ئۆقیانووسەکانی زەوی. ئەوان جوانن، ئیلهام بەخشە، ژیان بەردەوام. ئەوان هەروەها، وەک ئەوەی کە تۆ لەوانەیە زۆر ئاگادارە، کەم یان زۆر تێکچو. بۆ نمونە لە سیشێل، چالاکیە مرۆییەکان وگۆڕانی کەش مەرجانێکی سپیو ڕێک وپێکەوه هەڵیان کردووە. ماسی گرتن بووە هۆی بۆ نزمبوونەوەی سەرمایەی ماسی. هەمەجۆری یوبی لە ترسناکدایە. کەواتە چی بکەین؟ باشە، هەندێک شێوازی پاراستن، بە ڕوونی. سروشت زۆر نەرمە. ناوچە دەریاییەکان لەڕێگەی ستراتیژی پارێزراون. هەموو سیستەمی ژینگەیی دەتوانێت بگەڕێتەوە. لەگەڵ ئەوەشدا دروستکردنی هێزی دەریایی. سەرەتا، کێشەت هەیە بۆ ئەوەی بزانیت لەکوێ پارێزگاری لێ بکەین. ئەم مەرجانە تێکەڵ دەبێت لەگەڵ ئەوە ڕێگای نێودەوڵەتی ڕاوەماسی، لەگەڵ ئەم ماسییە کەلەرچدەکات. هەموو شتێک پێکەوە بەستراوە. و پلانی پاراستنی دەریاوانی پێویستە حیسابی بۆ بکرێت چۆن ناوچەیەک کاریگەری لەسەرناوچەیەک هەیە کەواتە، کێشە هەیە بۆ ئەوەی هەمووکەسێک لە ناوکەشتیدابن. ئابورییەکانی کەنار پشیت بە ماسی گرتن وگەشت وگزار دەبەستن. ئەگەرخەڵک بیربکەنەوە ناتوانن کارەکان بکەن، هەلێک نیە بۆبەدەست هێنانی ئەو کڕینەناوخۆییەی پێویستە بۆ ئەوەی ناوچەکە سەرکەوتوو بێت. ناوچە پارێزراوەکانی مارین دەبێت جێبەجێ بکرێت. واتە حکومەت خۆی دەبێت بە قووڵی لەپلانەکە دا وەبەرهێنان بکرێت. پشتیوانی نیشانە کە نابڕدریت. وە لە کۆتایدا، پاراستنی شکات پارەی دەوێت. زۆر حکومەتەکانی دوورگە ونەتەوەکانی دەریا لەوانەیەبتەوێ پارێزگاری لە ئاوەکانیان، زۆرجارئەم نەتەوانە قەرزێکی بەرزیان هەیە وە ناتوانێت بۆ ئەوەی پارێزگاری لە خۆی بکات. ئەگەربەتەنیا پشت بە دۆلاری مرۆیی ببەسێین بۆ پارەدان بە پاراستنی دەریایی، ڕەنگەبچوکێک بەدەست بێ پارێزگاری لەدەریاوانی دەکەن، دانەیەکی تر لەوێ. پێویستمان بە زیاتر هەیە ناوچە پارێزراوەکانی دەریاوانی، کاریگەری ھەمیشەیی ھەبێت. کەواتە، چی دەکات بە ووریای یوقینە پارێزە لە شێوەی؟ چۆن پارەکە وەرئەیەین پشتگیری حکومەت و پلانی وریا کە حساب بۆ ئەوە دەکات هەردوو ئابوری ناوخۆیی وە سیستەمی ژینگەیی ئاڵۆز؟ دەمانەوێ لەگەڵت ھاوبەش بکەین بیرۆکەیەکی چاونەترس لە پاراستنی سروشتەوە. بەدوای ناونیشان دەگەڕێت ئەم شتانە لەیەک دانە کەوتنەخوارەوە. ئەوان بۆیان دەرکەوت کە قەرزەکە لەلایەن دوورگە کەنارەکانی نەتەوەکانە ئەوە ئەو شتەیە کە ئەوان بەتوانا دەکات بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی پاراستنیان. بیرۆکەی تی ئێن سی ئەوەیە ئەم قەرزە دروست بکاتەوە، بۆ دروستکردنی سەرمایەو وەسوەسی سیاسی بۆ پاراستنی سەروی و ماسیگرەکان. بۆ نموونە،ئەگەر تۆ خانووەکەت دووبارەدارایی بکەیتەوە بۆ سوود وەرگرتن ڕێژەی بەرژەوەندی باشتری هەیە. لەوانەیە پاشەکەوتەکە بەکار بهێنیت بۆ ئەوەی سەرکەویت. ئەو شتەیەبۆندە شینەکان بۆ پاراستنی پارێزگاری بۆهەموو وڵاتانی کەناردەریا. قەرزەکان ببە بە قەرز، پاشەکەوتکردن بەکاربێنە بۆ دروستکردنی ناوچەی پارێزراوی دەریایی. بێگومان قەرزە سیادیەکان دووبارە دروستیان لەوە ئاڵۆزترە، بیرۆکەیەکی سەرەکیت دەست کەویت. ئەگەر وەبەرهێنەکان دایاننا ئێستا ٤٠ملیۆن دۆلا، دەتوانێت قوفڵی ١.