WEBVTT

00:00:10.267 --> 00:00:13.868
Dużo ostatnio myślałem
nad pewnym zagadnieniem:

00:00:13.881 --> 00:00:16.794
co by się stało, gdybyśmy
przestali wierzyć w wolną wolę?

00:00:16.795 --> 00:00:19.590
Jak by to się przeniosło na nasze relacje,

00:00:19.591 --> 00:00:22.130
społeczeństwo, moralność, prawo?

00:00:22.131 --> 00:00:25.862
Czy odrzucenie idei wolnej woli
miałoby tragiczne konsekwencje

00:00:25.863 --> 00:00:27.572
dla naszego społeczeństwa?

00:00:27.573 --> 00:00:30.107
A może uczłowieczyłoby nasze działania

00:00:30.108 --> 00:00:31.907
i zasady, wyzwalając nas

00:00:31.908 --> 00:00:34.903
z negatywnych skutków
wiary w wolną wolę?

00:00:34.904 --> 00:00:36.603
Chcę dzisiaj pokazać,

00:00:36.604 --> 00:00:39.558
że wiara w wolną wolę ma swoją złą stronę,

00:00:39.559 --> 00:00:42.646
bez której byłoby nam lepiej.

00:00:42.647 --> 00:00:44.652
Wiem, że to sprzeczne z intuicją.

00:00:44.653 --> 00:00:47.938
Wiele osób obawia się, że życie
bez wolnej woli prowadzi do nihilizmu,

00:00:47.938 --> 00:00:51.368
że nie byłoby sensu życia,
albo że osłabiłoby to moralność.

00:00:51.369 --> 00:00:53.701
Albo że przestalibyśmy karać przestępców,

00:00:53.702 --> 00:00:56.561
skoro nie ponoszą
moralnej odpowiedzialności.

00:00:56.562 --> 00:00:59.471
Chciałbym przedstawić wam
ten problem z innej strony.

00:00:59.472 --> 00:01:01.855
Zacznijmy od sceptycyzmu wolnej woli.

00:01:01.856 --> 00:01:05.221
Jestem sceptykiem wolnej woli.
Kwestionuję istnienie wolnej woli.

00:01:05.221 --> 00:01:08.499
Sceptycy wolnej woli uważają,
że to, kim jesteśmy i co robimy,

00:01:08.500 --> 00:01:11.459
nie jest zależne od nas,

00:01:11.460 --> 00:01:13.887
przez co nie ponosimy 
moralnej odpowiedzialności

00:01:13.887 --> 00:01:16.497
za swoje działania
w najbardziej podstawowym sensie,

00:01:16.498 --> 00:01:21.003
więc nie należą nam się
ani pochwały ani kary.

00:01:21.004 --> 00:01:24.836
Historia zna wiele filozoficznych
i naukowych argumentów

00:01:24.837 --> 00:01:26.516
na rzecz sceptyków wolnej woli,

00:01:26.516 --> 00:01:29.100
napisałem o nich w mojej książce,

00:01:29.101 --> 00:01:32.493
ale nie przyszedłem tutaj was przekonywać,
że nie macie wolnej woli.

00:01:32.494 --> 00:01:33.940
Nie o to mi chodzi.

00:01:33.941 --> 00:01:36.704
Interesuje mnie coś innego:

00:01:36.705 --> 00:01:39.369
Co by się stało, gdybyśmy
zaakceptowali ten pogląd?

00:01:39.370 --> 00:01:43.196
Co by się stało, gdybyśmy
przestali wierzyć w wolną wolę?

00:01:43.197 --> 00:01:46.217
Czy wyszłoby nam to na dobre czy na złe?

00:01:46.218 --> 00:01:48.391
Jestem w tej kwestii optymistą.

00:01:48.392 --> 00:01:51.390
Z optymizmem myślę
o życiu bez wolnej woli.

00:01:51.391 --> 00:01:53.354
Nazywam siebie optymistycznym sceptykiem.

00:01:53.355 --> 00:01:55.830
Jako optymistyczny sceptyk

00:01:55.831 --> 00:01:57.720
uważam, że życie bez wolnej woli

00:01:57.721 --> 00:01:59.951
jest nie tylko możliwe, ale i lepsze.

00:01:59.952 --> 00:02:01.769
Szukanie sensu życia

00:02:01.770 --> 00:02:04.739
i dobre relacje międzyludzkie

00:02:04.740 --> 00:02:06.179
nie byłyby zagrożone.

