WEBVTT

00:00:00.000 --> 00:00:05.059
Het is een bekend kenmerk van de menselijke psychologie
dat mensen beïnvloed worden door de omgeving waarin ze opgroeiden,

00:00:05.059 --> 00:00:09.945
maar het is een beetje zeldzamer dat iemand de hele ethos van zijn geboortestad belichaamt

00:00:09.945 --> 00:00:12.795
Dus laten we onze klokken terugdraaien naar de Middeleeuwse Islamitische Gouden Eeuw

00:00:12.795 --> 00:00:14.948
en inzoomen op het zuidelijke Iberische schiereiland,

00:00:14.948 --> 00:00:17.289
landend in de grote stad Cordoba -

00:00:17.289 --> 00:00:21.830
misschien wel een van de beste tickets om te trekken in de Historische Loterij van waar geboren te worden

00:00:21.830 --> 00:00:25.596
Cordoba was het hart van een bloeiende middeleeuwse
beschaving in wat nu Spanje is,

00:00:25.596 --> 00:00:28.080
maar wat toen bekend stond onder haar Arabische naam, Al-Andalus

00:00:28.080 --> 00:00:30.679
Hoewel het gedurende verscheidene eeuwen door moslims werd geregeerd

00:00:30.679 --> 00:00:33.049
was Al-Andalus multi-etnisch en multireligieus,

00:00:33.049 --> 00:00:34.852
omdat het van oudsher het thuis was van Christenen en,

00:00:34.852 --> 00:00:37.903
belangrijk voor ons verhaal vandaag, verscheidene Joodse gemeenschappen

00:00:37.903 --> 00:00:40.072
En dit is waar we onze hoofdpersoon ontmoeten:

00:00:40.072 --> 00:00:44.106
een Joodse geleerde uit Cordoba die de belangrijkste juridische autoriteit werd op de Hebreeuwse Bijbel,

00:00:44.106 --> 00:00:47.913
een waardevolle filosoof op het gebied van de relatie tussen rede en spiritualiteit,

00:00:47.913 --> 00:00:52.748
En ondertussen ook nog de lijfarts van een van de machtigste koningen in de middeleeuwse geschiedenis

00:00:52.748 --> 00:00:55.314
Zijn geloofsgenoten uit de moslimwereld kenden hem als Mūsā Bin Maymūn,

00:00:55.314 --> 00:01:01.863
terwijl joden hem Moshe Ben Maimon noemden, en Europese christenen de Latijnse vertaling Moses Maimonides gebruikten

00:01:01.863 --> 00:01:06.117
Nu, het is van cruciaal belang dat we onze vooroordelen onthullen als we historische analyses maken,

00:01:06.117 --> 00:01:10.063
dus ik moet jullie erop wijzen dat Maimonides best wel supercool was

00:01:10.063 --> 00:01:12.517
Dus, om te zien hoe deze man met vele namen opgroeide
opgroeide

00:01:12.517 --> 00:01:15.872
in een land van vele culturen en een man van vele talenten werd,

00:01:15.872 --> 00:01:17.225
let's do some history

00:01:17.225 --> 00:01:20.276
Tegen de tijd van Maimonides' geboorte in Cordoba
in 1135

00:01:20.276 --> 00:01:22.647
had Al-Andalus al een hele geschiedenis achter zich

00:01:22.647 --> 00:01:26.342
Het Umayyad Kalifaat veroverde Iberia voor het eerst
op de Visigoten in de jaren 710,

00:01:26.342 --> 00:01:29.401
en in de decennia daarna werd het het onafhankelijke Emiraat van Cordoba (756),

00:01:29.401 --> 00:01:32.023
en later het Kalifaat van Cordoba in 929

00:01:32.023 --> 00:01:34.739
Op dat moment was Al-Andalus een welvarend
handelsknooppunt

00:01:34.739 --> 00:01:36.283
met banden met de mediterrane moslimwereld

00:01:36.283 --> 00:01:41.034
en de handelsrepublieken van Italië en zelfs de Vikingen langs de Noord-Atlantische oceaan

00:01:41.034 --> 00:01:44.014
Aangezien het een gunstige zaak was om een relatief open samenleving te zijn,

00:01:44.014 --> 00:01:48.821
trok Al-Andalus het talent aan van zijn niet-moslim onderdanen en van reizigers uit de hele middeleeuwse wereld,

