WEBVTT

00:00:00.350 --> 00:00:01.740
Təsəvvür edin ki, bir gün

00:00:01.740 --> 00:00:04.650
Yerdəki bütün saatlar və 
kompüterlər xarab oldu və

00:00:04.650 --> 00:00:06.840
təqvimlər yox oldu.

00:00:06.840 --> 00:00:09.470
Nə qədər vaxt keçdiyini 
necə hesablayarız?

00:00:09.470 --> 00:00:11.680
Siz Aya baxıb vaxtı bilə bilərsiniz.

00:00:11.680 --> 00:00:13.760
İnsanlar min illərdir ki, 
Aydan müəyyən etmək

00:00:13.760 --> 00:00:15.290
üçün istifadə ediblər.

00:00:15.290 --> 00:00:17.460
Təsadüfi deyil ki, ay sözü qədim

00:00:17.460 --> 00:00:20.020
ingilis dilində "təqvim 
ayı" sözü ilə bağlıdır.

00:00:20.020 --> 00:00:22.910
Ay Yerin yeganə
təbii peykidir.

00:00:22.910 --> 00:00:25.290
Təbii peyk bir planetin orbitində
fırlanan və təbii olaraq

00:00:25.290 --> 00:00:26.840
meydana gələn cisimdir.

00:00:26.840 --> 00:00:28.490
Günəş sistemimizdəki bəzi planetlərin

00:00:28.490 --> 00:00:30.760
50-dən çox peyki var, lakin Yerin

00:00:30.760 --> 00:00:32.600
sadəcə bir peyki var.

00:00:32.600 --> 00:00:35.150
Ay öz işığını yaratmır.

00:00:35.150 --> 00:00:36.560
Ayı Yer kürəsindən görə bilərik,

00:00:36.560 --> 00:00:39.130
çünki günəşdən gələn
işıqla qismən işıqlanır.

00:00:39.130 --> 00:00:41.360
Əslində, ay işığı Aydan Yerə

00:00:41.360 --> 00:00:43.360
əks olunan günəş işığıdır.

00:00:43.360 --> 00:00:45.280
Ayın Yer ətrafında tam

00:00:45.280 --> 00:00:47.110
orbiti təxminən 27 gün çəkir.

00:00:47.110 --> 00:00:49.530
Ona görə də, Ayın işıqlı hissəsi

00:00:49.530 --> 00:00:51.940
Yerdən baxdıqda şəklini 
dəyişirmiş kimi görünür.

00:00:51.940 --> 00:00:56.310
Bu formalara 
ay fazaları deyilir.

00:00:56.310 --> 00:00:58.870
Bəs niyə biz Ayın müxtəlif fazalarını görürük?

00:00:58.870 --> 00:01:02.690
Deməli Ayın Yer ətrafında 
bir dəfə dövr etməsi üçün lazım

00:01:02.690 --> 00:01:03.600
olan 27 gün, Ayın öz oxu ətrafında

00:01:03.600 --> 00:01:06.050
bir dəfə fırlanması üçün 
sərf etdiyi vaxtla eynidir.

00:01:06.050 --> 00:01:07.680
Bu o deməkdir ki,Ayın

00:01:07.680 --> 00:01:09.170
eyni tərəfi həmişə bizə baxır.

00:01:09.170 --> 00:01:11.210
Eyni zamanda, günəş həmişə

00:01:11.210 --> 00:01:12.750
Ayın sferasının yarısını işıqlandırır.

00:01:12.750 --> 00:01:14.970
Buna baxmayaraq, 
Ayın bizə baxan tərəfi

00:01:14.970 --> 00:01:16.590
həmişə Ayın günəş tərəfindən

00:01:16.590 --> 00:01:17.930
işıqlanan hissəsi deyil.

00:01:17.930 --> 00:01:19.928
Bu, ayın təqvimindən 
asılı olaraq Ayın səmada

00:01:19.928 --> 00:01:21.300
fərqli formalarda və ya

00:01:21.300 --> 00:01:22.870
şəkildə olmasına səbəb olur.

00:01:22.870 --> 00:01:25.330
Gəlin Ayın fazalarına daha 
yaxından nəzər salaq.

