1
00:00:10,267 --> 00:00:13,868
Dużo ostatnio myślałem
nad pewnym zagadnieniem:

2
00:00:13,881 --> 00:00:16,794
co by się stało, gdybyśmy
przestali wierzyć w wolną wolę?

3
00:00:16,795 --> 00:00:19,590
Jak by to się przeniosło na nasze relacje,

4
00:00:19,591 --> 00:00:22,130
społeczeństwo, moralność, prawo?

5
00:00:22,131 --> 00:00:25,862
Czy odrzucenie idei wolnej woli
miałoby tragiczne konsekwencje

6
00:00:25,863 --> 00:00:27,572
dla naszego społeczeństwa?

7
00:00:27,573 --> 00:00:30,107
A może uczłowieczyłoby nasze działania

8
00:00:30,108 --> 00:00:31,907
i zasady, wyzwalając nas

9
00:00:31,908 --> 00:00:34,903
z negatywnych skutków
wiary w wolną wolę?

10
00:00:34,904 --> 00:00:36,603
Chcę dzisiaj pokazać,

11
00:00:36,604 --> 00:00:39,558
że wiara w wolną wolę ma swoją złą stronę,

12
00:00:39,559 --> 00:00:42,646
bez której byłoby nam lepiej.

13
00:00:42,647 --> 00:00:44,652
Wiem, że to sprzeczne z intuicją.

14
00:00:44,653 --> 00:00:47,938
Wiele osób obawia się, że życie
bez wolnej woli prowadzi do nihilizmu,

15
00:00:47,938 --> 00:00:51,368
że nie byłoby sensu życia,
albo że osłabiłoby to moralność.

16
00:00:51,369 --> 00:00:53,701
Albo że przestalibyśmy karać przestępców,

17
00:00:53,702 --> 00:00:56,561
skoro nie ponoszą
moralnej odpowiedzialności.

18
00:00:56,562 --> 00:00:59,471
Chciałbym przedstawić wam
ten problem z innej strony.

19
00:00:59,472 --> 00:01:01,855
Zacznijmy od sceptycyzmu wolnej woli.

20
00:01:01,856 --> 00:01:05,221
Jestem sceptykiem wolnej woli.
Kwestionuję istnienie wolnej woli.

21
00:01:05,221 --> 00:01:08,499
Sceptycy wolnej woli uważają,
że to, kim jesteśmy i co robimy,

22
00:01:08,500 --> 00:01:11,459
nie jest zależne od nas,

23
00:01:11,460 --> 00:01:13,887
przez co nie ponosimy 
moralnej odpowiedzialności

24
00:01:13,887 --> 00:01:16,497
za swoje działania
w najbardziej podstawowym sensie,

25
00:01:16,498 --> 00:01:21,003
więc nie należą nam się
ani pochwały ani kary.

26
00:01:21,004 --> 00:01:24,836
Historia zna wiele filozoficznych
i naukowych argumentów

27
00:01:24,837 --> 00:01:26,516
na rzecz sceptyków wolnej woli,

28
00:01:26,516 --> 00:01:29,100
napisałem o nich w mojej książce,

29
00:01:29,101 --> 00:01:32,493
ale nie przyszedłem tutaj was przekonywać,
że nie macie wolnej woli.

30
00:01:32,494 --> 00:01:33,940
Nie o to mi chodzi.

31
00:01:33,941 --> 00:01:36,704
Interesuje mnie coś innego:

32
00:01:36,705 --> 00:01:39,369
Co by się stało, gdybyśmy
zaakceptowali ten pogląd?

33
00:01:39,370 --> 00:01:43,196
Co by się stało, gdybyśmy
przestali wierzyć w wolną wolę?

34
00:01:43,197 --> 00:01:46,217
Czy wyszłoby nam to na dobre czy na złe?

35
00:01:46,218 --> 00:01:48,391
Jestem w tej kwestii optymistą.

36
00:01:48,392 --> 00:01:51,390
Z optymizmem myślę
o życiu bez wolnej woli.

37
00:01:51,391 --> 00:01:53,354
Nazywam siebie optymistycznym sceptykiem.

38
00:01:53,355 --> 00:01:55,830
Jako optymistyczny sceptyk

39
00:01:55,831 --> 00:01:57,720
uważam, że życie bez wolnej woli

40
00:01:57,721 --> 00:01:59,951
jest nie tylko możliwe, ale i lepsze.

41
00:01:59,952 --> 00:02:01,769
Szukanie sensu życia

42
00:02:01,770 --> 00:02:04,739
i dobre relacje międzyludzkie

43
00:02:04,740 --> 00:02:06,179
nie byłyby zagrożone.

