WEBVTT

00:00:07.966 --> 00:00:10.982
Vào ngày 26 tháng 7 năm 1943,

00:00:10.982 --> 00:00:14.502
Los Angeles bị bao phủ bởi một lớp khí dày
làm khiến mọi người đau mắt,

00:00:14.567 --> 00:00:16.582
và che lấp ánh mặt trời.

00:00:16.582 --> 00:00:20.641
Những cư dân hoảng loạn tin rằng
thành phố đã bị tấn công bởi vũ khí hóa học.

00:00:21.451 --> 00:00:23.912
Nhưng đám mây khí đó
không phải do chiến tranh.

00:00:23.912 --> 00:00:25.599
Nó là "Sương khói".

00:00:25.599 --> 00:00:28.179
Một hỗn hợp của khói bụi và sương mù.

00:00:28.179 --> 00:00:31.957
Từ "sương khói" ra đời vào đầu thế kỉ 20

00:00:31.957 --> 00:00:34.678
để miêu tả đám khí xám dày
bao phủ các thành phố

00:00:34.678 --> 00:00:35.684
như là Luân Đôn,

00:00:35.684 --> 00:00:36.393
Glasgow,

00:00:36.393 --> 00:00:38.688
và Edinburgh.

00:00:38.688 --> 00:00:41.018
Đám sương khí từ công nghiệp này
được hình thành

00:00:41.018 --> 00:00:44.359
khi khói bụi từ than đốt
trong lò sưởi ở nhà và các xí nghiệp

00:00:44.359 --> 00:00:47.118
hòa quyện với hơi nước ở trong không khí.

00:00:47.118 --> 00:00:50.288
Nhưng đám sương khí
trong vụ hoảng loạn ở LA lại khác.

00:00:50.288 --> 00:00:53.540
Nó có màu vàng và nồng nặc mùi hóa chất.

00:00:53.540 --> 00:00:57.580
Vì trong thành phố không đốt nhiều than, 
nguyên nhân của đám khói vẫn là bí ẩn lớn

00:00:57.580 --> 00:01:02.258
cho đến khi nhà hóa học Arie Haagen-Smit 
phát hiện hai thủ phạm,

00:01:02.258 --> 00:01:05.878
các hợp chất hữu cơ dễ bay hơi (VOCs)

00:01:05.878 --> 00:01:08.701
và khí đinitơ oxít.

00:01:08.701 --> 00:01:11.510
VOCs là hỗn hợp các chất dễ dàng bay hơi

00:01:11.510 --> 00:01:13.709
và có thể chứa các nguyên tố, như cacbon,

00:01:13.709 --> 00:01:14.740
oxi,

00:01:14.740 --> 00:01:15.740
hidro,

00:01:15.740 --> 00:01:16.651
clo,

00:01:16.651 --> 00:01:18.299
và lưu huỳnh.

00:01:18.299 --> 00:01:20.989
Một số khí được tổng hợp tự nhiên
bởi động - thực vật,

00:01:20.989 --> 00:01:23.120
nhưng số khác lại đến
từ các nguồn nhân tạo,

00:01:23.120 --> 00:01:24.130
như dung môi,

00:01:24.130 --> 00:01:25.181
sơn,

00:01:25.181 --> 00:01:25.979
keo dán,

00:01:25.979 --> 00:01:27.681
và xăng dầu.

00:01:27.681 --> 00:01:31.421
Trong khi đó, quá trình đốt nhiên liệu
không hoàn toàn trong động cơ xe cộ

00:01:31.421 --> 00:01:34.211
thải ra khí đinitơ oxit.

00:01:34.211 --> 00:01:38.040
Đó là lý do mà đám khí này có màu vàng.

00:01:38.040 --> 00:01:41.722
VOCs và đinitơ oxit phản ứng với ánh nắng,

00:01:41.722 --> 00:01:46.212
tạo ra chất ô nhiễm thứ cấp gọi là PANs 
và ozon tầng đối lưu,

00:01:46.212 --> 00:01:49.131
hay ozon dưới mặt đất.

00:01:49.131 --> 00:01:53.922
PANs và ozon làm mắt khó chịu 
và hủy hoại chức năng phổi.

00:01:53.922 --> 00:01:57.022
Đây là hai nhân tố hóa học chính 
trong sương khói quang hóa,

00:01:57.022 --> 00:02:00.073
đó là thứ đã gây ra phiền nhiễu ở LA.

00:02:00.073 --> 00:02:03.992
Vậy tại sao sương khói chỉ ảnh hưởng
tới một số thành phố nhất định?

00:02:03.992 --> 00:02:06.972
Sương khói do công nghiệp và quang hóa
là các nhân tố nhân tạo,

00:02:06.972 --> 00:02:10.572
kết hợp với thời tiết địa phương
và vị trí địa lý.

00:02:10.983 --> 00:02:15.903
Độ ẩm cao ở Luân Đôn biến nó thành
nơi hoàn hảo cho sương khói công nghiệp.

00:02:15.903 --> 00:02:19.403
Khói bụi quang hóa xuất hiện nhiều nhất
ở những khu đô thị lặng gió,

00:02:19.416 --> 00:02:21.450
khô, ấm áp và nhiều nắng.

