1
00:00:00,000 --> 00:00:05,000
Okey, sa inyong lahat na nasa silid na ito, huwag sana kayong mangamba,

2
00:00:05,000 --> 00:00:07,000
pero napansin ko lang

3
00:00:07,000 --> 00:00:09,000
na ang inyong katabi sa kanan ay isang sinungaling.

4
00:00:09,000 --> 00:00:11,000
(Halakhakan)

5
00:00:11,000 --> 00:00:14,000
Ang katabi mo sa kaliwa ay sinungaling rin.

6
00:00:14,000 --> 00:00:17,000
Ang tao na mismong nasa upuan niyo ay sinungaling rin.

7
00:00:17,000 --> 00:00:19,000
Lahat tayo ay sinungaling.

8
00:00:19,000 --> 00:00:21,000
Ang aking gagawin sa araw na ito

9
00:00:21,000 --> 00:00:24,000
ay ipakita ang pananaliksik na nagsasabing tayong lahat ay sinungaling,

10
00:00:24,000 --> 00:00:26,000
kung paano maging "liespotter"

11
00:00:26,000 --> 00:00:29,000
at kung bakit gugustuhin nating

12
00:00:29,000 --> 00:00:32,000
maghanap ng katotohanan mula sa pagkilala ng sinungaling,

13
00:00:32,000 --> 00:00:34,000
at higit sa lahat, sa paghubog ng tiwala.

14
00:00:34,000 --> 00:00:37,000
Habang pinag-uusapan natin ang tiwala,

15
00:00:37,000 --> 00:00:40,000
mula ng sinulat ko ang aking libro, "Liespotting,"

16
00:00:40,000 --> 00:00:43,000
walang nang gustong makipagkilala sa akin, ay naku, wala talaga.

17
00:00:43,000 --> 00:00:46,000
Sinasabi nila, "Sige, mag-e-mail nalang tayo."

18
00:00:46,000 --> 00:00:48,000
(Halakhakan)

19
00:00:48,000 --> 00:00:52,000
Wala na ring nag-aalok sa akin na mag-kape sa Starbucks.

20
00:00:52,000 --> 00:00:54,000
Sabi ng asawa ko, "Mahal naman, panloloko talaga?

21
00:00:54,000 --> 00:00:57,000
Sana sumulat ka nalang ng tungkol sa pagluluto, sa mga lutuing Pranses?"

22
00:00:57,000 --> 00:00:59,000
Bago po akong magsimula, ang gagawin ko

23
00:00:59,000 --> 00:01:02,000
ay ipaliliwanag ko sa inyo ang aking layunin,

24
00:01:02,000 --> 00:01:04,000
at hindi ito para turuan kayong maglaro ng Huli Ka!

25
00:01:04,000 --> 00:01:06,000
Ang mga "liespotter" - hindi sila yung mga batang makulit,

26
00:01:06,000 --> 00:01:09,000
yung mga bata sa likod ng kuwarto na sumisigaw, "Huli ka! Huli ka!

27
00:01:09,000 --> 00:01:12,000
Gumalaw ang kilay mo. Lumaki butas ng ilong mo.

28
00:01:12,000 --> 00:01:15,000
Napanood ko ang 'Lie to Me' sa TV. Alam kong nagsisinungaling ka."

29
00:01:15,000 --> 00:01:17,000
Hindi ha, gumagamit ang mga "liespotter"

30
00:01:17,000 --> 00:01:20,000
ng agham upang kilalanin ang isang panloloko.

31
00:01:20,000 --> 00:01:22,000
Ginagamit nila ito upang makamit ang katotohanan,

32
00:01:22,000 --> 00:01:24,000
at ginagawa nila ang gawain ng isang mahusay na pinuno sa araw-araw;

33
00:01:24,000 --> 00:01:27,000
ang pakikipagtalakayan sa mga taong mahirap kausap,

34
00:01:27,000 --> 00:01:29,000
at minsa'y sa di kaaya-ayang pagkakataon.

35
00:01:29,000 --> 00:01:31,000
Sinisimulan nila ito

36
00:01:31,000 --> 00:01:33,000
sa paniniwala sa iisang bagay (core proposition),

37
00:01:33,000 --> 00:01:35,000
at ito ay:

38
00:01:35,000 --> 00:01:38,000
Ang pagsisinungaling ay isang pakikipagtulungan.

39
00:01:38,000 --> 00:01:42,000
Walang kapangyarihan ang isang kasinungalingan kung batay lamang ito sa pagwika.

40
00:01:42,000 --> 00:01:44,000
Lumulutang ang kapangyarihan nito

41
00:01:44,000 --> 00:01:46,000
kapag may ibang tao'y naniniwala.

42
00:01:46,000 --> 00:01:48,000
Marahil ang dating nito ay parang isang masalimuot na pag-ibig,

43
00:01:48,000 --> 00:01:52,000
ngunit kung dati ika'y pinagsinungalinan,

44
00:01:52,000 --> 00:01:54,000
ito'y dahil sumang-ayon ka sa kasinungalingan.

45
00:01:54,000 --> 00:01:57,000
Ang unang katotohanan: Ang pagsisinungaling ay isang pagtulungan.

46
00:01:57,000 --> 00:01:59,000
Subalit, hindi lahat ng kasinungalingan ay nakakasama.

47
00:01:59,000 --> 00:02:02,000
Minsan tayo'y sumasang-ayon

48
00:02:02,000 --> 00:02:05,000
bilang pakitang-tao,

49
00:02:05,000 --> 00:02:08,000
o di kaya, upang maitago ang isang lihim.

50
00:02:08,000 --> 00:02:10,000
Ika natin, "Maganda ng kanta."

51
00:02:10,000 --> 00:02:13,000
"Mahal, hindi ka naman mukhang mataba sa sinusuot mo."

52
00:02:13,000 --> 00:02:15,000
O di kaya, sinasabi natin ngayon,

53
00:02:15,000 --> 00:02:18,000
"Alam mo, nakuha ko lang ang email mo mula sa spam folder ko.

54
00:02:18,000 --> 00:02:21,000
Sorry ha."

55
00:02:21,000 --> 00:02:24,000
Minsan nagiging bahagi tayo ng panloloko na hindi natin gusto.