44
00:02:06,180 --> 00:02:08,107
Choć pewne formy kar,

45
00:02:08,108 --> 00:02:11,026
jak te oparte na zasadzie
odwetu lub nagrody

46
00:02:11,027 --> 00:02:12,326
zostałyby zniesione,

47
00:02:12,327 --> 00:02:15,810
działania prewencyjne i resocjalizacja
wciąż miałyby sens.

48
00:02:15,811 --> 00:02:18,322
Za chwilę rozwinę tę kwestię.

49
00:02:18,323 --> 00:02:20,119
Jako optymistyczny sceptyk

50
00:02:20,120 --> 00:02:24,549
twierdzę, że życie bez wolnej woli
byłoby dobre dla nas

51
00:02:24,550 --> 00:02:26,201
i dla relacji międzyludzkich,

52
00:02:26,202 --> 00:02:29,701
bo mogłoby wyeliminować
często destrukcyjny moralny gniew,

53
00:02:29,702 --> 00:02:31,274
moralny gniew,

54
00:02:31,275 --> 00:02:35,314
który niszczy nasze związki
i nasze społeczne zasady.

55
00:02:35,315 --> 00:02:39,453
Żeby lepiej zrozumieć
mroczną stronę wolnej woli,

56
00:02:39,454 --> 00:02:41,359
chcę omówić

57
00:02:41,367 --> 00:02:44,328
nowe badania w dziedzinie
moralnej i politycznej psychologii.

58
00:02:44,329 --> 00:02:46,781
Badania wykazały

59
00:02:46,782 --> 00:02:50,581
interesujące i potencjalnie
niepokojące korelacje

60
00:02:50,582 --> 00:02:52,321
między wiarą w wolną wolę,

61
00:02:52,322 --> 00:02:55,041
a innymi przekonaniami
religijnymi i politycznymi.

62
00:02:55,042 --> 00:02:58,418
Wykazały przede wszystkim,
że wiara w wolną wolę wiąże się

63
00:02:58,434 --> 00:03:01,567
z dużą dewocją, skłonnością do karania

64
00:03:01,568 --> 00:03:04,075
i konserwatywnymi przekonaniami,

65
00:03:04,076 --> 00:03:06,795
jak wiara w sprawiedliwy świat
i prawicowy autorytaryzm.

66
00:03:06,796 --> 00:03:09,136
Omówię dziś tylko dwa z nich:

67
00:03:09,137 --> 00:03:12,555
związek między wiarą w wolną wolę
i skłonnością do karania

68
00:03:12,556 --> 00:03:16,295
oraz wiarą w wolną wolę
i w sprawiedliwy świat.

69
00:03:16,296 --> 00:03:18,802
Weźmy skłonność do karania.

70
00:03:18,803 --> 00:03:22,384
Badania wykazały, że jeśli
wiara w wolną wolę jest silna,

71
00:03:22,385 --> 00:03:24,064
wzrasta skłonność do karania,

72
00:03:24,065 --> 00:03:27,433
bo ludzie są bardziej skłonni
domagać się surowszych kar

73
00:03:27,434 --> 00:03:29,143
w różnych sytuacjach.

74
00:03:29,144 --> 00:03:32,137
Ma to sens: jeśli wierzycie,
że ludzie mają wolną wolę,

75
00:03:32,138 --> 00:03:35,972
uważacie, że sprawiedliwie jest
chwalić i ganić ich działania.

76
00:03:35,973 --> 00:03:40,028
Jeśli popełnią coś niemoralnego,
chcecie ich za to ukarać, prawda?

77
00:03:40,029 --> 00:03:42,094
Blisko temu do zasady "oko za oko":

78
00:03:42,095 --> 00:03:45,826
chcecie ich skrzywdzić za krzywdę, 
którą oni wyrządzili innym.

79
00:03:45,827 --> 00:03:48,827
Ale w ten sposób
możecie wywołać moralny gniew,

80
00:03:48,827 --> 00:03:53,141
który niszczy relacje z innymi ludźmi
i nasze społeczne zasady.

81
00:03:53,142 --> 00:03:55,556
Rozważcie to na poziomie makro.

82
00:03:55,557 --> 00:03:59,726
Wiara w wolną wolę jest dość silna w USA.

83
00:03:59,727 --> 00:04:01,907
Jest wbudowana w mit człowieka,

84
00:04:01,908 --> 00:04:05,001
który sam do wszystkiego doszedł, 
causa sui,

85
00:04:05,022 --> 00:04:07,881
osoby, która sama stanie na nogi

86
00:04:07,882 --> 00:04:10,041
i pokona życiowe problemy.

