --> 00:10:37.000
U butun intervyu davomida
g'azabda bo'ladi. Va agar

00:10:37.000 --> 00:10:39.000
siz kimdandir pullarni soxtalashtirgan

00:10:39.000 --> 00:10:42.000
insonlarni qanday jazolash haqda
fikrini so'rasangiz,

00:10:42.000 --> 00:10:44.000
rostgo'y inson katta ehtimol bilan,

00:10:44.000 --> 00:10:48.000
eng qattiqqo'l jazoni aytadi, yengilidan 
ko'ra. Endi keling faraz qilaylik,

NOTE Paragraph

00:10:48.000 --> 00:10:50.000
yolg'onchi inson bilan aniq bir narsa

00:10:50.000 --> 00:10:52.000
haqida gaplashayapsiz.
Bu inson yopilib

00:10:52.000 --> 00:10:54.000
qolishi mumkin, oyog'i ostiga qarashi,

00:10:54.000 --> 00:10:56.000
pichirlab gapirishi, to'xtab qolishi,

00:10:56.000 --> 00:10:58.000
taktsiz bo'lishi mumkin.
Yolg'onchidan

00:10:58.000 --> 00:11:00.000
o'zining tarixini so'zlab
berishni so'rang,

00:11:00.000 --> 00:11:03.000
va u hikoyasini keraksiz,
aloqador bo'lmagan detallarga

00:11:03.000 --> 00:11:06.000
to'ldirib tashlaydi.
Undan tashqari, u hikoyasini aniq

00:11:06.000 --> 00:11:09.000
xronologik tartibda aytib beradi.
Tajribali tergovchilar

00:11:09.000 --> 00:11:11.000
bir necha soatlab vaqt davomida
shoshmasdan

00:11:11.000 --> 00:11:13.000
tafsilotlarga chuqur kirib borishadi.

00:11:13.000 --> 00:11:15.000
Keyin esa tergov qilinuvchidan
shu hikoyani

00:11:15.000 --> 00:11:18.000
teskari tartibda aytib berishni
so'rashadi. Va qanday

00:11:18.000 --> 00:11:20.000
asabiylashayotganining guvohi bo'lishadi,

00:11:20.000 --> 00:11:23.000
shu tarzda aynan qaysi savollar
uni aldashga majbur qilganini

00:11:23.000 --> 00:11:26.000
bilib olishadi. Ular nega shunday qiladi?
Menimcha hammamiz

00:11:26.000 --> 00:11:28.000
bir xilmiz.
Biz nutqimizni mashq qilamiz

00:11:28.000 --> 00:11:30.000
lekin imo-ishoralarimizni deyarli mashq

00:11:30.000 --> 00:11:32.000
qilmaymiz. 
Biz "xa" deymiz, lekin boshimiz

00:11:32.000 --> 00:11:35.000
"yo'q" deb ishora qiladi.
Biz juda ishonarli hikoylarni aytamiz

00:11:35.000 --> 00:11:37.000
va ozgina yelkamizni qisib qo'yamiz.

00:11:37.000 --> 00:11:40.000
Biz og'ir jinoyat qilib qo'yamizda,
keyin jilmayamiz, suvdan

00:11:40.000 --> 00:11:43.000
quruq chiqishni o'ylab. 
Savdoda bunaqa tabassum "ahmoq qildim"

NOTE Paragraph

00:11:43.000 --> 00:11:46.000
deb nomlanadi. Hozir biz bu
videoda shuning guvohi bo'lamiz.

00:11:46.000 --> 00:11:48.000
Boshladik, bu insonni bilmaydiganlar
uchun

00:11:48.000 --> 00:11:51.000
— AQSH prezidentligiga
nomzod Jon Edvards, nikohsiz farzandning

00:11:51.000 --> 00:11:54.000
otasi bo'lib butun Amerikani 
hayron qoldirgan. Biz hozir uning

00:11:54.000 --> 00:11:57.000
otalik genetik analizi o'tkazish
haqidagi suhbatini kuzatamiz.

00:11:57.000 --> 00:11:59.000
Kuzating, siz uni fosh eta olasizmi?

00:11:59.000 --> 00:12:01.000
Xa deyayotib,
u boshi bilan "yo'q" deyapti,

00:12:01.000 --> 00:12:03.000
yelkalarini ozgina qisib qo'ygan holda.