56
00:02:24,000 --> 00:02:27,000
Madalas malaki ang epekto nito sa atin.

57
00:02:27,000 --> 00:02:30,000
Noong nakaraan na taon, 997 bilyong dolyares

58
00:02:30,000 --> 00:02:34,000
ang nawala sa Estados Unidos dahil sa mga pandarayang korporasyon.

59
00:02:34,000 --> 00:02:36,000
Ang halagang iyan ay halos isang trilyong dolyares.

60
00:02:36,000 --> 00:02:38,000
Iyon ay pitong porsyento ng kabuuang kita.

61
00:02:38,000 --> 00:02:40,000
Ang halaga ng panloloko ay nasa bilyones.

62
00:02:40,000 --> 00:02:43,000
Enron, Madoff, at ang krisis sa utang.

63
00:02:43,000 --> 00:02:46,000
Sa mga kaso ng mga doble-kara at traydor,

64
00:02:46,000 --> 00:02:48,000
tulad nina Robert Hanssen o Aldrich Ames,

65
00:02:48,000 --> 00:02:50,000
napapahamak ang bansa dahil sa kasinungalingan,

66
00:02:50,000 --> 00:02:53,000
banta sa ating seguridad, sa demokrasya,

67
00:02:53,000 --> 00:02:56,000
at dahilan ng pagkamatay ng mga taong nagtatanggol sa atin.

68
00:02:56,000 --> 00:02:59,000
Malaki ang kita sa panloloko.

69
00:02:59,000 --> 00:03:01,000
Ang con man na si Henry Oberlander,

70
00:03:01,000 --> 00:03:03,000
isa siyang magaling na manloloko

71
00:03:03,000 --> 00:03:05,000
Ayon sa mga awtoridad sa Inglatera,

72
00:03:05,000 --> 00:03:08,000
kaya niyang pabagsakin ang buong sistema ng mga bangko sa Kanluran.

73
00:03:08,000 --> 00:03:10,000
Hindi niyo siya makikita sa Google; hindi niyo siya makikita kahit saan.

74
00:03:10,000 --> 00:03:13,000
May isang panayam minsan, at sabi niya:

75
00:03:13,000 --> 00:03:15,000
Sabi niya, "Iisa lamang ang aking patakaran."

76
00:03:15,000 --> 00:03:18,000
At ito ang patakaran ni Henry, sabi niya,

77
00:03:18,000 --> 00:03:20,000
"Lahat ng tao ay handang magbigay ng anumang bagay.

78
00:03:20,000 --> 00:03:23,000
Lahat ng tao ay handang magbigay kung ang kapalit nito ay ang bagay na gustung-gusto nila."

79
00:03:23,000 --> 00:03:25,000
At iyan ang rurok ng lahat.

80
00:03:25,000 --> 00:03:27,000
Kung ayaw mong magpaloko, kailangan mong malaman,

81
00:03:27,000 --> 00:03:29,000
ano ba ang bagay na gustung-gusto mo?

82
00:03:29,000 --> 00:03:32,000
Madalas ayaw nating aminin ito.

83
00:03:32,000 --> 00:03:35,000
Gusto nating maging mas mabuting asawa,

84
00:03:35,000 --> 00:03:37,000
mas matalino, mas makapangyarihan,

85
00:03:37,000 --> 00:03:39,000
mas matangkad, mas mayaman --

86
00:03:39,000 --> 00:03:41,000
mahaba ang listahan.

87
00:03:41,000 --> 00:03:43,000
Ang pagsisinungaling ay pagtatangkang makamit ito,

88
00:03:43,000 --> 00:03:45,000
na itugma ang mga inaasam at mga pangarap

89
00:03:45,000 --> 00:03:48,000
sa ninanais natin sa sarili, ang mga gusto nating mangyari,

90
00:03:48,000 --> 00:03:51,000
sa ating tunay na pagkatao.

91
00:03:51,000 --> 00:03:54,000
Ay! Tunay ngang handa tayong magsinungaling upang punan ang puwang na ito.

92
00:03:54,000 --> 00:03:57,000
Ayon sa resulta ng pananaliksik, tayo ay pinagsinusungalingan

93
00:03:57,000 --> 00:03:59,000
ng 10 hanggang 200 beses sa isang araw.

94
00:03:59,000 --> 00:04:02,000
Marami sa iyon mababaw na kasinungalingan lamang.

95
00:04:02,000 --> 00:04:04,000
Ngunit sa isa pang pananaliksik,

96
00:04:04,000 --> 00:04:06,000
sinasabing tatlong beses na nagsisinungaling sa isa't isa

97
00:04:06,000 --> 00:04:08,000
ang dalawang tao sa unang 10 minuto na sila'y magkakilala.

98
00:04:08,000 --> 00:04:10,000
(Halakhakan)

99
00:04:10,000 --> 00:04:13,000
Madalas ang unang reaksyon natin ay ang hindi maniwala.

100
00:04:13,000 --> 00:04:15,000
Hindi tayo makapaniwala na laganap ang pagsisinungaling.

101
00:04:15,000 --> 00:04:17,000
Sa totoo lang, lahat tayo'y ayaw sa pagsisinungaling.

102
00:04:17,000 --> 00:04:19,000
Pero kung masusi niyong aaralin,

103
00:04:19,000 --> 00:04:21,000
hindi pa dito nagtatapos ang kwento.

104
00:04:21,000 --> 00:04:24,000
Mas madalas tayong magsinungaling sa mga estranghero kaysa sa mga katrabaho.

105
00:04:24,000 --> 00:04:28,000
Mas madalas magsinungaling ang mga palakaibigan kaysa sa mga tahimik.

106
00:04:28,000 --> 00:04:31,000
Ikawalong beses na mas madalas magsinungaling ang mga lalaki

107
00:04:31,000 --> 00:04:33,000
kaysa sa ibang tao.

108
00:04:33,000 --> 00:04:36,000
Madalas, nagsisinungaling ang mga babae upang mapagtanggol ang ibang tao.