00:01:25.330 --> 00:01:27.200
Birincisi, Ay öz orbitində

00:01:27.200 --> 00:01:29.360
Günəşə ən
yaxın olduğu zaman

00:01:29.360 --> 00:01:30.330
yeni ay görünür.

00:01:30.330 --> 00:01:32.160
Bu mərhələdə Ayın işıqlanan
tərəfi tamamilə

00:01:32.160 --> 00:01:34.020
Yerdən uzaqlaşır.

00:01:34.020 --> 00:01:36.040
Beləliklə, Ay yoxa çıxmış kimi görünür.

00:01:36.040 --> 00:01:38.820
Bir və ya iki gündən sonra
biz səmada azacıq da olsa

00:01:38.820 --> 00:01:40.410
ayı görə biləcəyik.

00:01:40.410 --> 00:01:41.900
Növbəti bir neçə gün

00:01:41.900 --> 00:01:44.660
ərzində aypara 
daha da böyüyəcək.

00:01:44.660 --> 00:01:46.050
Gün keçdikcə ayın böyüdüynü

00:01:46.050 --> 00:01:48.800
gördüyumüz zaman 
Ayın böyüdüyünü deyirik.

00:01:48.800 --> 00:01:49.780
Ona görə də ayın bu

00:01:49.780 --> 00:01:52.010
mərhələsi dolan ay adlanır.

00:01:52.010 --> 00:01:53.330
Bəzən ayın geri qalan

00:01:53.330 --> 00:01:55.680
hissəini hələ də 
kölgədə görə bilirik.

00:01:55.680 --> 00:01:58.450
Bunun səbəbi ,Ayın
Yerə işığı əks etdirdiyi kimi,

00:01:58.450 --> 00:02:00.570
Yer günəş işığını
Aya əks etdirir.

00:02:00.570 --> 00:02:03.090
Nəhayət, Ay şəklini o 
qədər dəyişir ki, o,

00:02:03.090 --> 00:02:04.710
artıq aypara deyil, səmada

00:02:04.710 --> 00:02:06.700
yarım dairə formasındadır.

00:02:06.700 --> 00:02:08.990
Buna birinci rüb ay deyilir.

00:02:08.990 --> 00:02:10.080
Bu mərhələnin niyə dörddəbir

00:02:10.080 --> 00:02:12.250
ay adlandırıldığını düşünməyin iki səbəbi var.

00:02:12.250 --> 00:02:14.840
Ayın yarısı işıqlandırılmış
kimi görünsə də,

00:02:14.840 --> 00:02:16.550
Ay kürə şəklindədir.

00:02:16.550 --> 00:02:19.420
Beləliklə, biz Yerdən Ayın
yalnız yarısını görə bilərik.

00:02:19.420 --> 00:02:20.540
Ayın dörddə biri ərzində

00:02:20.540 --> 00:02:23.460
Ay Yer və Günəşlə düz 
bucaq əmələ gətirir.

00:02:23.460 --> 00:02:25.450
Bu o deməkdir ki, biz həmişə

00:02:25.450 --> 00:02:27.460
Ayın bizə baxan yarısının yarı işıqlandırılmış 
bir hissəsi olduğunu başa düşürük.

00:02:27.460 --> 00:02:30.260
Bu yarının yarısıdır, yəni dorddə birdir.

00:02:30.260 --> 00:02:31.950
Həmçinin, ayın ilk dörddəbir

00:02:31.950 --> 00:02:33.950
vəziyyəti,Ay yeni dövrünün 
dörddə birini keçdikdə ,

00:02:33.950 --> 00:02:35.490
baş verir.

00:02:35.490 --> 00:02:37.930
Sonra, dolanay var.

00:02:37.930 --> 00:02:41.160
“Gibbous” sözü latın sözündən
olub, donqar, qozbel mənasını verir.

00:02:41.160 --> 00:02:43.880
Ay öz orbitində Günəşdən 
ən uzaqda olduqdan sonra

00:02:43.880 --> 00:02:46.350
Ayın günəşlə tam
işıqlanan tərəfi Yerə baxır.