NOTE Paragraph

00:12:03.000 --> 00:12:05.000
Jon Edvards:
Men bunda qatnashishdan mamnun

00:12:05.000 --> 00:12:08.000
bo'lgan bo'lar edim. 
Men bilamanki, bu go'dak meniki bo'lishi

00:12:08.000 --> 00:12:10.000
mumkin emas, agar muddatini hisobga olsak.

00:12:10.000 --> 00:12:12.000
Men aniq bilaman, buning iloji yo'q.
Men bu

00:12:12.000 --> 00:12:14.000
testdan o'tishdan baxtiyor bo'lar edim va

00:12:14.000 --> 00:12:16.000
uning natijasini ko'rib hursand bo'lardim.

00:12:16.000 --> 00:12:19.000
Jurnalist: Va siz buni tez orada
qilasizmi? Kimdir...

00:12:19.000 --> 00:12:22.000
Jon Edvards: Bilasizmi, men bu testning
bir tomoniman xolos.

00:12:22.000 --> 00:12:25.000
Lekin men bunda qatnashishdan hursand
bo'lgan bo'lar edim.

NOTE Paragraph

00:12:25.000 --> 00:12:27.000
Pamela: Agar siz bu yerda nima izlashni

00:12:27.000 --> 00:12:29.000
bilsangiz, aynan bosh
harakatlaridan bilish

00:12:29.000 --> 00:12:31.000
osonligini bilasiz.
Vaqti-vaqti bilan

00:12:31.000 --> 00:12:33.000
insonning yuzi bir xil ifoda ko'rsatadi,

00:12:33.000 --> 00:12:36.000
aslida boshqa ifodani niqoblagan va
onda-sonda ko'ringan holda.

00:12:37.000 --> 00:12:39.000
Ma'lumki, qotillarni qayg'u fosh etadi.

00:12:39.000 --> 00:12:41.000
Yangi biznes-sherigingiz siz bilan qo'l

00:12:41.000 --> 00:12:43.000
tashlashi mumkin, siz bilan ovqatlanishi,

00:12:43.000 --> 00:12:46.000
va birdan g'azab belgilarini sezib
qolishi mumkin.

00:12:46.000 --> 00:12:49.000
Biz bir kechada yuz ifodalari bo'yicha
ekspert bo'lib qolmasmiz,

00:12:49.000 --> 00:12:52.000
lekin bir narsa borki, men sizga buni 
oson o'rgata olaman.

00:12:52.000 --> 00:12:55.000
Bu nafrat ifodasi.
Gap g'azab haqda ketganda,

00:12:55.000 --> 00:12:58.000
biz buni bir xil sharoyitda turgan
ikkita insonning ishi deymiz.

00:12:58.000 --> 00:13:00.000
Bu sog'lom munosabatlarga o'xshaydi.

00:13:00.000 --> 00:13:02.000
Lekin agar g'azab nafratga aylansa,

00:13:02.000 --> 00:13:04.000
siz hisobdan o'chirilasiz.

00:13:04.000 --> 00:13:06.000
Nafrat axloqiy ustunlik bilan bog'liqdir.

00:13:06.000 --> 00:13:09.000
Va shu sabab undan qutulish juda 
ham qiyin.

00:13:09.000 --> 00:13:11.000
Mana u nimaga o'xshaydi.

00:13:11.000 --> 00:13:13.000
Nafratda shunday lab burchaklari bo'ladi,

00:13:13.000 --> 00:13:15.000
sal ko'tarilgan va orqaga tortilgan.

00:13:15.000 --> 00:13:18.000
Bu assimetrik yuz ifodasi xolos.
Agar nafrat mavjud bo'lsa va

00:13:18.000 --> 00:13:20.000
uning ortida yolg'on yashiringan
bo'lishiga

00:13:20.000 --> 00:13:22.000
qaramay,
odatda ular nafratli

00:13:22.000 --> 00:13:24.000
munosabatlarda yonma-yon kelmaydi,

00:13:24.000 --> 00:13:26.000
belgilarni boshqa tomondan qidiring,

00:13:26.000 --> 00:13:28.000
bitimni ko'rib chiqing,

00:13:28.000 --> 00:13:32.000
shunday deng: "Yo'q, rahmat. 
Menimcha shu joyida to'xtaymiz. Rahmat".

NOTE Paragraph

00:13:32.000 --> 00:13:34.000
Fan tomonidan

00:13:34.000 --> 00:13:36.000
juda ko'p indikatorlar aniqlangan.