109
00:04:36,000 --> 00:04:39,000
Kung kayo ay mag-asawa,

110
00:04:39,000 --> 00:04:41,000
makakapagsisinungaling ka sa iyong asawa

111
00:04:41,000 --> 00:04:43,000
ng isang beses sa bawat sampung usapan.

112
00:04:43,000 --> 00:04:45,000
Akala niyo masama na iyan.

113
00:04:45,000 --> 00:04:47,000
Kung kayo ay dalaga o binata, ang bilang na iyan ay bababa sa tatlo.

114
00:04:47,000 --> 00:04:49,000
Sadyang masalimuot ang kasinungalingan.

115
00:04:49,000 --> 00:04:52,000
Ito'y bahagi na ng ating pang-araw-araw na buhay at kalakalan.

116
00:04:52,000 --> 00:04:54,000
Tayo'y nag-aatubili sa katotohanan.

117
00:04:54,000 --> 00:04:56,000
Ginagawa natin ito batay sa pangangailangan,

118
00:04:56,000 --> 00:04:58,000
minsan ito'y para sa mabuting dahilan,

119
00:04:58,000 --> 00:05:01,000
at minsan nama'y hindi lang natin maunawaan ang mga kakulangan sa ating buhay.

120
00:05:01,000 --> 00:05:03,000
'Yan ang pangalawang katotohanan tungkol sa pagsisinungaling.

121
00:05:03,000 --> 00:05:05,000
Hindi tayo sang-ayon sa pagsisinungaling,

122
00:05:05,000 --> 00:05:07,000
pero ito'y ating pinapalampas

123
00:05:07,000 --> 00:05:09,000
ayon sa panlipunang pagtanggap

124
00:05:09,000 --> 00:05:11,000
na nagmula pa sa ating mga ninuno.

125
00:05:11,000 --> 00:05:13,000
Kawangis ito ng paghinga.

126
00:05:13,000 --> 00:05:15,000
Ito'y bahagi ng ating kultura, ng ating kasaysayan.

127
00:05:15,000 --> 00:05:18,000
Isipin niyo sina Dante, Shakespeare,

128
00:05:18,000 --> 00:05:21,000
ang Bibliya, at Ang Pandaigdigang Balita.

129
00:05:21,000 --> 00:05:23,000
(Halakhakan)

130
00:05:23,000 --> 00:05:25,000
Ang pagsisinungaling ay may kahalagahang ebolusyon sa ating uri.

131
00:05:25,000 --> 00:05:27,000
Matagal nang alam ng mga mananaliksik

132
00:05:27,000 --> 00:05:29,000
na ang mga mas-matalinong uri

133
00:05:29,000 --> 00:05:31,000
ay may mas malaking neocortex,

134
00:05:31,000 --> 00:05:33,000
at mas madalas manloko.

135
00:05:33,000 --> 00:05:35,000
Naaalala niyo siguro si Koko.

136
00:05:35,000 --> 00:05:38,000
May nakakaalala ba kay Koko, ang gorilyang tinuruan ng wikang pagsenyas?

137
00:05:38,000 --> 00:05:41,000
Natuto si Kokong makipag-usap sa pamamagitan ng wikang pagsenyas.

138
00:05:41,000 --> 00:05:43,000
Eto si Koko, kasama ang kanyang kuting.

139
00:05:43,000 --> 00:05:46,000
Ang kanyang maganda, maliit at mahimulmol na alagang-hayop na kuting.

140
00:05:46,000 --> 00:05:48,000
Noong minsan, sinisi ni Koko ang kanyang alagang-hayop na kuting

141
00:05:48,000 --> 00:05:50,000
dahil sinira daw at itinanggal nito sa pader ang lababo.

142
00:05:50,000 --> 00:05:52,000
(Halakhakan)

143
00:05:52,000 --> 00:05:54,000
Hinubog tayong lahat upang maging pinuno ng grupo.

144
00:05:54,000 --> 00:05:56,000
Maaga talaga itong hinubog sa ating kaalaman.

145
00:05:56,000 --> 00:05:58,000
Gaano kaaga?

146
00:05:58,000 --> 00:06:00,000
Halimbawa, ang isang sanggol ay pakunwaring iiyak,

147
00:06:00,000 --> 00:06:02,000
titigil nang sandali, maghihintay, titingnan kung may dadating

148
00:06:02,000 --> 00:06:04,000
tapos iiyak muli.

149
00:06:04,000 --> 00:06:06,000
Ang mga isang taong gulang ay natututong maglihim.

150
00:06:06,000 --> 00:06:08,000
(Halakhakan)

151
00:06:08,000 --> 00:06:10,000
Nambobola ang mga dalawang taong gulang.

152
00:06:10,000 --> 00:06:12,000
Kusang nagsisinungaling ang mga limang taong gulang.

153
00:06:12,000 --> 00:06:14,000
Minamanipula sila sa pamamagitan ng pagpuri.

154
00:06:14,000 --> 00:06:17,000
Ang mga siyam na taong gulang ay napakagaling sa pagkukunwari.

155
00:06:17,000 --> 00:06:19,000
Pagdating ng kolehiyo,

156
00:06:19,000 --> 00:06:22,000
nakapagsinungaling kayo sa inyong nanay ng isa sa bawat limang beses.

157
00:06:22,000 --> 00:06:25,000
Pagdating naman ng panahong tayo'y nagtatrabaho na,

158
00:06:25,000 --> 00:06:27,000
nagiging bahagi tayo ng isang mundo kung saan laganap

159
00:06:27,000 --> 00:06:29,000
ang mga spam, pekeng kaibigan sa Internet,

160
00:06:29,000 --> 00:06:31,000
media na may kinikilingan,

161
00:06:31,000 --> 00:06:33,000
mga matatalinong magnanakaw ng impormasyon,

162
00:06:33,000 --> 00:06:35,000
mga nagraraket tulad ng Ponzi schemers,

163
00:06:35,000 --> 00:06:37,000
isang epidemya ng panloloko --

164
00:06:37,000 --> 00:06:39,000
sa madaling salita, ayon sa isang manunulat,

165
00:06:39,000 --> 00:06:42,000
isang lipunan kung saan hindi na umiiral ang katotohanan.

166
00:06:42,000 --> 00:06:44,000
Matagal na panahon na

167
00:06:44,000 --> 00:06:47,000
itong kalituhang ito.