87
00:04:10,042 --> 00:04:12,319
Przez taką wiarę

88
00:04:12,320 --> 00:04:14,789
jesteśmy skłonni karać.

89
00:04:14,790 --> 00:04:16,988
Rozważcie to:

90
00:04:16,988 --> 00:04:20,310
USA mają 5% światowej populacji,

91
00:04:20,310 --> 00:04:23,604
ale 25% światowej populacji więźniów.

92
00:04:23,605 --> 00:04:26,654
Powtórzę, bo te dane są uderzające:

93
00:04:26,655 --> 00:04:30,384
stanowimy niewielką część
światowej ludności, około 5%,

94
00:04:30,385 --> 00:04:33,950
ale trzymamy 25%
wszystkich więźniów świata.

95
00:04:33,951 --> 00:04:37,870
Chyba nie wywołam kontrowersji mówiąc,
że nasze sądownictwo jest wadliwe.

96
00:04:37,871 --> 00:04:41,657
Nie wzmaga bezpieczeństwa,
nie redukuje przestępczości,

97
00:04:41,658 --> 00:04:44,394
w żaden sposób nie spełnia swoich zadań

98
00:04:44,395 --> 00:04:47,798
i nie zmniejsza odsetku recydywistów,
czyli wielokrotnych przestępców.

99
00:04:47,799 --> 00:04:51,463
Ale może gdybyśmy przyjęli
poglądy sceptyków,

100
00:04:51,464 --> 00:04:55,743
stworzylibyśmy bardziej efektywne
i ludzkie zasady.

101
00:04:55,744 --> 00:04:57,804
Pozwólcie, że pokrótce przedstawię,

102
00:04:57,805 --> 00:05:00,894
jak sceptyk wolnej woli podszedłby
do kwestii przestępczości.

103
00:05:00,895 --> 00:05:03,527
Niedaleko stąd mieszka profesor:

104
00:05:03,534 --> 00:05:06,468
nazywa się Derek Pereboom,
wykłada na uniwersytecie Cornell,

105
00:05:06,470 --> 00:05:08,440
tak jak ja jest sceptykiem wolnej woli

106
00:05:08,441 --> 00:05:11,308
i proponuje radzić sobie
z niebezpiecznymi przestępcami,

107
00:05:11,309 --> 00:05:14,098
stosując analogię z kwarantanną.

108
00:05:14,099 --> 00:05:18,025
Osoby, które zarażą się chorobą
nie ponoszą za to winy,

109
00:05:18,026 --> 00:05:20,883
nie są za to moralnie odpowiedzialne,

110
00:05:20,884 --> 00:05:23,073
więc nie uważamy, że zasługują na karę.

111
00:05:23,074 --> 00:05:24,487
Ale dla bezpieczeństwa

112
00:05:24,488 --> 00:05:27,347
poddajemy je kwarantannie.

113
00:05:27,348 --> 00:05:29,983
To samo dotyczy groźnych przestępców.

114
00:05:29,984 --> 00:05:32,936
Jeśli przyjmiecie mój pogląd

115
00:05:32,937 --> 00:05:35,926
i uwierzycie, że jednostki
nie są odpowiedzialne

116
00:05:35,927 --> 00:05:37,306
za to, kim są,

117
00:05:37,307 --> 00:05:41,013
dla naszego bezpieczeństwa
moglibyśmy ich odizolować.

118
00:05:41,014 --> 00:05:44,061
Jeśli tak postąpimy,
pociągnie to poważne zmiany,

119
00:05:44,062 --> 00:05:47,660
które uważam za istotne i dobre.

120
00:05:47,661 --> 00:05:49,443
Po pierwsze mamy obowiązek dbać

121
00:05:49,444 --> 00:05:52,013
o dobry los i resocjalizację przestępców,

122
00:05:52,014 --> 00:05:53,654
tak jak mamy obowiązek dbać

123
00:05:53,655 --> 00:05:56,244
o osoby przechodzące kwarantannę.

124
00:05:56,245 --> 00:05:59,171
Po drugie,

125
00:06:02,731 --> 00:06:05,930
nie moglibyśmy traktować
tych jednostek z okrucieństwem,

126
00:06:05,931 --> 00:06:10,262
tak jak nie można traktować okrutnie
osób w kwarantannie.

127
00:06:10,263 --> 00:06:13,318
Po trzecie, jeśli dostępne są
łagodniejsze kary,

128
00:06:13,319 --> 00:06:16,160
powinniśmy je zastosować,

129
00:06:16,161 --> 00:06:19,414
co może wiązać się ze zmianą
surowszych przepisów

130
00:06:19,415 --> 00:06:22,614
i złagodzeniem okrutnych kar
w najsurowszych więzieniach.