00:01:48.821 --> 00:01:52.348
en dus deed de staat er alles aan om deze mensen daadwerkelijk in de maatschappij te laten functioneren

00:01:52.348 --> 00:01:56.209
Cordoba was een van de vele Moslimstaten die
wettelijke en religieuze bescherming voor niet-moslims,

00:01:56.209 --> 00:01:57.477
Dhimmi genaamd, implementeerde

00:01:57.477 --> 00:02:00.496
Religieuze tolerantie is natuurlijk mooi op zichzelf,

00:02:00.496 --> 00:02:04.766
maar het vastleggen van deze bescherming in de wet zorgde voor een veel stabielere samenleving dan,

00:02:04.766 --> 00:02:09.051
laten we zeggen, de Europese staten waar joden of moslims soms wel mogen wonen,

00:02:09.051 --> 00:02:10.747
maar gemakkelijk in een opwelling eruit geschopt kunnen worden

00:02:10.747 --> 00:02:13.000
Het maakt herrie en het is slecht voor de zaken

00:02:13.000 --> 00:02:15.692
Hoewel Cordoba opmerkelijk was naar de maatstaven
van die tijd,

00:02:15.692 --> 00:02:21.042
was het ver van een utopie, omdat het politieke gezag behoorlijk geconcentreerd was bij de Arabische heersende klasse,

00:02:21.042 --> 00:02:23.260
en alle Dhimmi een speciale belasting moesten betalen

00:02:23.260 --> 00:02:26.602
Dat zou nog steeds, letterlijk, een
een kleine prijs zijn om te betalen,

00:02:26.602 --> 00:02:31.597
want dit mozaïek van islam, christendom en jodendom bracht een schat aan interculturele kunst

00:02:31.597 --> 00:02:36.848
en, belangrijk, wetenschap, die zich uitstrekt van de klassieke periode tot de meest baanbrekende moderne geschriften

00:02:36.848 --> 00:02:40.093
En dit was de intellectuele omgeving waarin Maimonides opgroeide,

00:02:40.093 --> 00:02:44.491
met een van de beste middeleeuwse bibliotheken en universiteiten slechts een korte wandeling door de stad weg

00:02:44.491 --> 00:02:47.609
Maar al snel zou de rest van de wereld de kans krijgen om in te halen,

00:02:47.609 --> 00:02:52.396
want de prachtige multicultuur van Al-Andalus werd grondig verpletterd werd in 1148

00:02:52.396 --> 00:02:57.552
Zie je, toen Maimonides 10 was viel de heersende Almoravid
dynastie uiteen in verschillende onafhankelijke staten

00:02:57.552 --> 00:03:00.645
(dit is eigenlijk de tweede keer dat
gebeurde, maar oké),

00:03:00.645 --> 00:03:04.348
en 3 jaar later werd Cordoba veroverd door de in Marokko gevestigde Almohad dynastie

00:03:04.348 --> 00:03:06.715
Zij verschilden enigszins van hun voorgangers

00:03:06.715 --> 00:03:10.092
in die zin dat zij alles haatten waar Al-Andalus voorheen voor had gestaan,

00:03:10.092 --> 00:03:14.430
de Dhimmi status afschaften en dwongen niet-moslims zich te bekeren, te vertrekken, of te sterven

00:03:14.430 --> 00:03:18.662
Dus de jonge Moshe Ben Maimon en zijn familie zaten
een beetje vast,

00:03:18.662 --> 00:03:24.241
en ze lijken te hebben gekozen voor een publieke bekering
en het Jodendom privé te blijven bestuderen en beoefenen,

00:03:24.241 --> 00:03:27.844
waar Maimonides bleef leren van zijn
zeer goed opgeleide vader

00:03:27.844 --> 00:03:31.373
Hun volgende decennium doorgebracht in en rond Cordoba
was een beetje gespannen,

00:03:31.373 --> 00:03:37.027
wat met de dreigende dood en de acute mogelijkheid dat hun buren hen net goed genoeg kenden om de list te doorzien,

00:03:37.027 --> 00:03:42.285
dus in 1159 staken ze de Straat van Gibraltar over om zich in de Marokkaanse stad Fès te vestigen

00:03:42.285 --> 00:03:46.440
Het nadeel is dat ze recht in het Almohad
maar nu waren ze anoniem,