00:13:36.000 --> 00:13:38.000
Masalan, biz bilamizki, aldayotgan insonda

00:13:38.000 --> 00:13:40.000
ko'z ochib-yumish chastotasi o'zgaradi,

00:13:40.000 --> 00:13:42.000
oyoqlari esa chiqish tomonga qarab turadi.

00:13:42.000 --> 00:13:44.000
Ular turli metodlarni qo'llashadi,

00:13:44.000 --> 00:13:47.000
to'siq sifatida ularni o'zi va suhbatdoshi
orasiga qo'yadi.

00:13:47.000 --> 00:13:49.000
Ular ovoz tonini o'zgartirishadi,

00:13:49.000 --> 00:13:52.000
odatda, uni sal tushirgan holda.

00:13:52.000 --> 00:13:54.000
Endi esa — eng muhimi.

00:13:54.000 --> 00:13:57.000
Bunday harakat — oddiy bir harakat xolos.

00:13:57.000 --> 00:13:59.000
Uni yolg'onning isboti deyish mumkin emas.

00:13:59.000 --> 00:14:01.000
Bu qizil bayroqchalar.
Hammamiz insonmiz.

00:14:01.000 --> 00:14:03.000
Kun davomida hammamiz yolg'on haqida xabar

00:14:03.000 --> 00:14:06.000
beruvchi turliv ishoralar qilamiz.
Yakka holda ular ko'p narsa

00:14:06.000 --> 00:14:08.000
anglatmaydi.
Lekin siz bunday belgilarning

00:14:08.000 --> 00:14:11.000
juda ko'pini bir vaqtda ko'rsangiz,
bu sizga signal bo'lishi

00:14:11.000 --> 00:14:14.000
kerak. Kuzating, yaxshilab
tinglang, qiyin savollar bering va

00:14:14.000 --> 00:14:17.000
oson o'rganish rejimini tark eting, 
qiziquvchanlik rejimiga

00:14:17.000 --> 00:14:20.000
o'ting, ko'proq savollar bering,
shaxsiy qadr-qimmatingizni

00:14:20.000 --> 00:14:23.000
saqlab qoling, suhbatdosh
bilan o'zaro tushinishga erishing.

00:14:23.000 --> 00:14:26.000
O'z o'ljasini tan olishga majburlaydigan
"Qonun va tartib" kabi

00:14:26.000 --> 00:14:28.000
TV-shoulardagilardek bo'lishga intilmang.

00:14:28.000 --> 00:14:31.000
Haddan ortiq agressiv bo'lmang, 
bu ishlamaydi.

NOTE Paragraph

00:14:31.000 --> 00:14:33.000
Demak, biz yolg'onchi bilan 
qanday muloqot

00:14:33.000 --> 00:14:35.000
qilish kerakligi va qanday uni fosh etish

00:14:35.000 --> 00:14:37.000
mumkinligi haqda biroz gaplashib oldik.

00:14:37.000 --> 00:14:40.000
Va'da qilganimdek, endi rost nimaga
o'xshashini ko'rib chiqamiz.

00:14:40.000 --> 00:14:42.000
Sizga ikki videoni ko'rsatishni
xohlayman,

00:14:42.000 --> 00:14:45.000
biri rost, biri yolg'on gapirayotgan 
ikkita onani.

00:14:45.000 --> 00:14:47.000
Bu roliklar Kaliforniyalik tadqiqotchi

00:14:47.000 --> 00:14:49.000
Devid Matsumoto tomonidan o'rganilgan.

00:14:49.000 --> 00:14:51.000
Va menimcha, ular haqiqat nimaga o'xshash

00:14:51.000 --> 00:14:53.000
ekanligining yorqin misoli bo'la oladi.

NOTE Paragraph

00:14:53.000 --> 00:14:55.000
Bu ona Dian Dauns, u o'z bolalarini

00:14:55.000 --> 00:14:57.000
masofadan otib tashlagan, ularni

00:14:57.000 --> 00:14:59.000
shifoxonaga olib borgan, ular mashinada

00:14:59.000 --> 00:15:01.000
qonga botib yotgan
bir paytda buni notanish

00:15:01.000 --> 00:15:03.000
kal odam qildi deb ko'rsatma bergan.

00:15:03.000 --> 00:15:05.000
Videoni ko'rib, bolalari
uchun kuyinayotgan

00:15:05.000 --> 00:15:07.000
onaga umuman o'xshamasligini tushunasiz.