131
00:06:22,615 --> 00:06:23,675
I wreszcie,

132
00:06:23,676 --> 00:06:27,135
jeśli tak jak ja wychodzicie
z założenia, że takie czyny

133
00:06:27,136 --> 00:06:29,375
spowodowane są okolicznościami,

134
00:06:29,376 --> 00:06:32,545
sceptycy powinni zainwestować
pieniądze, środki i działania

135
00:06:32,546 --> 00:06:35,345
w likwidację przyczyn przestępczości:

136
00:06:35,346 --> 00:06:37,407
biedy, nierówności,
braków w wykształceniu.

137
00:06:37,408 --> 00:06:39,678
Zamiast więc karać ludzi za skutki,

138
00:06:39,679 --> 00:06:43,488
powinniśmy przeciwdziałać
tworzeniu się przestępczości.

139
00:06:43,489 --> 00:06:44,843
(Brawa)

140
00:06:44,844 --> 00:06:46,004
Dziękuję.

141
00:06:46,005 --> 00:06:50,534
Twierdzę, że sceptycy wolnej woli
nie tylko poradzą sobie z przestępczością,

142
00:06:50,535 --> 00:06:53,396
ale też zrobią to w bardziej ludzki
i efektowny sposób.

143
00:06:53,397 --> 00:06:55,974
Przejdę do drugiej kwestii,
o której wspomniałem.

144
00:06:55,975 --> 00:06:58,911
Wiara w wolną wolę koreluje,
według tych badań,

145
00:06:58,912 --> 00:07:01,469
z wiarą w sprawiedliwy świat.

146
00:07:01,470 --> 00:07:02,597
Co to oznacza?

147
00:07:02,598 --> 00:07:05,340
Generalnie chodzi o to,
że świat jest sprawiedliwy,

148
00:07:05,341 --> 00:07:08,935
dobre rzeczy przytrafiają się
dobrym ludziom, a złe złym.

149
00:07:08,936 --> 00:07:12,383
Taka wiara skłania do obwiniania ofiary,

150
00:07:12,384 --> 00:07:15,451
bo zakłada, że jednostki 
zasłużyły na swój los

151
00:07:15,452 --> 00:07:19,206
i że ci, których spotkało nieszczęście,
sami je na siebie sprowadzili.

152
00:07:19,207 --> 00:07:23,637
W latach 60. psychologowie opracowali
skalę wiary w sprawiedliwość świata.

153
00:07:23,638 --> 00:07:26,907
Miała pomóc w ocenie stopnia wiary
w sprawiedliwy świat,

154
00:07:26,908 --> 00:07:30,749
ale miała też wykazać
naturalną tendencję ludzi

155
00:07:30,750 --> 00:07:33,839
do obwiniania innych za ich nieszczęścia.

156
00:07:33,840 --> 00:07:38,613
Wieloletnie badania wykazały,
że osoby plasujące się wysoko na tej skali

157
00:07:38,614 --> 00:07:41,903
były skłonne pomiatać niewinnymi ofiarami,

158
00:07:41,904 --> 00:07:44,767
ufały instytucjom i władzy,

159
00:07:44,768 --> 00:07:48,177
a także obwiniały biednych
i chwaliły bogatych za ich los.

160
00:07:48,178 --> 00:07:51,197
Na tym polega obwinianie ofiary.

161
00:07:51,198 --> 00:07:53,955
Przejawy tego widać
w naszym społeczeństwie.

162
00:07:53,956 --> 00:07:55,271
Jednym z najgorszych

163
00:07:55,272 --> 00:07:58,351
jest tendencja w społeczeństwie 
i sądownictwie

164
00:07:58,352 --> 00:08:01,051
do obwiniania ofiar gwałtów za to,
co im się przytrafiło.

165
00:08:01,052 --> 00:08:02,652
Jeśli świat jest sprawiedliwy

166
00:08:02,652 --> 00:08:05,622
i dobre rzeczy przytrafiają się
dobrym ludziom, a złe złym,

167
00:08:05,623 --> 00:08:08,391
pogodzenie tak okropnej rzeczy, jak gwałt

168
00:08:08,392 --> 00:08:10,773
z poglądem, że świat jest sprawiedliwy,

169
00:08:10,773 --> 00:08:13,565
prowadzi do zrzucenia winy na ofiarę.

170
00:08:13,566 --> 00:08:15,305
Ubrała się prowokująco.

171
00:08:15,306 --> 00:08:17,974
Kręciła się w nieodpowiednim miejscu.