00:03:46.440 --> 00:03:52.188
dus hun vermomming van Wij-Zijn-Totaal-Bekeerd-Echt-Waar-We-Super-Beloven-Het was veel geloofwaardiger

00:03:52.188 --> 00:03:54.348
Dit werkte voooooooor 6 jaar

00:03:54.348 --> 00:03:59.183
In 1165 werd er ontdekt dat een rabbijn die Maimonides en zijn broer hielp onderwijzen Joods was

00:03:59.183 --> 00:04:04.742
Hij weigerde zich te bekeren, dus werd hij geëxecuteerd,
en dit was het teken om in te pakken en te gaan

00:04:04.742 --> 00:04:07.294
Ze reisden de volgende jaren oostwaarts door Noord-Afrika,

00:04:07.294 --> 00:04:09.116
met de bedoeling zich in het Heilige Land te vestigen,

00:04:09.116 --> 00:04:14.529
maar bij hun aankomst ontdekten ze dat het Christelijke Kruisvaardersrijk Jeruzalem niet erg welwillend stond tegenover Joden

00:04:14.529 --> 00:04:19.990
Vermoedelijk was hun quotum van de symbolische Joodse vriend gevuld door Jezus, waardoor de rest kon ophoepelen

00:04:19.990 --> 00:04:23.746
Maimonides en zijn familie keerden dus terug
naar het Egyptische Fatimidische Kalifaat,

00:04:23.746 --> 00:04:27.534
dat veel van hetzelfde beleid van religieuze tolerantie had
als het goede oude Al-Andalus

00:04:27.534 --> 00:04:35.618
Dit markeert de buitengewoon zeldzame gelegenheid
waarin een openlijk Joodse man genaamd Mozes een warm welkom krijgt in Egypte -

00:04:35.618 --> 00:04:37.802
niet waar ik verwachtte dat het verhaal heen zou gaan!

00:04:37.802 --> 00:04:42.819
Na zijn aankomst in 1168, bracht Maimonides de
de resterende 36 jaar van zijn leven door in Caïro

00:04:42.819 --> 00:04:45.341
En ondanks de vele redenen waarom ik Cordoba heb opgehemeld

00:04:45.341 --> 00:04:49.237
(voor handel, culturele samensmelting, religieuze tolerantie, betere architectuur, de lijst gaat verder)

00:04:49.237 --> 00:04:52.177
is het middeleeuws Caïro is absoluut krankzinnig

00:04:52.177 --> 00:04:57.037
Wanneer legendarische reizigers zoals Ibn Battuta
steeds weer terugkomen naar Caïro

00:04:57.037 --> 00:05:01.037
en passages schrijven over hoe
het de meest majestueuze stad ter wereld is,

00:05:01.037 --> 00:05:03.647
moeten we erkennen dat het een coole plek was

00:05:03.647 --> 00:05:08.775
Dus, Maimonides, nu openlijk Joods levend in
op een van de mooiste locaties op aarde,

00:05:08.775 --> 00:05:13.365
had toegang tot onberekenbare volumes van verzamelde
uit de oostelijke islamitische wereld,

00:05:13.365 --> 00:05:15.393
die hij aan zijn reeds overvloedige kennis

00:05:15.393 --> 00:05:18.552
van Joodse theologie, bijbels recht, en klassieke filosofie toevoegde

00:05:18.552 --> 00:05:23.217
Echter, zijn carrière als een onafhankelijke geleerde
zou ontsporen door twee enorme schokken

00:05:23.217 --> 00:05:24.443
De eerste was persoonlijk,

00:05:24.443 --> 00:05:28.078
want Maimonides' broer David zeilde naar de Indische Oceaan in de hoop rijk te worden,

00:05:28.078 --> 00:05:31.416
maar verdronk op zee,
verloor het hele familiefortuin in het wrak,

00:05:31.416 --> 00:05:34.104
en liet Maimonides achter om te zorgen voor zijn
weduwe en dochter

00:05:34.104 --> 00:05:37.696
De tragedie liet Maimonides een jaar lang bedlegerig

00:05:37.696 --> 00:05:41.466
en de rest van zijn leven was hij ontroostbaar door het verlies
van zijn geliefde broer

00:05:41.466 --> 00:05:46.517
Dus nu hij twee gezinnen financieel moest onderhouden
zette Maimonides zijn privé-geleerdheid opzij