00:15:07.000 --> 00:15:09.000
Bunda siz topishingiz mumkin bo'lgan
jihat,

00:15:09.000 --> 00:15:11.000
u aytib berayotgan daxshatli
voqealar bilan

00:15:11.000 --> 00:15:13.000
uning sovuq, ehtiyotkor o'zini tutishi

00:15:13.000 --> 00:15:15.000
o'rtasida aqlbovar qilmas
nomuvofiqlikdir.

00:15:15.000 --> 00:15:18.000
Butun video davomida "ahmoq qildim" 
ifodasini ko'rish mumkin.

NOTE Paragraph

00:15:18.000 --> 00:15:20.000
Diana Dauns:
Tunda ko'zimni yumganimda,

00:15:20.000 --> 00:15:23.000
men mashinadan menga qo'lini uzatayotgan 
Kristini ko'raman,

00:15:23.000 --> 00:15:26.000
va uning og'zidan qon kelishda davom 
etayotgan bo'ladi.

00:15:26.000 --> 00:15:28.000
Balki, vaqt o'tib bu o'tib ketar,

00:15:28.000 --> 00:15:30.000
lekin men unday o'ylamayman.

00:15:30.000 --> 00:15:33.000
Mana meni nima ko'proq xavotirlantiradi.

NOTE Paragraph

00:15:40.000 --> 00:15:42.000
Pamela Meyer:
Hozir esa men sizlarga

00:15:42.000 --> 00:15:44.000
haqiqiy ona qayg'usini, Erin Runnion,

00:15:44.000 --> 00:15:48.000
qizining qotiliga qarshi suddagi nutqini 
ko'rsataman.

00:15:48.000 --> 00:15:50.000
Siz bunda soxta emotsiyalarni
ko'rmaysiz,

00:15:50.000 --> 00:15:53.000
faqat onaning chuqur qayg'usi.

NOTE Paragraph

00:15:53.000 --> 00:15:55.000
Erin Runnion:
Men bu arizani sen qizimni

00:15:55.000 --> 00:15:57.000
o'g'irlab ketganingdan uch kun
o'tib yozdim

00:15:57.000 --> 00:15:59.000
va sen uni qiynading,

00:15:59.000 --> 00:16:01.000
sen uni yo'q qilding,

00:16:01.000 --> 00:16:05.000
sen uni yuragi to'xtab 
qolgunicha qo'rqitding.

00:16:05.000 --> 00:16:08.000
U kurashgan, men bilaman,
u sen bilan kurashgan.

00:16:08.000 --> 00:16:10.000
Men bilaman, u senga ajoyib jigarrang

00:16:10.000 --> 00:16:12.000
ko'zlari bilan qaragan,

00:16:12.000 --> 00:16:15.000
sen esa shundayam uni o'ldirishni 
xohlagansan.

00:16:15.000 --> 00:16:17.000
Va men buni tushunmayman,

00:16:17.000 --> 00:16:20.000
hech qachon tushuna olmayman.

NOTE Paragraph

00:16:20.000 --> 00:16:24.000
Pamela Meyer: Xo'sh, bu hissiyotlarning 
haqiqiy ekaniga hech qanday shubha yo'q.

NOTE Paragraph

00:16:24.000 --> 00:16:27.000
Bugungi kunda haqiqatni aniqlovchi 
texnologiya

00:16:27.000 --> 00:16:30.000
ilm-fan yutuqlari bilan borgan sari 
rivojlanmoqda.

00:16:30.000 --> 00:16:32.000
Masalan, bizga ma'lumki, hozirda

00:16:32.000 --> 00:16:35.000
ko'z harakatlari trekeri va infraqizil
miya skanerlari, rezonans

00:16:35.000 --> 00:16:38.000
magnitli tomograflar bor va 
ular biz aldashga urinayotganimizda

00:16:38.000 --> 00:16:40.000
bu haqda signallar beradi.

00:16:40.000 --> 00:16:43.000
Va bu texnologiyalar tez orada hammamizga 
taklif qilinadi,

00:16:43.000 --> 00:16:45.000
yolg'ondan qutilishning yo'li sifatida.