168
00:06:48,000 --> 00:06:50,000
Anong kailangan niyong gawin?

169
00:06:50,000 --> 00:06:52,000
May ilang mga hakbang

170
00:06:52,000 --> 00:06:54,000
upang tayo'y makaalpas sa masalimuot na daan.

171
00:06:54,000 --> 00:06:57,000
Madalas nakikita ng mga bihasang liespotters ang katotohanan 90% ng pagkakataon.

172
00:06:57,000 --> 00:07:00,000
Tayo, 54 porsyento lamang.

173
00:07:00,000 --> 00:07:02,000
Bakit napakadali nitong matutunan?

174
00:07:02,000 --> 00:07:05,000
Sa pagsisinungaling, may magagaling, at may bano. Walang taong likas na sinungaling.

175
00:07:05,000 --> 00:07:08,000
Lahat tayo'y nagkakamali. Pare-pareho lang ang pamamaraan natin.

176
00:07:08,000 --> 00:07:10,000
Kaya ang gagawin ko ngayon

177
00:07:10,000 --> 00:07:12,000
ay ipapakita ko sa inyo ang 2 pamamaraan na ginagamit sa pagsisinungaling.

178
00:07:12,000 --> 00:07:15,000
Pagkatapos niyan, titingnan natin ang mga tinatawag na hot spots.

179
00:07:15,000 --> 00:07:18,000
Mag-uumpisa tayo sa isang talumpati.

180
00:07:18,000 --> 00:07:20,000
(Bidyo) Bill Clinton: Gusto ko po sanang pakinggan ninyo ako.

181
00:07:20,000 --> 00:07:22,000
Uulitin ko ang sinabi ko.

182
00:07:22,000 --> 00:07:25,000
Hindi ako nakipagtalik

183
00:07:25,000 --> 00:07:29,000
sa babaeng iyon, kay Binibining Lewinsky.

184
00:07:29,000 --> 00:07:31,000
Kailanman, hindi ko sinabi sa kahit sino na magsinungaling,

185
00:07:31,000 --> 00:07:33,000
ni minsan, di kailanman.

186
00:07:33,000 --> 00:07:36,000
Walang katotohanan ang mga paninindigang ito.

187
00:07:36,000 --> 00:07:38,000
At sa ngayon, kailangan kong ituloy ang trabaho ko para sa mga mamamayang Amerikano.

188
00:07:38,000 --> 00:07:40,000
Salamat.

189
00:07:43,000 --> 00:07:46,000
Pamela Meyer: Okay, ano ang nakita nating palatandaan?

190
00:07:46,000 --> 00:07:50,000
Una sa lahat, narinig natin ang tinatawag na "mahabang pagtanggi".

191
00:07:50,000 --> 00:07:53,000
Ayon sa mga pananaliksik, ang mga taong sobrang pursigido sa kanilang pagtanggi

192
00:07:53,000 --> 00:07:56,000
ay gagamit ng pormal sa halip ng di'pormal na pananalita.

193
00:07:56,000 --> 00:07:59,000
Narinig rin natin ang pananalitang mapaglayo: "ang babaeng iyon."

194
00:07:59,000 --> 00:08:01,000
Alam natin na ang mga sinungaling ay di' sadyang naglalagay ng pagitan sa kanilang sarili

195
00:08:01,000 --> 00:08:03,000
at ang kanilang tinutukoy

196
00:08:03,000 --> 00:08:06,000
sa pamamagitan ng pananalita.

197
00:08:06,000 --> 00:08:09,000
Kung sakaling sinabi ni Bill Clinton, "Sa totoo lang..."

198
00:08:09,000 --> 00:08:11,000
o tulad ng paborito ni Richard Nixon, "Sa katunayan..."

199
00:08:11,000 --> 00:08:13,000
siguradong nahuli na siya

200
00:08:13,000 --> 00:08:15,000
ng mga liespotter na alam na

201
00:08:15,000 --> 00:08:18,000
ang mga pananalitang matapat gaya nito

202
00:08:18,000 --> 00:08:20,000
ay nakaka-sirang puri sa nagpahayag nito.

203
00:08:20,000 --> 00:08:23,000
Kung sakali namang inulit niya ang tanong,

204
00:08:23,000 --> 00:08:27,000
o kung sakaling nagdagdag siya ng mas madaming detalye --

205
00:08:27,000 --> 00:08:29,000
buti nalang hindi niya tinuloy --

206
00:08:29,000 --> 00:08:31,000
siguradong mas lalo niyang sinira ang kanyang puri.

207
00:08:31,000 --> 00:08:33,000
Tama nga si Freud.

208
00:08:33,000 --> 00:08:36,000
Sinabi ni Freud, alam niyo, ang pananalita ay isang batayan lamang:

209
00:08:36,000 --> 00:08:39,000
"Walang tao ang nakakapagtago ng lihim.

210
00:08:39,000 --> 00:08:42,000
Kung tahimik ang kanyang labi, nagsasatsat naman ang kanyang mga daliri."

211
00:08:42,000 --> 00:08:45,000
Ginagawa natin lahat ito, kahit yung mga may-kapangyarihan.

212
00:08:45,000 --> 00:08:47,000
Sumasatsat tayo sa pamamagitan ng ating mga daliri.

213
00:08:47,000 --> 00:08:50,000
Ito si Dominique Strauss-Khan noong nasa harap siya ni Obama,

214
00:08:50,000 --> 00:08:53,000
nagsasatsat ang kanyang mga daliri.

215
00:08:53,000 --> 00:08:56,000
(Halakhakan)

216
00:08:56,000 --> 00:08:59,000
Ngayon, ang susunod na palatandaan:

217
00:08:59,000 --> 00:09:02,000
ang sinasabi ng katawan o body language.

218
00:09:02,000 --> 00:09:05,000
Ayon sa sinasabi ng katawan, eto ang kailangan nating gawin:

219
00:09:05,000 --> 00:09:08,000
Kailangan nating iwanan sa pinto ang lahat ng ating haka-haka.

220
00:09:08,000 --> 00:09:10,000
Hayaan natin ang siyensya ang maghumpay ng ating kaalaman nang kaunti.