00:05:46.517 --> 00:05:48.614
en gebruikte zijn kennis als arts

00:05:48.614 --> 00:05:50.537
De tweede grote schok was van politieke aard,

00:05:50.537 --> 00:05:54.584
toen een Fatimid Vizier zichzelf uitriep tot Kalief van een nieuwe dynastie in 1174,

00:05:54.584 --> 00:05:58.024
en zo werd Saladin de man die de leiding had over Egypte

00:05:58.024 --> 00:05:59.672
Maimonides zou wel eens verwoed bezig kunnen zijn geweest

00:05:59.672 --> 00:06:02.545
zijn jeugdherinneringen ophalen van toen de Almohaden in de stad kwamen,

00:06:02.545 --> 00:06:06.966
maar in tegenstelling tot de vorige keer was Saladin er volkomen tevreden mee om alles gladjes te laten verlopen,

00:06:06.966 --> 00:06:11.071
en dat betekende voortzetting van
het beleid van religieuze tolerantie, dus Maimonides zat goed

00:06:11.071 --> 00:06:14.071
En in feite komen deze twee verhaallijnen samen,

00:06:14.071 --> 00:06:17.136
want zijn carrière als arts maakte hem snel beroemd in Caïro

00:06:17.136 --> 00:06:21.543
en dat leidde ertoe dat hij
de lijfarts van Sultan Saladin zelf werd

00:06:21.543 --> 00:06:26.216
Dit is nog gekker als we bedenken dat
geneeskunde Maimonides' reservebaan was,

00:06:26.216 --> 00:06:28.787
en dat hij het prestige van zijn werk aan het koninklijk hof gebruikte

00:06:28.787 --> 00:06:30.920
om zijn filosofische en juridische kennis te bevorderen

00:06:30.920 --> 00:06:36.718
Dus, al die biografische context brengt ons
naar het punt waar Maimonides eigenlijk over schreef

00:06:36.718 --> 00:06:40.359
Omdat zijn levensverhaal van nature fascinerend is
vanwege de plaatsen waar hij leefde

00:06:40.359 --> 00:06:42.770
en de grote historische gebeurtenissen die hij van dichtbij meemaakte,

00:06:42.770 --> 00:06:45.789
maar zijn boeken zijn de reden dat hij, tot op de dag van vandaag,

00:06:45.789 --> 00:06:48.855
zo hoog gewaardeerd wordt in de filosofie en de wet in het algemeen,

00:06:48.855 --> 00:06:50.119
en het Jodendom in het bijzonder

00:06:50.119 --> 00:06:53.052
In de loop van zijn leven schreef hij tientallen
boeken en verhandelingen

00:06:53.052 --> 00:06:55.746
over een verscheidenheid van onderwerpen, maar drie springen eruit

00:06:55.746 --> 00:06:58.902
Zijn vroegste Big Boy Smart Book was het Commentaar
op de Misjna,

00:06:58.902 --> 00:07:01.067
gepubliceerd kort voor zijn aankomst in Caïro

00:07:01.067 --> 00:07:04.281
Het is een uitgebreide analyse van de hele
Mondelinge Torah,

00:07:04.281 --> 00:07:08.601
en terwijl wetenschappelijk commentaar op de Bijbelse wet een traditie was die millennia teruggaat,

00:07:08.601 --> 00:07:10.718
had niemand dat in één keer gedaan

00:07:10.718 --> 00:07:14.803
Het inleidende gedeelte van het werk bevatte ook
een aantal relevante filosofische essays

00:07:14.803 --> 00:07:17.691
en een reeks van 13 principes die het Joodse
geloof vastlegden

00:07:17.691 --> 00:07:22.369
Zoals alle werken van Maimonides, op één na, was het
geschreven in een hybride taal genaamd Judeo-Arabisch,

00:07:22.369 --> 00:07:25.518
Arabische spraak omgezet in
het Hebreeuwse schrift

00:07:25.518 --> 00:07:29.518
De enige uitzondering op die trend was zijn volgende
grote boek, De Misjne Thora,

00:07:29.522 --> 00:07:31.325
dat geheel in het Hebreeuws is geschreven,

00:07:31.325 --> 00:07:35.806
en terloops elk aspect en detail van de Joodse wet uitlegt

00:07:35.806 --> 00:07:36.843
Alles

00:07:36.843 --> 00:07:38.164
Volledig

00:07:38.164 --> 00:07:38.965
Gewoon rustig...