00:02:06.180 --> 00:02:08.107
Choć pewne formy kar,

00:02:08.108 --> 00:02:11.026
jak te oparte na zasadzie
odwetu lub nagrody

00:02:11.027 --> 00:02:12.326
zostałyby zniesione,

00:02:12.327 --> 00:02:15.810
działania prewencyjne i resocjalizacja
wciąż miałyby sens.

00:02:15.811 --> 00:02:18.322
Za chwilę rozwinę tę kwestię.

00:02:18.323 --> 00:02:20.119
Jako optymistyczny sceptyk

00:02:20.120 --> 00:02:24.549
twierdzę, że życie bez wolnej woli
byłoby dobre dla nas

00:02:24.550 --> 00:02:26.201
i dla relacji międzyludzkich,

00:02:26.202 --> 00:02:29.701
bo mogłoby wyeliminować
często destrukcyjny moralny gniew,

00:02:29.702 --> 00:02:31.274
moralny gniew,

00:02:31.275 --> 00:02:35.314
który niszczy nasze związki
i nasze społeczne zasady.

00:02:35.315 --> 00:02:39.453
Żeby lepiej zrozumieć
mroczną stronę wolnej woli,

00:02:39.454 --> 00:02:41.359
chcę omówić

00:02:41.367 --> 00:02:44.328
nowe badania w dziedzinie
moralnej i politycznej psychologii.

00:02:44.329 --> 00:02:46.781
Badania wykazały

00:02:46.782 --> 00:02:50.581
interesujące i potencjalnie
niepokojące korelacje

00:02:50.582 --> 00:02:52.321
między wiarą w wolną wolę,

00:02:52.322 --> 00:02:55.041
a innymi przekonaniami
religijnymi i politycznymi.

00:02:55.042 --> 00:02:58.418
Wykazały przede wszystkim,
że wiara w wolną wolę wiąże się

00:02:58.434 --> 00:03:01.567
z dużą dewocją, skłonnością do karania

00:03:01.568 --> 00:03:04.075
i konserwatywnymi przekonaniami,

00:03:04.076 --> 00:03:06.795
jak wiara w sprawiedliwy świat
i prawicowy autorytaryzm.

00:03:06.796 --> 00:03:09.136
Omówię dziś tylko dwa z nich:

00:03:09.137 --> 00:03:12.555
związek między wiarą w wolną wolę
i skłonnością do karania

00:03:12.556 --> 00:03:16.295
oraz wiarą w wolną wolę
i w sprawiedliwy świat.

00:03:16.296 --> 00:03:18.802
Weźmy skłonność do karania.

00:03:18.803 --> 00:03:22.384
Badania wykazały, że jeśli
wiara w wolną wolę jest silna,

00:03:22.385 --> 00:03:24.064
wzrasta skłonność do karania,

00:03:24.065 --> 00:03:27.433
bo ludzie są bardziej skłonni
domagać się surowszych kar

00:03:27.434 --> 00:03:29.143
w różnych sytuacjach.

00:03:29.144 --> 00:03:32.137
Ma to sens: jeśli wierzycie,
że ludzie mają wolną wolę,

00:03:32.138 --> 00:03:35.972
uważacie, że sprawiedliwie jest
chwalić i ganić ich działania.

00:03:35.973 --> 00:03:40.028
Jeśli popełnią coś niemoralnego,
chcecie ich za to ukarać, prawda?

00:03:40.029 --> 00:03:42.094
Blisko temu do zasady "oko za oko":

00:03:42.095 --> 00:03:45.826
chcecie ich skrzywdzić za krzywdę, 
którą oni wyrządzili innym.

00:03:45.827 --> 00:03:48.827
Ale w ten sposób
możecie wywołać moralny gniew,

00:03:48.827 --> 00:03:53.141
który niszczy relacje z innymi ludźmi
i nasze społeczne zasady.

00:03:53.142 --> 00:03:55.556
Rozważcie to na poziomie makro.

00:03:55.557 --> 00:03:59.726
Wiara w wolną wolę jest dość silna w USA.

00:03:59.727 --> 00:04:01.907
Jest wbudowana w mit człowieka,

00:04:01.908 --> 00:04:05.001
który sam do wszystkiego doszedł, 
causa sui,

00:04:05.022 --> 00:04:07.881
osoby, która sama stanie na nogi

00:04:07.882 --> 00:04:10.041
i pokona życiowe problemy.