221
00:09:10,000 --> 00:09:13,000
Dahil akala lang natin na ang mga sinungaling ay palaging 'di mapakali.

222
00:09:13,000 --> 00:09:16,000
Ang totoo, sadyang tumitigas ang pang-itaas na katawan tuwing sila'y nagsisinungaling.

223
00:09:16,000 --> 00:09:19,000
Akala natin na ang mga sinungaling ay hindi tumitingin sa mata.

224
00:09:19,000 --> 00:09:21,000
Ang totoo, sadyang tumitingin sila ng husto sa mata

225
00:09:21,000 --> 00:09:23,000
upang baliktarin ang ating akala.

226
00:09:23,000 --> 00:09:25,000
Akala natin na ang pagiging malapit na loob at pagngiti

227
00:09:25,000 --> 00:09:27,000
ay naglalahad ng pagiging totoo at katapatan.

228
00:09:27,000 --> 00:09:29,000
Ngunit ang isang dalubhasang liespotter

229
00:09:29,000 --> 00:09:31,000
ay nakakakilala ng pekeng ngiti kahit isang milya pa ang layo.

230
00:09:31,000 --> 00:09:34,000
Nakikilala niyo ba ang pekeng ngiti dito?

231
00:09:35,000 --> 00:09:37,000
Kayang-kaya ninyong galawin

232
00:09:37,000 --> 00:09:40,000
ang kalamnan ng inyong pisngi.

233
00:09:40,000 --> 00:09:43,000
Ngunit ang tatak ng ngiti ay nasa mata, sa mga kulubot ng mga mata.

234
00:09:43,000 --> 00:09:45,000
Hindi 'yan kayang galawin ng isipan lamang,

235
00:09:45,000 --> 00:09:47,000
lalo na kung nasobrahan ang Botox.

236
00:09:47,000 --> 00:09:50,000
Kaya huwag pasobrahan ang Botox ha; walang maniniwala sa inyo.

237
00:09:50,000 --> 00:09:52,000
Ngayon naman, tingnan natin ang mga hot spots.

238
00:09:52,000 --> 00:09:54,000
Alam mo ba ang nangyayari sa isang usapan?

239
00:09:54,000 --> 00:09:57,000
Kaya niyo bang hanapin ang mga hot spots

240
00:09:57,000 --> 00:09:59,000
na nagpapakita

241
00:09:59,000 --> 00:10:01,000
ng di-tugmang salita sa gawa?

242
00:10:01,000 --> 00:10:03,000
Alam ko na napakadali lang nito,

243
00:10:03,000 --> 00:10:05,000
pero kung kayo ang nakikipag-usap

244
00:10:05,000 --> 00:10:08,000
sa isang tao na pinaghihinalaan niyong manloloko,

245
00:10:08,000 --> 00:10:11,000
ang ugali't saloobin ay ang pinaka-nilalantaw na palatandaan sa lahat.

246
00:10:11,000 --> 00:10:13,000
Ang mga totoong tao ay makikipagtulungan.

247
00:10:13,000 --> 00:10:15,000
Ipapakita nila na sila'y nasa inyong panig.

248
00:10:15,000 --> 00:10:17,000
Sila ay ganado.

249
00:10:17,000 --> 00:10:19,000
Sila ay buong-loob na tutulong na malaman niyo ang katotohanan.

250
00:10:19,000 --> 00:10:22,000
Sila ay makikipagtalakayan, magsasabi ng mga posibleng salarin,

251
00:10:22,000 --> 00:10:24,000
at magbibigay ng detalye.

252
00:10:24,000 --> 00:10:26,000
Sasabihin nila, "Naku,

253
00:10:26,000 --> 00:10:29,000
siguro pineke ng mga tao sa payroll ang mga tseke."

254
00:10:29,000 --> 00:10:32,000
Nangangalit sila kapag sila'y pinagbibintangan

255
00:10:32,000 --> 00:10:34,000
habang sila'y nasa panayam, at hindi 'yung pabugso-bugso lang;

256
00:10:34,000 --> 00:10:37,000
sila'y nangangalit sa buong panayam.

257
00:10:37,000 --> 00:10:39,000
At kung itatanong niyo sa totoong tao

258
00:10:39,000 --> 00:10:42,000
kung ano ang dapat mangyari sa taong pumeke ng mga tseke,

259
00:10:42,000 --> 00:10:44,000
mas malamang na sasabihin niyang

260
00:10:44,000 --> 00:10:48,000
mas mabigat ang parusa nararapat dito.

261
00:10:48,000 --> 00:10:50,000
Kunwari ay pare-pareho ang ating pinag-uusapan

262
00:10:50,000 --> 00:10:52,000
sa isang taong nanloloko.

263
00:10:52,000 --> 00:10:54,000
Ang taong sinungaling ay maaaring maging tahimik,

264
00:10:54,000 --> 00:10:56,000
hindi makatingin, bababa ang boses,

265
00:10:56,000 --> 00:10:58,000
titigil ng kaunti, hindi mapakali.

266
00:10:58,000 --> 00:11:00,000
Tanungin niyo ang isang taong manloloko na ilahad and kanyang istorya,

267
00:11:00,000 --> 00:11:03,000
at siguradong ito'y dadagdagan ng iba't ibang detalye

268
00:11:03,000 --> 00:11:06,000
na wala sa lugar.

269
00:11:06,000 --> 00:11:09,000
Madalas, napakapulido ng salaysay nila.

270
00:11:09,000 --> 00:11:11,000
Kaya ang ginagawa ng mga eksperto sa pagtatanong

271
00:11:11,000 --> 00:11:13,000
ay unti-unti nila itong sinisiyasat

272
00:11:13,000 --> 00:11:15,000
sa loob ng maraming oras,

273
00:11:15,000 --> 00:11:18,000
at ipapaulit ang salaysay ng pabaligtad,

274
00:11:18,000 --> 00:11:20,000
at ngayo'y mapapansin ang pamamaluktot,

275
00:11:20,000 --> 00:11:23,000
lalo na sa iilang tanong.

276
00:11:23,000 --> 00:11:26,000
Bakit nila ginagawa ito? Ang totoo, ginagawa din natin iyon.