00:07:38.965 --> 00:07:43.390
Deze absolute mammoet van een taak werd volbracht
door het doorsnijden van eeuwen en eeuwen

00:07:43.390 --> 00:07:48.101
aan eerdere wetenschap en het distilleren van complexe
tot eenvoudige principes

00:07:48.101 --> 00:07:52.841
die elke Joodse lezer kon begrijpen,
en nu dus toegang heeft tot alles op één plaats.

00:07:52.841 --> 00:07:55.809
Met de Joodse diaspora zo ver verspreid over samenlevingen

00:07:55.809 --> 00:07:58.066
ontwikkelde de wetenschap van bijvoorbeeld Al-Andalus

00:07:58.066 --> 00:08:01.224
zich op een andere manier dat van, laten we zeggen, Egypte

00:08:01.224 --> 00:08:03.368
Dus, op veel verschillende plaatsen geweest te zijn,

00:08:03.368 --> 00:08:06.383
en direct gesproken te hebben met rabbijnen van verschillende lokale gemeenschappen,

00:08:06.383 --> 00:08:11.310
was Maimonides in een uitstekende positie om uiteenlopende interpretaties samen te brengen in één boek

00:08:11.310 --> 00:08:15.050
Hij zei niet alleen dat "dit zijn de
regels, je moet ze volgen volgens het boek",

00:08:15.050 --> 00:08:18.289
maar hij legde uit waarom de regels er zijn en wat
ze bereiken

00:08:18.289 --> 00:08:21.358
Zijn grootste filosofische werk is "De gids
voor de verwarde",

00:08:21.358 --> 00:08:24.083
geschreven in de stijl van een brief, een zeer lange brief,

00:08:24.083 --> 00:08:26.859
van hem aan een student van hem die niet zeker weet

00:08:26.859 --> 00:08:29.034
of hij religieuze studies of filosofie wil volgen

00:08:29.034 --> 00:08:31.697
Het antwoord is natuurlijk "Porque no los dos?",

00:08:31.697 --> 00:08:35.777
aangezien Maimonides het rationalisme van de Aristotelische filosofie harmoniseert

00:08:35.777 --> 00:08:38.688
met de profetische
Openbaring die centraal staat in de Joodse theologie

00:08:38.688 --> 00:08:42.867
Dus, een voorbeeld nemend van de vroegere Moslim geleerden
Al-Farabi en Ibn Sina,

00:08:42.867 --> 00:08:47.777
doet Maimonides zijn eigen poging om de theologie te versterken met de rede door filosofie te gebruiken als een voertuig

00:08:47.777 --> 00:08:49.443
om de grootsheid van goddelijkheid te verkennen

00:08:49.443 --> 00:08:52.540
Dit vereist wel het oplossen van enkele vervelende tegenstrijdigheden,

00:08:52.540 --> 00:08:55.633
omdat Genesis niet echt overeen komt met de klassieke fysica,

00:08:55.633 --> 00:09:00.121
maar Maimonides stelt dat veel van
het verhaal in de Torah allegorisch is in plaats van letterlijk,

00:09:00.121 --> 00:09:03.225
want hoewel de menselijke rede
krachtig is, is het beperkt,

00:09:03.225 --> 00:09:08.061
en de werkelijke aard van God is veel complexer dan onze nietige menselijke geesten kunnen bevatten,

00:09:08.061 --> 00:09:12.022
dus kunnen wij, hersenloze sukkels, Hem alleen allegorisch begrijpen

00:09:12.022 --> 00:09:14.626
En dit ondersteunt zijn opvatting van Negatieve
Theologie:

00:09:14.626 --> 00:09:19.026
We kunnen niet weten wat God is, dus we kunnen Hem alleen beschrijven door wat Hij niet is.

00:09:19.026 --> 00:09:21.387
Het is een omweg, maar het werkt!

