Təsəvvür edin ki, bir gün
Yerdəki bütün saatlar və
kompüterlər xarab oldu və
təqvimlər yox oldu.
Nə qədər vaxt keçdiyini
necə hesablayarız?
Siz Aya baxıb bilə bilərsiniz.
İnsanlar min illərdir ki,
Aydan müəyyən etmək
üçün istifadə ediblər.
Təsadüfi deyil ki, ay sözü qədim
ingilis dilində təqvim
ayı sözü ilə bağlıdır.
Ay Yerin yeganə
təbii peykidir.
Təbii peyk bir planetin orbitində
fırlanan və təbii olaraq
meydana gələn cisimdir.
Günəş sistemimizdəki bəzi planetlərin
50-dən çox peyki var, lakin Yerin
sadəcə bir peyki var.
Ay öz işığını yaratmır.
Ayı Yer kürəsindən görə bilərik,
çünki günəşdən gələn
işıqla qismən işıqlanır.
Əslində, ay işığı Aydan Yerə
əks olunan günəş işığıdır.
Ayın Yer ətrafında tam
orbiti təxminən 27 gün çəkir.
Ona görə də, Ayın işıqlı hissəsi
Yerdən baxdıqda şəklini
dəyişirmiş kimi görünür.
Bu formalara
ay fazaları deyilir.
Bəs niyə biz Ayın müxtəlif fazalarını görürük?
Deməli Ayın Yer ətrafında
bir dəfə dövr etməsi üçün lazım
olan 27 gün, Ayın öz oxu ətrafında
bir dəfə fırlanması üçün
sərf etdiyi vaxtla eynidir.
Bu o deməkdir ki,Ayın
eyni tərəfi həmişə bizə baxır.
Eyni zamanda, günəş həmişə
Ayın sferasının yarısını işıqlandırır.
Buna baxmayaraq,
Ayın bizə baxan tərəfi
həmişə Ayın günəş tərəfindən
işıqlanan hissəsi deyil.
Bu, ayın təqvimindən
asılı olaraq Ayın səmada
fərqli formalara və ya
üzlərdə olmasına səbəb olur.
Gəlin Ayın fazalarına daha
yaxından nəzər salaq.
Birincisi, Ay öz orbitində
Günəşə ən
yaxın olduğu zaman
yeni ay görünür.
Bu mərhələdə Ayın işıqlanan
tərəfi tamamilə
Yerdən uzaqlaşır.
Beləliklə, Ay yoxa çıxmış kimi görünür.
Bir və ya iki gündən sonra
biz səmada azacıq da olsa
ayı görə biləcəyik.
Növbəti bir neçə gün
ərzində aypara
daha da böyüyəcək.
Gün keçdikcə ayın böyüdüynü
gördüyumüz zaman
Ayın böyüdüyünü deyirik.
Ona görə də ayın bu
mərhələsi dolan ay adlanır.
Bəzən ayın geri qalan
hissəini hələ də
kölgədə görə bilirik.
Bunun səbəbi Bunun səbəbi,
Ayın Yerə işığı əks etdirdiyi kimi,
Yer günəş işığını
Aya əks etdirir.
Nəhayət, Ay şəklini o
qədər dəyişir ki, o,
artıq aypara deyil, səmada
yarım dairə formasındadır.
Buna birinci rüb ay deyilir.
Bu mərhələnin niyə dörddəbir
ay adlandırıldığını düşünməyin iki səbəbi var.
Ayın yarısı işıqlandırılmış
kimi görünsə də,
Ay kürə şəklindədir.
Beləliklə, biz Yerdən Ayın
yalnız yarısını görə bilərik.
Ayın dörddə biri ərzində
Ay Yer və Günəşlə düz
bucaq əmələ gətirir.
Bu o deməkdir ki, biz həmişə
Ayın bizə baxan yarısının yarı işıqlandırılmış
bir hissəsi olduğunu başa düşürük.
Bu yarının yarısıdır, yəni dorddə birdir.
Həmçinin, ayın ilk dörddəbir
vəziyyəti,Ay yeni dövrünün
dörddə birini keçdikdə ,
baş verir.
Sonra, dolanay var.
“Gibbous” sözü latın sözündən
olub, donqar, qozbel mənasını verir.
Ay öz orbitində Günəşdən
ən uzaqda olduqdan sonra
Ayın günəşlə tam
işıqlanan tərəfi Yerə baxır.
Biz bu mərhələni tam ay adlandırırıq,
lakin Ay hələ tamamlanmayıb.
Dövrün yalnız yarısı tamamlandı.
Sonra, eyni lakin əksinə
mərhələlərimiz var.
Ay kiçikləşdikcə,
biz onun
azaldığını görürük.
Bütöv Ay daralır, sonra isə
biz azalan ayı görürük.
Sonra üçüncü rüb ay var.
Bu, Ay öz dövrü ilə
dörddə üçü tamamladıqda
və Ay Günəş və Yerlə
başqa bir düz bucaq
əmələ gətirdikdə baş verir.
Ay daha da kiçilir və o,
azalan ayparaya çevrilir və
dövr başqa bir yeni
ayla yenidən başlayır.
Ay hər 27 gündə bir orbitini
tamamlasa da, Ayın fazaları
əslində hər 29,5
gündə təkrarlanır.
Bunun səbəbi, Ayın orbitini
tamamladığı vaxt
Yerin Günəş ətrafında fırlanmasıdır.
Beləliklə, Ayın çatması üçün
bir az əlavə səyahət etməlidir.
Ay sadəcə səmada baxmaq
üçün gözəl bir cisim və ya
vaxtı izləmək üçün
asan bir yol deyil.
Ayın cazibə qüvvəsi okeanlarda,
göllərdə və çaylarda
suyun qalxması və enməsinə
səbəb olan gelgitləri idarə edir.
Dalğalar, gelgit hovuzları kimi unikal
ekosistemlərin mövcud olmasına imkan verir.
Biz gelgitlərdən elektrik enerjisi və
gelgit elektrik stansiyaları
yaratmaq üçün istifadə edə bilərik.
Ay həmçinin Yerə girişi
sabit saxlamağa kömək edir.
Onsuz planetimiz uzun
illər boyu öz oxu ətrafında sabit
şəkildə fırlanmaz və
bu da tempraturu və
fəsilləri dəyişdirərdi.
Əgər təqviminizin sabah
özbaşına xarab olması
ehtimalı az olsa da, siz hələ də
Aya belə sabitləşdirici təsir
və planetimizə yaxşı yoldaş
olduğuna görə təşəkkür edə bilərsiniz.