00:02:22.384 --> 00:02:25.933
Bức xạ cực tím từ mặt trời 
cung cấp năng lượng cần thiết

00:02:25.933 --> 00:02:30.084
để phân hủy các phân tử góp phần 
tạo nên sương khói.

00:02:30.084 --> 00:02:32.743
Các thành phố có núi bao quanh, như LA,

00:02:32.743 --> 00:02:35.043
hoặc nằm trên khu vực lòng chảo,
như Bắc Kinh,

00:02:35.043 --> 00:02:40.453
đặc biệt xuất hiện nhiều sương khói
do không có cách nào để chúng tiêu tan.

00:02:40.453 --> 00:02:44.644
Chuyện này một phần do hiện tượng
được gọi sự nghịch nhiệt,

00:02:44.644 --> 00:02:47.889
khi đó, thay vì khí nóng
liên tiếp nổi lên trên,

00:02:47.889 --> 00:02:52.025
một tầng khí ô nhiễm bị kẹt lại
ở bề mặt Trái Đất

00:02:52.025 --> 00:02:55.144
do một tầng khí ấm hơn bên trên.

00:02:55.144 --> 00:02:57.964
Sương khói không chỉ gây đau mắt.

00:02:57.964 --> 00:03:00.186
Hai loại sương khói
đều gây khó chịu cho mắt,

00:03:00.186 --> 00:03:00.955
mũi,

00:03:00.955 --> 00:03:01.825
và họng,

00:03:01.825 --> 00:03:04.817
làm bệnh hen suyễn
và tràn khí phổi trầm trọng hơn,

00:03:04.817 --> 00:03:08.756
và tăng nguy cơ các bệnh
về đường hô hấp như viêm phế quản.

00:03:09.296 --> 00:03:12.845
Sương khói đặc biệt nguy hiểm
với trẻ nhỏ và người già,

00:03:12.845 --> 00:03:16.065
phụ nữ mang thai bị phơi nhiễm
có thể sinh con nhẹ cân

00:03:16.065 --> 00:03:18.625
và mang các khuyết tật bẩm sinh.

00:03:18.625 --> 00:03:21.356
Chất gây ô nhiễm thứ phát
trong khói bụi quang hóa

00:03:21.356 --> 00:03:24.676
có thể hủy hoại, gây suy yếu hoa màu
và giảm năng suất,

00:03:24.755 --> 00:03:27.825
làm cho chúng dễ nhiễm sâu bệnh hơn.

00:03:27.825 --> 00:03:32.687
Sau hàng thập kỷ, sương khói vẫn được coi
như cái giá tất yếu của văn minh.

00:03:32.687 --> 00:03:36.627
Người dân Luân Đôn đã quen
với loại "sương mù đậu súp" nổi tiếng

00:03:36.627 --> 00:03:39.647
quét qua mọi nẻo đường cho đến năm 1952,

00:03:39.647 --> 00:03:44.705
khi trận sương khói lớn làm tê liệt
giao thông của thành phố trong nhiều ngày,

00:03:44.705 --> 00:03:48.709
và khiến hơn 4000 người chết
vì bệnh hô hấp.

00:03:48.709 --> 00:03:52.387
Kết quả là, đạo luật
Không khí Sạch năm 1956

00:03:52.387 --> 00:03:55.586
đã cấm đốt than tại mốt số khu vực
nhất định trong thành phố,

00:03:55.586 --> 00:03:58.554
dẫn đến sự giảm thiểu
lượng lớn sương khói.

00:03:58.554 --> 00:04:02.847
Tương tự, những điều luật
về hàm lượng khí thải xe cộ và khí ga ở Mỹ

00:04:02.847 --> 00:04:07.838
đã giúp giảm nồng độ chất dễ bay hơi
và nồng độ sương khói trong không khí.

00:04:07.838 --> 00:04:11.538
Sương khói vẫn là
một vấn đề lớn trên thế giới.

NOTE Paragraph

00:04:11.538 --> 00:04:14.968
Trung Quốc và Ba Lan, những nước
sử dụng nhiều năng lượng từ than,

00:04:14.968 --> 00:04:18.178
đều có nồng độ sương khói công nghiệp cao.

00:04:18.178 --> 00:04:21.497
Sương khói quang hóa
và các phần tử từ khí thải xe cộ

00:04:21.497 --> 00:04:23.989
ảnh hưởng tới nhiều thành phố
đang phát triển nhanh,

00:04:23.989 --> 00:04:26.359
từ Mexico và Santiago

00:04:26.359 --> 00:04:29.339
đến New Delhi và Tehran.

00:04:29.339 --> 00:04:32.128
Các chính phủ đã đề xuất
nhiều cách giải quyết,

00:04:32.128 --> 00:04:36.784
như cấm xe cộ đi lại
tại một thời điểm xác định trong ngày.

00:04:36.784 --> 00:04:40.269
Vì hơn nửa dân số thế giới
đổ xô đến thành phố để sinh sống,

00:04:40.269 --> 00:04:44.270
chuyển đổi sang các phương tiện công cộng
và loại bỏ nhiên liệu hóa thạch

00:04:44.270 --> 00:04:46.800
có thể giúp chúng ta thở dễ dàng hơn.