00:04:10.042 --> 00:04:12.319
Przez taką wiarę

00:04:12.320 --> 00:04:14.789
jesteśmy skłonni karać.

00:04:14.790 --> 00:04:16.988
Rozważcie to:

00:04:16.988 --> 00:04:20.310
USA mają 5% światowej populacji,

00:04:20.310 --> 00:04:23.604
ale 25% światowej populacji więźniów.

00:04:23.605 --> 00:04:26.654
Powtórzę, bo te dane są uderzające:

00:04:26.655 --> 00:04:30.384
stanowimy niewielką część
światowej ludności, około 5%,

00:04:30.385 --> 00:04:33.950
ale trzymamy 25%
wszystkich więźniów świata.

00:04:33.951 --> 00:04:37.870
Chyba nie wywołam kontrowersji mówiąc,
że nasze sądownictwo jest wadliwe.

00:04:37.871 --> 00:04:41.657
Nie wzmaga bezpieczeństwa,
nie redukuje przestępczości,

00:04:41.658 --> 00:04:44.394
w żaden sposób nie spełnia swoich zadań

00:04:44.395 --> 00:04:47.798
i nie zmniejsza odsetku recydywistów,
czyli wielokrotnych przestępców.

00:04:47.799 --> 00:04:51.463
Ale może gdybyśmy przyjęli
poglądy sceptyków,

00:04:51.464 --> 00:04:55.743
stworzylibyśmy bardziej efektywne
i ludzkie zasady.

00:04:55.744 --> 00:04:57.804
Pozwólcie, że pokrótce przedstawię,

00:04:57.805 --> 00:05:00.894
jak sceptyk wolnej woli podszedłby
do kwestii przestępczości.

00:05:00.895 --> 00:05:03.527
Niedaleko stąd mieszka profesor:

00:05:03.534 --> 00:05:06.468
nazywa się Derek Pereboom,
wykłada na uniwersytecie Cornell,

00:05:06.470 --> 00:05:08.440
tak jak ja jest sceptykiem wolnej woli

00:05:08.441 --> 00:05:11.308
i proponuje radzić sobie
z niebezpiecznymi przestępcami,

00:05:11.309 --> 00:05:14.098
stosując analogię z kwarantanną.

00:05:14.099 --> 00:05:18.025
Osoby, które zarażą się chorobą
nie ponoszą za to winy,

00:05:18.026 --> 00:05:20.883
nie są za to moralnie odpowiedzialne,

00:05:20.884 --> 00:05:23.073
więc nie uważamy, że zasługują na karę.

00:05:23.074 --> 00:05:24.487
Ale dla bezpieczeństwa

00:05:24.488 --> 00:05:27.347
poddajemy je kwarantannie.

00:05:27.348 --> 00:05:29.983
To samo dotyczy groźnych przestępców.

00:05:29.984 --> 00:05:32.936
Jeśli przyjmiecie mój pogląd

00:05:32.937 --> 00:05:35.926
i uwierzycie, że jednostki
nie są odpowiedzialne

00:05:35.927 --> 00:05:37.306
za to, kim są,

00:05:37.307 --> 00:05:41.013
dla naszego bezpieczeństwa
moglibyśmy ich odizolować.

00:05:41.014 --> 00:05:44.061
Jeśli tak postąpimy,
pociągnie to poważne zmiany,

00:05:44.062 --> 00:05:47.660
które uważam za istotne i dobre.

00:05:47.661 --> 00:05:49.443
Po pierwsze mamy obowiązek dbać

00:05:49.444 --> 00:05:52.013
o dobry los i resocjalizację przestępców,

00:05:52.014 --> 00:05:53.654
tak jak mamy obowiązek dbać

00:05:53.655 --> 00:05:56.244
o osoby przechodzące kwarantannę.

00:05:56.245 --> 00:05:59.171
Po drugie,

00:06:02.731 --> 00:06:05.930
nie moglibyśmy traktować
tych jednostek z okrucieństwem,

00:06:05.931 --> 00:06:10.262
tak jak nie można traktować okrutnie
osób w kwarantannie.

00:06:10.263 --> 00:06:13.318
Po trzecie, jeśli dostępne są
łagodniejsze kary,

00:06:13.319 --> 00:06:16.160
powinniśmy je zastosować,

00:06:16.161 --> 00:06:19.414
co może wiązać się ze zmianą
surowszych przepisów

00:06:19.415 --> 00:06:22.614
i złagodzeniem okrutnych kar
w najsurowszych więzieniach.