277
00:11:26,000 --> 00:11:28,000
Ini-insayo natin ang ating pananalita,

278
00:11:28,000 --> 00:11:30,000
ngunit bihira nating ini-ensayo ang ating galaw.

279
00:11:30,000 --> 00:11:32,000
Sasabihin nating "oo," pero umiiling tayo ng "hindi."

280
00:11:32,000 --> 00:11:35,000
Kapani-paniwala na sana ang salaysay, ikinikibit naman natin ang ating balikat.

281
00:11:35,000 --> 00:11:37,000
Gumagawa tayo ng krimen,

282
00:11:37,000 --> 00:11:40,000
at napapangiti tayo kapag hindi tayo nahuli.

283
00:11:40,000 --> 00:11:43,000
Ang tawag niyan ay " tuwa dulot ng pagsisinungaling."

284
00:11:43,000 --> 00:11:46,000
Makikita natin ito mamaya sa ilang mga bidyo,

285
00:11:46,000 --> 00:11:48,000
ngunit tayo'y magsisimula sa umpisa -- para doon sa mga 'di nakakakilala sa kanya,

286
00:11:48,000 --> 00:11:51,000
siya ang kandidatong pagkapangulo na si John Edwards

287
00:11:51,000 --> 00:11:54,000
na gumimbal sa Amerika dahil sa pagkakaroon ng anak sa labas.

288
00:11:54,000 --> 00:11:57,000
Makikita natin siyang nakikipagtalakayan tungkol sa pagkuha ng paternity test.

289
00:11:57,000 --> 00:11:59,000
Panoorin niyo nang mabuti at tingnan ninyo:

290
00:11:59,000 --> 00:12:01,000
sinasabi niya "oo" habang siya'y umiiling ng "hindi,"

291
00:12:01,000 --> 00:12:03,000
at kumikibit ang kanyang balikat.

292
00:12:03,000 --> 00:12:05,000
(Bidyo): John Edwards: Masaya akong gawin ito.

293
00:12:05,000 --> 00:12:08,000
Alam ko na hindi posibleng anak ko ang batang ito,

294
00:12:08,000 --> 00:12:10,000
dahil sa pagkakasunod-sunod ng pangyayari.

295
00:12:10,000 --> 00:12:12,000
Alam ko na hindi ito posible.

296
00:12:12,000 --> 00:12:14,000
Masaya akong gagawin ang paternity test,

297
00:12:14,000 --> 00:12:16,000
at nais ko makita kung ano ang mangyayari.

298
00:12:16,000 --> 00:12:19,000
Tagapagtanong: Gagawin niyo ba ito sa lalong madaling panahon? Mayroon bang --

299
00:12:19,000 --> 00:12:22,000
JE: Alam niyo, isang panig lamang ako. Isang panig lang ako sa test na ito.

300
00:12:22,000 --> 00:12:25,000
Pero masaya akong gawin ito.

301
00:12:25,000 --> 00:12:27,000
PM: Okay, ang mga iling na iyan ay mas madaling makita

302
00:12:27,000 --> 00:12:29,000
kung ito'y inyong hinahanap.

303
00:12:29,000 --> 00:12:31,000
May mga pagkakataon

304
00:12:31,000 --> 00:12:33,000
na ang isang tao ay may ipapakitang kaanyuhan sa mukha

305
00:12:33,000 --> 00:12:36,000
habang meron silang tinatago, at lumalabas nalang ito ng bigla.

306
00:12:37,000 --> 00:12:39,000
Ang mga mamamatay-tao ay kilalang nagpapakita ng kalungkutan.

307
00:12:39,000 --> 00:12:41,000
Ang inyong bagong ka-negosyo ay maaaring makipagkamay sa inyo,

308
00:12:41,000 --> 00:12:43,000
magsaya, sumamang kumain sa labas,

309
00:12:43,000 --> 00:12:46,000
ngunit may natatagong galit pala.

310
00:12:46,000 --> 00:12:49,000
Hindi naman natin natututunan ang mga ito agad-agad,

311
00:12:49,000 --> 00:12:52,000
ngunit may isang bagay akong ituturo na sadyang nakakatakot, at ito'y madaling pag-aralan,

312
00:12:52,000 --> 00:12:55,000
at iyon ang pagkutya.

313
00:12:55,000 --> 00:12:58,000
Sa galit, may dalawang taong kasali.

314
00:12:58,000 --> 00:13:00,000
Matuturing pa rin itong malusog na relasyon.

315
00:13:00,000 --> 00:13:02,000
Ngunit kapag ang galit ay naging pagkutya,

316
00:13:02,000 --> 00:13:04,000
kawawa ka.

317
00:13:04,000 --> 00:13:06,000
May kaakibat itong mataas na pagtingin sa sarili.

318
00:13:06,000 --> 00:13:09,000
At dahil dito, mahirap itong itanggi.

319
00:13:09,000 --> 00:13:11,000
Ganito ang tinutukoy kong itsura.

320
00:13:11,000 --> 00:13:13,000
Kapuna-puna ang pag-angat

321
00:13:13,000 --> 00:13:15,000
at ang paloob na gilid ng labi.

322
00:13:15,000 --> 00:13:18,000
Ito ang nag-iisang anyo ng mukha na hindi pantay.

323
00:13:18,000 --> 00:13:20,000
At kung ito'y nangungutya,

324
00:13:20,000 --> 00:13:22,000
di natin masisigurong susunod ang panloloko --

325
00:13:22,000 --> 00:13:24,000
at 'di naman lagi --

326
00:13:24,000 --> 00:13:26,000
talikuran niyo na, iwasan niyo na,

327
00:13:26,000 --> 00:13:28,000
pag-isipan niyo ang kasunduan,

328
00:13:28,000 --> 00:13:32,000
sabihin ninyo, "Hindi na bale, salamat. Hindi na rin ako aakyat para magkape. Salamat."

329
00:13:32,000 --> 00:13:34,000
Marami pang

330
00:13:34,000 --> 00:13:36,000
maituturo ang agham sa atin tungkol dito.