00:02:46.350 --> 00:02:48.610
Biz bu mərhələni tam ay adlandırırıq,

00:02:48.610 --> 00:02:51.000
lakin Ay hələ tamamlanmayıb.

00:02:51.000 --> 00:02:53.630
Dövrün yalnız yarısı tamamlandı.

00:02:53.630 --> 00:02:56.470
Sonra, eyni lakin əksinə 
mərhələlərimiz var.

00:02:56.470 --> 00:02:58.840
Ay kiçikləşdikcə, 
biz onun

00:02:58.840 --> 00:03:00.520
azaldığını görürük.

00:03:00.520 --> 00:03:02.500
Bütöv Ay daralır, sonra isə

00:03:02.500 --> 00:03:04.900
biz azalan ayı görürük.

00:03:04.900 --> 00:03:06.810
Sonra üçüncü rüb ay var.

00:03:06.810 --> 00:03:08.700
Bu, Ay öz dövrü ilə
dörddə üçü tamamladıqda

00:03:08.700 --> 00:03:09.940
və Ay Günəş və Yerlə

00:03:09.940 --> 00:03:11.580
başqa bir düz bucaq

00:03:11.580 --> 00:03:12.930
əmələ gətirdikdə baş verir.

00:03:12.930 --> 00:03:15.140
Ay daha da kiçilir və o,

00:03:15.140 --> 00:03:17.520
azalan ayparaya çevrilir və

00:03:17.520 --> 00:03:20.550
dövr başqa bir yeni 
ayla yenidən başlayır.

00:03:20.550 --> 00:03:23.760
Ay hər 27 gündə bir orbitini 
tamamlasa da, Ayın fazaları

00:03:23.760 --> 00:03:27.810
əslində hər 29,5 
gündə təkrarlanır.

00:03:27.810 --> 00:03:29.833
Bunun səbəbi, Ayın orbitini
tamamladığı vaxt

00:03:29.833 --> 00:03:31.830
Yerin Günəş ətrafında fırlanmasıdır.

00:03:31.830 --> 00:03:34.960
Beləliklə, Ayın çatması üçün
bir az əlavə səyahət etməlidir.

00:03:34.960 --> 00:03:36.570
Ay sadəcə səmada baxmaq
üçün gözəl bir cisim və ya

00:03:36.570 --> 00:03:37.740
vaxtı izləmək üçün

00:03:37.740 --> 00:03:40.010
asan bir yol deyil.

00:03:40.010 --> 00:03:42.240
Ayın cazibə qüvvəsi okeanlarda,

00:03:42.240 --> 00:03:44.660
göllərdə və çaylarda
suyun qalxması və enməsinə

00:03:44.660 --> 00:03:46.180
səbəb olan gelgitləri idarə edir.

00:03:46.180 --> 00:03:50.320
Dalğalar, gelgit hovuzları kimi unikal 
ekosistemlərin mövcud olmasına imkan verir.

00:03:50.320 --> 00:03:52.400
Biz gelgitlərdən elektrik enerjisi və
gelgit elektrik stansiyaları

00:03:52.400 --> 00:03:53.900
yaratmaq üçün istifadə edə bilərik.

00:03:53.900 --> 00:03:56.800
Ay həmçinin Yerə girişi 
sabit saxlamağa kömək edir.

00:03:56.800 --> 00:03:59.130
Onsuz planetimiz uzun 
illər boyu öz oxu ətrafında sabit

00:03:59.130 --> 00:04:01.370
şəkildə fırlanmaz və

00:04:01.370 --> 00:04:03.950
bu da tempraturu və 
fəsilləri dəyişdirərdi.

00:04:03.950 --> 00:04:05.230
Əgər təqviminizin sabah

00:04:05.230 --> 00:04:08.050
özbaşına xarab olması 
ehtimalı az olsa da, siz hələ də

00:04:08.050 --> 00:04:09.350
Aya belə sabitləşdirici təsir

00:04:09.350 --> 00:04:11.240
və planetimizə yaxşı yoldaş

00:04:11.240 --> 00:04:12.953
olduğuna görə təşəkkür edə bilərsiniz.