00:09:21.387 --> 00:09:25.002
Dit waren natuurlijk nogal pikante standpunten
om in te nemen,

00:09:25.002 --> 00:09:28.109
dus werd De Gids periodiek verboden en zelfs verbrand,

00:09:28.109 --> 00:09:29.831
maar Maimonides trok zich daar niets van aan

00:09:29.831 --> 00:09:33.042
Hij antwoordde dat hij liever de waarheid leert
aan één intelligente man

00:09:33.042 --> 00:09:35.110
dan 10.000 dwazen te vermaken,

00:09:35.110 --> 00:09:37.910
en verdomd als dat geen woorden zijn om naar te leven

00:09:37.910 --> 00:09:40.125
Hij schreef misschien voor een hoofdzakelijk Joods publiek

00:09:40.136 --> 00:09:42.547
maar hij maakte goed gebruik van een aantal universele waarheden

00:09:42.547 --> 00:09:46.252
Maimonides blijft een monumentale figuur in de geschiedenis van het Joodse denken,

00:09:46.252 --> 00:09:50.005
en zijn werk inspireerde eeuwen van latere filosofen en
Abrahamitische theologen

00:09:50.005 --> 00:09:52.769
Ondertussen, heb ik het nog niet eens gehad over zijn
medische geschriften,

00:09:52.769 --> 00:09:54.941
maar ze waren een cruciale stap vooruit in de middeleeuwse wetenschap

00:09:54.941 --> 00:09:58.017
Ook al zijn zijn specifieke voorschriften
nu verouderd,

00:09:58.017 --> 00:09:59.567
blijven zijn systematische benadering van de geneeskunde,

00:09:59.567 --> 00:10:01.120
focus op het welzijn van de patiënt,

00:10:01.120 --> 00:10:05.174
en aandacht voor publieke hygiëne allemaal fundamenteel voor de manier

00:10:05.174 --> 00:10:06.970
waarop artsen en verpleegkundigen
hun werk doen

00:10:06.970 --> 00:10:08.300
En dat vind ik wel leuk

00:10:08.300 --> 00:10:12.823
Maimonides zelf is geen historicus en
hij schreef niet over de geschiedenis die hij meemaakte,

00:10:12.823 --> 00:10:16.622
maar zijn leven en zijn ideeën komen direct
uit de wereld waarin hij leefde

00:10:16.622 --> 00:10:19.854
Maimonides is zo fascinerend omdat zijn leven
dient als een perspectief

00:10:19.854 --> 00:10:23.945
waarvan we duidelijk een enorme en kronkelige periode kunnen ervaren in de geschiedenis,

00:10:23.945 --> 00:10:26.036
die gewoonlijk moeilijk vast te pinnen is

00:10:26.036 --> 00:10:30.949
Hij leidt ons door de glorie en de strijd van twee torenhoge beschavingen aan weerszijden van de Middellandse Zee,

00:10:30.949 --> 00:10:33.641
maar zijn ervaring als
een Joodse geleerde in het bijzonder geeft ons

00:10:33.641 --> 00:10:36.611
een extra invalshoek in de Middeleeuwse islamitische multicultuur,

00:10:36.611 --> 00:10:39.245
en het tastbare resultaat van dat alles zijn zijn geschriften:

00:10:39.245 --> 00:10:41.686
de fakkel dragend van Moslim-denkers vóór hem

00:10:41.686 --> 00:10:44.594
door het Jodendom te onderzoeken met een filosofisch perspectief

00:10:44.594 --> 00:10:48.659
Voor mij belichaamt hij de geschiedenis en het karakter
van de Islamitische Gouden Eeuw

00:10:48.659 --> 00:10:50.320
op een manier die weinig anderen kunnen...

00:10:50.320 --> 00:10:52.571
En hij was Saladin's DOKTER!

00:10:52.571 --> 00:10:54.086
GOD hij is zo cool!

00:10:54.086 --> 00:10:56.186
Hartelijk bedankt voor het kijken

00:10:56.186 --> 00:10:59.470
Ik heb een beetje moeten rekken om Maimonides te laten tellen als een geschiedenismaker,

00:10:59.470 --> 00:11:02.946
maar aangezien ik hier de regels bepaal, ben ik overtuigd van mijn keuzes

00:11:02.946 --> 00:11:06.543
Het was al veel te lang geleden dat ik voor het laatst
over Al-Andalus,

00:11:06.543 --> 00:11:08.448
dus ik ben blij dat ik dat hier heb kunnen rechtzetten

00:11:08.448 --> 00:11:10.463
Speciale dank aan onze gemeenschap van supporters
op Patreon,

00:11:10.463 --> 00:11:15.865
als je je naam hier wilt zien staan zoals deze coole katten, ga dan naar naar Patreon.com/OSP.