331
00:13:36,000 --> 00:13:38,000
Alam natin, halimbawa,

332
00:13:38,000 --> 00:13:40,000
na ang mga sinungaling ay mag-iiba ang kisap ng kanilang mata,

333
00:13:40,000 --> 00:13:42,000
at ituturo ng kanilang paa ang pinto palabas.

334
00:13:42,000 --> 00:13:44,000
Maglalagay sila ng mga balakid

335
00:13:44,000 --> 00:13:47,000
sa pagitan nila at ng tagapagtanong.

336
00:13:47,000 --> 00:13:49,000
Babaguhin nila ang tono ng kanilang boses,

337
00:13:49,000 --> 00:13:52,000
madalas ito'y bababa.

338
00:13:52,000 --> 00:13:54,000
Ganito 'yan.

339
00:13:54,000 --> 00:13:57,000
Ang mga ito ay ugali, at ugali lamang.

340
00:13:57,000 --> 00:13:59,000
Hindi ito patunay ng panloloko.

341
00:13:59,000 --> 00:14:01,000
Ito'y mga pagbabadya lang.

342
00:14:01,000 --> 00:14:03,000
Tayo'y mga tao lamang.

343
00:14:03,000 --> 00:14:06,000
Ginagawa natin ang mga tila ugaling panloloko araw-araw.

344
00:14:06,000 --> 00:14:08,000
Hindi ito batayan ng kahit ano man.

345
00:14:08,000 --> 00:14:11,000
Pero 'pag ito'y magkakasama, ayan ang inyong batayan.

346
00:14:11,000 --> 00:14:14,000
Tingnan niyo, makinig kayo, usisain niyo, magtanong kayo ng mahirap na tanong,

347
00:14:14,000 --> 00:14:17,000
lagpasan ang sitwasyon kung saan kayo komportable,

348
00:14:17,000 --> 00:14:20,000
maging mausisa, magtanong palagi,

349
00:14:20,000 --> 00:14:23,000
bigyang dangal ang sarili at harapin nang mahusay ang kausap.

350
00:14:23,000 --> 00:14:26,000
Huwag tularan ang mga nasa "Law & Order" at iba pang palabas ng TV

351
00:14:26,000 --> 00:14:28,000
na pinipilit sumuko ang pinaghihinalaan.

352
00:14:28,000 --> 00:14:31,000
Huwag maging lubos na mapangahas, hindi ito nakakatulong.

353
00:14:31,000 --> 00:14:33,000
Napag-usapan na natin nang kaunti

354
00:14:33,000 --> 00:14:35,000
kung paano makipag-usap sa isang singungaling

355
00:14:35,000 --> 00:14:37,000
at kung ano ang palatandaan nito.

356
00:14:37,000 --> 00:14:40,000
At tulad ng aking pangako, titingnan natin kung ano ang mukha ng katotohanan.

357
00:14:40,000 --> 00:14:42,000
Meron muna akong ipapakitang dalawang bidyo,

358
00:14:42,000 --> 00:14:45,000
2 ina -- 1 nagsisinungaling at 1 nagsasabi ng totoo.

359
00:14:45,000 --> 00:14:47,000
Ang siyang nagpalabas nito

360
00:14:47,000 --> 00:14:49,000
ay ang mananaliksik na si David Matsumoto mula California.

361
00:14:49,000 --> 00:14:51,000
At sa tingin ko, ito'y magandang halimbawa

362
00:14:51,000 --> 00:14:53,000
ng mukha ng katotohanan.

363
00:14:53,000 --> 00:14:55,000
Si Diane Downs, isang ina,

364
00:14:55,000 --> 00:14:57,000
ay binaril ang kanyang mga anak

365
00:14:57,000 --> 00:14:59,000
at itinakbo sa ospital

366
00:14:59,000 --> 00:15:01,000
habang nauubusan ng dugo ang mga ito sa loob ng kotse,

367
00:15:01,000 --> 00:15:03,000
at gumawa ng kwentong isang estranghero ang bumaril sa kanila.

368
00:15:03,000 --> 00:15:05,000
Sa bidyong ito,

369
00:15:05,000 --> 00:15:07,000
hindi man lang naging kapani-paniwala ang kanyang pighati.

370
00:15:07,000 --> 00:15:09,000
Pansinin niyo dito

371
00:15:09,000 --> 00:15:11,000
ang 'di-pagkakatugma ng

372
00:15:11,000 --> 00:15:13,000
kakila-kilabot na pangyayari

373
00:15:13,000 --> 00:15:15,000
at ang kanyang manhid na pagkilos.

374
00:15:15,000 --> 00:15:18,000
At kung papansinin, makikita niyo ang galak na dulot ng panloloko na tinutukoy ko kanina.

375
00:15:18,000 --> 00:15:20,000
(Bidyo) Diane Downs: Tuwing gabing pinipikit ko ang aking mga mata,

376
00:15:20,000 --> 00:15:23,000
nakikita ko si Christie na pilit inaabot ang aking kamay,

377
00:15:23,000 --> 00:15:26,000
habang lumalabas ang dugo sa kanyang bibig.

378
00:15:26,000 --> 00:15:28,000
At iyan -- siguro mawawala din 'to pagdating ng araw --

379
00:15:28,000 --> 00:15:30,000
'di ako alam.

380
00:15:30,000 --> 00:15:33,000
Iyan ang lubos kong kinakatakutan.

381
00:15:40,000 --> 00:15:42,000
PM: Ipapakita ko sa inyo ngayon ang isang bidyo

382
00:15:42,000 --> 00:15:44,000
ng inang si Erin Runnion, na tunay na nagluluksa

383
00:15:44,000 --> 00:15:48,000
at dumalo sa korte upang harapin ang pumatay sa kanyang anak na babae.

384
00:15:48,000 --> 00:15:50,000
Dito, wala kayong makikitang pekeng damdamin,

385
00:15:50,000 --> 00:15:53,000
kundi isang tunay na pagluluksa ng isang ina.

386
00:15:53,000 --> 00:15:55,000
(Bidyo) Erin Runnion: Sinulat ko ang salaysay na ito sa ikatlong anibersaryo

387
00:15:55,000 --> 00:15:57,000
ng pagkamatay ng aking anak nang dahil sa iyo,

388
00:15:57,000 --> 00:15:59,000
sinaktan mo siya,

389
00:15:59,000 --> 00:16:01,000
winasak mo,

390
00:16:01,000 --> 00:16:05,000
at tinakot mo hanggang sa huminto ang kanyang puso.