00:06:22.615 --> 00:06:23.675
I wreszcie,

00:06:23.676 --> 00:06:27.135
jeśli tak jak ja wychodzicie
z założenia, że takie czyny

00:06:27.136 --> 00:06:29.375
spowodowane są okolicznościami,

00:06:29.376 --> 00:06:32.545
sceptycy powinni zainwestować
pieniądze, środki i działania

00:06:32.546 --> 00:06:35.345
w likwidację przyczyn przestępczości:

00:06:35.346 --> 00:06:37.407
biedy, nierówności,
braków w wykształceniu.

00:06:37.408 --> 00:06:39.678
Zamiast więc karać ludzi za skutki,

00:06:39.679 --> 00:06:43.488
powinniśmy przeciwdziałać
tworzeniu się przestępczości.

00:06:43.489 --> 00:06:44.843
(Brawa)

00:06:44.844 --> 00:06:46.004
Dziękuję.

00:06:46.005 --> 00:06:50.534
Twierdzę, że sceptycy wolnej woli
nie tylko poradzą sobie z przestępczością,

00:06:50.535 --> 00:06:53.396
ale też zrobią to w bardziej ludzki
i efektowny sposób.

00:06:53.397 --> 00:06:55.974
Przejdę do drugiej kwestii,
o której wspomniałem.

00:06:55.975 --> 00:06:58.911
Wiara w wolną wolę koreluje,
według tych badań,

00:06:58.912 --> 00:07:01.469
z wiarą w sprawiedliwy świat.

00:07:01.470 --> 00:07:02.597
Co to oznacza?

00:07:02.598 --> 00:07:05.340
Generalnie chodzi o to,
że świat jest sprawiedliwy,

00:07:05.341 --> 00:07:08.935
dobre rzeczy przytrafiają się
dobrym ludziom, a złe złym.

00:07:08.936 --> 00:07:12.383
Taka wiara skłania do obwiniania ofiary,

00:07:12.384 --> 00:07:15.451
bo zakłada, że jednostki 
zasłużyły na swój los

00:07:15.452 --> 00:07:19.206
i że ci, których spotkało nieszczęście,
sami je na siebie sprowadzili.

00:07:19.207 --> 00:07:23.637
W latach 60. psychologowie opracowali
skalę wiary w sprawiedliwość świata.

00:07:23.638 --> 00:07:26.907
Miała pomóc w ocenie stopnia wiary
w sprawiedliwy świat,

00:07:26.908 --> 00:07:30.749
ale miała też wykazać
naturalną tendencję ludzi

00:07:30.750 --> 00:07:33.839
do obwiniania innych za ich nieszczęścia.

00:07:33.840 --> 00:07:38.613
Wieloletnie badania wykazały,
że osoby plasujące się wysoko na tej skali

00:07:38.614 --> 00:07:41.903
były skłonne pomiatać niewinnymi ofiarami,

00:07:41.904 --> 00:07:44.767
ufały instytucjom i władzy,

00:07:44.768 --> 00:07:48.177
a także obwiniały biednych
i chwaliły bogatych za ich los.

00:07:48.178 --> 00:07:51.197
Na tym polega obwinianie ofiary.

00:07:51.198 --> 00:07:53.955
Przejawy tego widać
w naszym społeczeństwie.

00:07:53.956 --> 00:07:55.271
Jednym z najgorszych

00:07:55.272 --> 00:07:58.351
jest tendencja w społeczeństwie 
i sądownictwie

00:07:58.352 --> 00:08:01.051
do obwiniania ofiar gwałtów za to,
co im się przytrafiło.

00:08:01.052 --> 00:08:02.652
Jeśli świat jest sprawiedliwy

00:08:02.652 --> 00:08:05.622
i dobre rzeczy przytrafiają się
dobrym ludziom, a złe złym,

00:08:05.623 --> 00:08:08.391
pogodzenie tak okropnej rzeczy, jak gwałt

00:08:08.392 --> 00:08:10.773
z poglądem, że świat jest sprawiedliwy,

00:08:10.773 --> 00:08:13.565
prowadzi do zrzucenia winy na ofiarę.

00:08:13.566 --> 00:08:15.305
Ubrała się prowokująco.

00:08:15.306 --> 00:08:17.974
Kręciła się w nieodpowiednim miejscu.