00:16:45.000 --> 00:16:48.000
Qachondir ular o'zining foydasini 
isbotlashadi. Lekin shunday

00:16:48.000 --> 00:16:50.000
vaqtda siz o'zingizdan so'rashingiz kerak:

00:16:50.000 --> 00:16:52.000
Kim bilan siz barrikadaning bir tarafida

00:16:52.000 --> 00:16:55.000
bo'lishni xoxlardingiz,
haqiqatni aniqlay oladigan inson bilanmi

00:16:55.000 --> 00:16:57.000
yoki 200 kg elektroensefalografni joyidan

00:16:57.000 --> 00:16:59.000
siljitishga intilayotgan inson bilanmi?

NOTE Paragraph

00:16:59.000 --> 00:17:03.000
Yolg'onni ko'ra oluvchilar ko'proq insoniy
emotsiyalar mavjudligiga qarashadi.

00:17:03.000 --> 00:17:05.000
Bir paytlar kimdir ushbu gapni aytgan:

00:17:05.000 --> 00:17:07.000
"Xarakter bu sening qorong'ulikda kim

00:17:07.000 --> 00:17:09.000
ekanligingdir".
Va eng qizig'i shuki,

00:17:09.000 --> 00:17:11.000
bugun shu qorong'ulik juda kam.

00:17:11.000 --> 00:17:14.000
Bizning dunyoda sutkasiga 24 soat 
chiroqlar yoniq.

00:17:14.000 --> 00:17:16.000
U shaffof,

00:17:16.000 --> 00:17:18.000
ijtimoiy hayotni tanlagan butun

00:17:18.000 --> 00:17:20.000
yangi avlodning mish-mishlarini keng

00:17:20.000 --> 00:17:23.000
yoyadigan bloglar va ijtimoiy tarmoqlar 
hisobiga.

00:17:23.000 --> 00:17:27.000
Hozirgi dunyo ancha shovqinli.

00:17:27.000 --> 00:17:29.000
Shuning uchun ham bizning vazifamiz qiyin:

00:17:29.000 --> 00:17:31.000
haddan tashqari ochiqlik —

00:17:31.000 --> 00:17:34.000
rostgo'ylik emasligini unutmaslik.
Bizning daxshatli darajada

00:17:34.000 --> 00:17:36.000
Twitterda muloqot qilishga va xabarlar

00:17:36.000 --> 00:17:38.000
almashishga tashnaligimiz qadr-qimmatga

00:17:38.000 --> 00:17:41.000
ega bo'lib kelgan insoniyat xulqining 
nozik jihatlari, xarakter

00:17:41.000 --> 00:17:44.000
butunligi kabi faktorlarni soyada 
qoldirishi mumkin.

00:17:44.000 --> 00:17:46.000
Shuning uchun hozirgidek shovqinli dunyoda

00:17:46.000 --> 00:17:48.000
axloqiy me'yorlarimiz bilan bog'liq

00:17:48.000 --> 00:17:50.000
bo'lgan jihatlarga yanada jiddiyroq

00:17:50.000 --> 00:17:53.000
yondashish alohida o'rin tutadi.

NOTE Paragraph

00:17:53.000 --> 00:17:55.000
Siz yolg'onni fosh etishni o'rganish bilan

00:17:55.000 --> 00:17:57.000
diqqat bilan eshitish va kuzatishni

00:17:57.000 --> 00:18:00.000
birlashtirsangiz o'zingizni yolg'onlardan
asragan bo'lasiz.

00:18:00.000 --> 00:18:02.000
Atrofingizdagilarga: "Mening dunyoyim,

00:18:02.000 --> 00:18:04.000
bizning dunyo rost dunyo bo'ladi.

00:18:04.000 --> 00:18:06.000
Mening dunyoyimda rost hamma narsaga qodir

00:18:06.000 --> 00:18:09.000
va yolg'onni fosh etib, unga e'tibor
bermaydilar"

00:18:09.000 --> 00:18:11.000
deyotgandan holda,

00:18:11.000 --> 00:18:13.000
siz ushbu katta aniqlikka qarab

00:18:13.000 --> 00:18:16.000
yo'l boshlaysiz.

00:18:16.000 --> 00:18:18.000
Va siz buni uddalaganingizda

00:18:18.000 --> 00:18:21.000
atrofingizdagi dunyo asta-sekin
o'zgarishni boshlaydi.

NOTE Paragraph

00:18:21.000 --> 00:18:24.000
Va bu chin haqiqat. Rahmat.

NOTE Paragraph

00:18:24.000 --> 00:18:29.000
(Qarsaklar)