391
00:16:05,000 --> 00:16:08,000
Lumaban siya, alam kong nilabanan ka niya.

392
00:16:08,000 --> 00:16:10,000
Alam kong tiningnan ka niya

393
00:16:10,000 --> 00:16:12,000
mula sa kanyang mga kayumangging mata,

394
00:16:12,000 --> 00:16:15,000
at ninais mo pa rin siyang patayin.

395
00:16:15,000 --> 00:16:17,000
Hindi ko ito maintindihan,

396
00:16:17,000 --> 00:16:20,000
hindi kailanman.

397
00:16:20,000 --> 00:16:24,000
PM: Hindi maitatanggi ang katotohanan sa damdaming iyon.

398
00:16:24,000 --> 00:16:27,000
Yumayabong lalo ang teknolohiya at agham ng pagtukoy

399
00:16:27,000 --> 00:16:30,000
sa katotohanan.

400
00:16:30,000 --> 00:16:32,000
Halimbawa

401
00:16:32,000 --> 00:16:35,000
may mahuhusay na eye trackers at infrared brain scans,

402
00:16:35,000 --> 00:16:38,000
mga MRI na nakikita ang pagpapahiwatig ng ating katawan

403
00:16:38,000 --> 00:16:40,000
tuwing tayo’y nagsisinungaling.

404
00:16:40,000 --> 00:16:43,000
At ang mga teknolohiyang ito ay ibebenta sa atin

405
00:16:43,000 --> 00:16:45,000
bilang sagot sa panloloko,

406
00:16:45,000 --> 00:16:48,000
at ang mga ito’y makakatulong pagdating ng araw.

407
00:16:48,000 --> 00:16:50,000
Pero sa ngayon, tanungin ninyo ang inyong sarili:

408
00:16:50,000 --> 00:16:52,000
Sino ang gusto ninyong katabi sa isang kumpulan,

409
00:16:52,000 --> 00:16:55,000
isang taong sanay na maghanap ng katotohanan

410
00:16:55,000 --> 00:16:57,000
o isang taong may hawak ng mabigat na EEG

411
00:16:57,000 --> 00:16:59,000
pagpasok ng pinto?

412
00:16:59,000 --> 00:17:03,000
Gumagamit ng kaalamang pantao ang mga lispotter.

413
00:17:03,000 --> 00:17:05,000
Alam nila, tulad ng sinabi minsan ng isang tao,

414
00:17:05,000 --> 00:17:07,000
"Ang tunay na pagkatao ay kung sino ka sa dilim."

415
00:17:07,000 --> 00:17:09,000
At nakakatuwang sabihin na

416
00:17:09,000 --> 00:17:11,000
sa mga panahon ngayon, paminsan-minsan nalang ang kadiliman.

417
00:17:11,000 --> 00:17:14,000
May liwanag sa mundo ng 24 oras kada araw.

418
00:17:14,000 --> 00:17:16,000
Ngayon, walang tinatago

419
00:17:16,000 --> 00:17:18,000
ang mga blogs at social networks

420
00:17:18,000 --> 00:17:20,000
sa pagpapahayag ng mga saloobin ng bagong henerasyon

421
00:17:20,000 --> 00:17:23,000
na pinipiling ilahad ang kanilang buhay sa madla.

422
00:17:23,000 --> 00:17:27,000
Mas maingay na ang mundo kaysa sa dati.

423
00:17:27,000 --> 00:17:29,000
Ang pinakamalaking hamon

424
00:17:29,000 --> 00:17:31,000
na marapat tandaan,

425
00:17:31,000 --> 00:17:34,000
na ang lubos-lubos na paglalahad ay hindi nangangahulugang totoo ito.

426
00:17:34,000 --> 00:17:36,000
Ang ating madalas na pag-tweet at pag-text

427
00:17:36,000 --> 00:17:38,000
ay nakakabulag sa katotohanan na

428
00:17:38,000 --> 00:17:41,000
ang pagiging simple at disente -- marangal na pagkatao --

429
00:17:41,000 --> 00:17:44,000
iyan pa rin ang pinakamahalaga, higit sa lahat.

430
00:17:44,000 --> 00:17:46,000
Sa gitna ng ingay na mundo,

431
00:17:46,000 --> 00:17:48,000
nararapat siguro

432
00:17:48,000 --> 00:17:50,000
na ipaglaban natin ng husto

433
00:17:50,000 --> 00:17:53,000
ang ating kaugaliang marangal.

434
00:17:53,000 --> 00:17:55,000
Kapag pinagsama ang kaalamang pagkikilala ng panloloko

435
00:17:55,000 --> 00:17:57,000
at ang sining ng pagpansin at pakikinig,

436
00:17:57,000 --> 00:18:00,000
kayo’y lumalayo sa isang kasinungalingan.

437
00:18:00,000 --> 00:18:02,000
Umpisahan tahakin ang daan

438
00:18:02,000 --> 00:18:04,000
tungo sa pagiging totoo sa mga kilos,

439
00:18:04,000 --> 00:18:06,000
dahil ipinapahayag niyo sa lahat ng nasa paligid niyo,

440
00:18:06,000 --> 00:18:09,000
sinasabi niyo, "Alam niyo, ang aking mundo, ang ating mundo,

441
00:18:09,000 --> 00:18:11,000
ay magiging makatotohanan.

442
00:18:11,000 --> 00:18:13,000
Ang aking mundo ay kung saan pinagtitibay ang katotohanan

443
00:18:13,000 --> 00:18:16,000
at tinutukoy at nilulupig ang kasinungalingan."

444
00:18:16,000 --> 00:18:18,000
At kapag iyan ang iyong ginawa,

445
00:18:18,000 --> 00:18:21,000
unti-unting magbabago ang iyong kapaligiran.

446
00:18:21,000 --> 00:18:24,000
At 'yan ang katotohanan. Maraming salamat.

447
00:18:24,000 --> 00:18:29,000
(Palakpakan)