00:08:17.975 --> 00:08:20.556
W społeczeństwie znajdziemy także inne

00:08:20.557 --> 00:08:22.447
przejawy tendencji do obwiniania ofiar.

00:08:22.447 --> 00:08:25.049
Choćby obwinianie biednych za ich los.

00:08:25.050 --> 00:08:27.797
Pogląd, że osoby na zasiłku
są leniwe albo pasożytują.

00:08:27.798 --> 00:08:31.347
Albo obwinianie dzieci i rodziców
za braki w edukacji.

00:08:31.348 --> 00:08:34.765
Zdajemy sobie jednak sprawę,
jeśli zastanowimy się racjonalnie,

00:08:34.765 --> 00:08:36.385
że świat nie jest sprawiedliwy,

00:08:36.385 --> 00:08:39.107
a loteria życia nie zawsze uczciwa.

00:08:39.109 --> 00:08:42.048
Trzeba zaakceptować, 
że na to, kim jesteśmy

00:08:42.049 --> 00:08:44.479
i jak nam się powodzi,
ma wpływ los, prawda?

00:08:44.480 --> 00:08:47.063
Nie startujemy z tej samej pozycji.

00:08:47.064 --> 00:08:49.434
Jak wspomniałem na początku,
jestem optymistą,

00:08:49.435 --> 00:08:52.587
wierzę, że jeśli przyjmiemy
ten sceptyczny pogląd,

00:08:52.588 --> 00:08:54.157
możemy się wyzwolić

00:08:54.158 --> 00:08:56.589
od niektórych poglądów
i szkodliwych skłonności.

00:08:56.590 --> 00:08:58.889
"Journal of Psychological Science"

00:08:58.890 --> 00:09:00.835
opublikował niedawno wyniki badań,

00:09:00.836 --> 00:09:03.605
które wykazały,
że redukcja wiary w wolną wolę

00:09:03.606 --> 00:09:05.402
zmniejsza chęć do odwetu

00:09:05.403 --> 00:09:09.269
i sprzyja mniej surowemu traktowaniu
w różnych, hipotetycznych sytuacjach.

00:09:09.270 --> 00:09:12.622
A więc potwierdza się to,
co powiedziałem wcześniej,

00:09:12.623 --> 00:09:16.150
że osoby silnie wierzące w wolną wolę
wykazują większą chęć odwetu,

00:09:16.151 --> 00:09:17.839
ale też mam nadzieję,

00:09:17.840 --> 00:09:21.598
że możemy wyzbyć się tej szkodliwej wiary,

00:09:21.599 --> 00:09:25.029
a w ten sposób pozbyć się
moralnego gniewu, o którym mówiłem.

00:09:25.030 --> 00:09:27.052
Moje przesłanie jest proste.

00:09:27.053 --> 00:09:30.469
Nie bójmy się sceptycyzmu 
wolnej woli. Przyjmijmy go.

00:09:30.470 --> 00:09:32.953
Przestańmy wierzyć 
w wolną wolę, a wraz z nią

00:09:32.954 --> 00:09:36.769
w szkodliwe przekonanie,
że ludzie dostają to, na co zasłużyli.

00:09:36.770 --> 00:09:38.778
Porzućmy tę myśl, wyzbądźmy się

00:09:38.779 --> 00:09:41.188
moralnego gniewu
i przestańmy obwiniać ofiary.

00:09:41.189 --> 00:09:43.783
Zamiast tego skupmy się na trudnym zadaniu

00:09:43.784 --> 00:09:45.543
radzenia sobie z przyczynami

00:09:45.544 --> 00:09:49.521
przestępczości, nierówności 
społecznej i edukacyjnej.

00:09:49.522 --> 00:09:52.525
Kiedy pozbędziemy się wiary w wolną wolę,

00:09:52.526 --> 00:09:55.635
będziemy mogli lepiej przyjrzeć się
przyczynom i systemowi,

00:09:55.636 --> 00:09:57.749
kształtującym jednostki i ich zachowanie,

00:09:57.750 --> 00:10:01.149
dzięki czemu przyjmiemy
bardziej ludzkie i efektywne zasady

00:10:01.150 --> 00:10:03.609
w edukacji, sądownictwie i społeczeństwie.

00:10:03.610 --> 00:10:04.920
Dziękuję bardzo.

00:10:04.921 --> 00:10:06.210
(Brawa)