172
00:08:17,975 --> 00:08:20,556
W społeczeństwie znajdziemy także inne

173
00:08:20,557 --> 00:08:22,447
przejawy tendencji do obwiniania ofiar.

174
00:08:22,447 --> 00:08:25,049
Choćby obwinianie biednych za ich los.

175
00:08:25,050 --> 00:08:27,797
Pogląd, że osoby na zasiłku
są leniwe albo pasożytują.

176
00:08:27,798 --> 00:08:31,347
Albo obwinianie dzieci i rodziców
za braki w edukacji.

177
00:08:31,348 --> 00:08:34,765
Zdajemy sobie jednak sprawę,
jeśli zastanowimy się racjonalnie,

178
00:08:34,765 --> 00:08:36,385
że świat nie jest sprawiedliwy,

179
00:08:36,385 --> 00:08:39,107
a loteria życia nie zawsze uczciwa.

180
00:08:39,109 --> 00:08:42,048
Trzeba zaakceptować, 
że na to, kim jesteśmy

181
00:08:42,049 --> 00:08:44,479
i jak nam się powodzi,
ma wpływ los, prawda?

182
00:08:44,480 --> 00:08:47,063
Nie startujemy z tej samej pozycji.

183
00:08:47,064 --> 00:08:49,434
Jak wspomniałem na początku,
jestem optymistą,

184
00:08:49,435 --> 00:08:52,587
wierzę, że jeśli przyjmiemy
ten sceptyczny pogląd,

185
00:08:52,588 --> 00:08:54,157
możemy się wyzwolić

186
00:08:54,158 --> 00:08:56,589
od niektórych poglądów
i szkodliwych skłonności.

187
00:08:56,590 --> 00:08:58,889
"Journal of Psychological Science"

188
00:08:58,890 --> 00:09:00,835
opublikował niedawno wyniki badań,

189
00:09:00,836 --> 00:09:03,605
które wykazały,
że redukcja wiary w wolną wolę

190
00:09:03,606 --> 00:09:05,402
zmniejsza chęć do odwetu

191
00:09:05,403 --> 00:09:09,269
i sprzyja mniej surowemu traktowaniu
w różnych, hipotetycznych sytuacjach.

192
00:09:09,270 --> 00:09:12,622
A więc potwierdza się to,
co powiedziałem wcześniej,

193
00:09:12,623 --> 00:09:16,150
że osoby silnie wierzące w wolną wolę
wykazują większą chęć odwetu,

194
00:09:16,151 --> 00:09:17,839
ale też mam nadzieję,

195
00:09:17,840 --> 00:09:21,598
że możemy wyzbyć się tej szkodliwej wiary,

196
00:09:21,599 --> 00:09:25,029
a w ten sposób pozbyć się
moralnego gniewu, o którym mówiłem.

197
00:09:25,030 --> 00:09:27,052
Moje przesłanie jest proste.

198
00:09:27,053 --> 00:09:30,469
Nie bójmy się sceptycyzmu 
wolnej woli. Przyjmijmy go.

199
00:09:30,470 --> 00:09:32,953
Przestańmy wierzyć 
w wolną wolę, a wraz z nią

200
00:09:32,954 --> 00:09:36,769
w szkodliwe przekonanie,
że ludzie dostają to, na co zasłużyli.

201
00:09:36,770 --> 00:09:38,778
Porzućmy tę myśl, wyzbądźmy się

202
00:09:38,779 --> 00:09:41,188
moralnego gniewu
i przestańmy obwiniać ofiary.

203
00:09:41,189 --> 00:09:43,783
Zamiast tego skupmy się na trudnym zadaniu

204
00:09:43,784 --> 00:09:45,543
radzenia sobie z przyczynami

205
00:09:45,544 --> 00:09:49,521
przestępczości, nierówności 
społecznej i edukacyjnej.

206
00:09:49,522 --> 00:09:52,525
Kiedy pozbędziemy się wiary w wolną wolę,

207
00:09:52,526 --> 00:09:55,635
będziemy mogli lepiej przyjrzeć się
przyczynom i systemowi,

208
00:09:55,636 --> 00:09:57,749
kształtującym jednostki i ich zachowanie,

209
00:09:57,750 --> 00:10:01,149
dzięki czemu przyjmiemy
bardziej ludzkie i efektywne zasady

210
00:10:01,150 --> 00:10:03,609
w edukacji, sądownictwie i społeczeństwie.

211
00:10:03,610 --> 00:10:04,920
Dziękuję bardzo.

212
00:10:04,921 --> 00:10:06,210
(Brawa)