٦ ملیار ی لێ ببا بۆ پاراستنی زەریاکان. وە کارەکە بەم شێوەیە ئەنجام ئەدریت. هەنگاوی یەکەم : دانوستان لەسەر ڕێکەوتن . گه لی کەناریەک بۆ پاراستنی بەلایەنی کەمەوەلە سەدا٣٠ناوچەکانی زەریاکەی. لە ئاڵوگۆڕدا،پارێزگاری سروشت وەبەرهێن وپارەدەرانی گشتی بهێنە و نێودەوڵەتی ڕێکخراوەکانی گەشەپێدان بۆ خشتەکە بۆ دووبارە پێکهاتن بەشێک لە قەرزەکانی، بەرەو نزمکردنەوەی ڕێژەی سوود وە ماوەی پارەدانەکەی زیاتر. هەنگاوی دوو : پلانێکی دەریایی دروست بکەن . هاوکات پارێزگاری سروشت لەگەڵ زانایانی دەریایی کار دەکات، سەرکردەکانی حکومەت و لایەنە ناوخۆییەکان بۆ دروستکردنی پلانێکی پاراستنی ورد کە پێویستیەکانی زەریاکە یەک دەگرێتەوە لەگەڵ پێویستیەکانی خەڵک. هەنگاوی سێیەم: چالاککردن بۆ درێژماوە. تی ئێن سی بە شێوەیەکی سەربەخۆ رادەکات سندوقی پاراستنی متمانە. پاشەکەوتی قەرزەکان یسان دروستکردنەوەدەچێتە ناوئەو بۆ پشتگیری کردنی ناوچە دەریاییە نوێکان. کەدواتر حکومەت لە دەستدایە کە بەرپرسیارێتیان لەسەر پابەندبونەکانی، دڵنیابوون لەوەی کە بۆندە شینەکان بۆ پاراستنی ڕاستەقینە. ئایائەم پلانە دەتوانێت کاربکات؟ پێشتر هەیە. ساڵی٢٠١٦تی ئێن سی یارمەتی دروستکردنی نەتەوەیی پارێزگاری لەسیشێل. تی ئێن سی 22 ملیۆن دۆلاری دووبارە دروست کردلە قەرزەکانی حکومەت. له به روودا حکومه ت ڕازی بوو بۆ پاراستنی لە سەدا٣٠ناوچە دەریاییەکانی. ئەمڕۆ سیشێلس لە ڕێدایە بۆ پاراستنی ٤٠٠،٠٠٠ کیلۆمەتری چوارگۆشەی زەریا. ئەوە ناوچەیەکە بە نزیکەیی قەبارەی ئەڵمانیا. سیشێل پاراستنی ئەو کەلەی کەلەکە، ئەوە ماسیگرەکانی پڕ دەکاتەوە، ئەوە خۆڕاگرییەکەی باشتر دەکات بۆ گۆڕانی کەش و هەوا. لە هەمان کاتدا ئابووری خۆی بەهێز دەکات. ئەم سه رکەوتنه ش به سەردەستکەوتنی حکومەتەکانی ترتێبینیان. زۆرکەس دەیانەوێت بەشێکبن لەم کارە. هەلێک هەیە بۆ ئەوەی ئەمە بە شێوەیەکی بەرچاو بپێوم. وە خێرا. تی ئێن سی ٢٠ نەتەوەی تری دیاری کرد کە پلانێکی لەو شێوەیە دەبێت بکرێت. بۆکردنی پێویستیان بەسەرمایەی تۆو هەیە. و تیمی ناوخۆیی دابنری کە دەتوانێت پلانی پاراستنی خۆی پێش بکەوێت، کارلەگەڵ لایەنە پەیوەندیدار بکەن بەڵێنەکان دروست بکەن. ئەگەر ئەو پشتیوانییەیان دەست کەوێ لە ماوەی پێنج ساڵی داهاتوودا، توانیان چوار ملیۆن بپارێزن کیلۆمەتری چوارگۆشەی زەریا. ئەوە ١٠ئەڵمانییە. ئەمە زیاد دەکات بڕی ناوچە پارێزراوەکان لە هەموو زەریاکانی جیهاندا بە ڕێژەی سەدا١٥. ڕێگە بە شوێن پێی گەورە دەدات لە دەریای مەرجانی جیهان بۆ پڕکردنەوە بەندەری سەلامەت بە ژمارەیەکی بێشومار دەدات. ئەمە بەڕاستی باوەڕ پێنەکراوە. وە ئەمە تەنها سەرەتایەکە. چونکە هیچ ٢٠ وڵاتی جیهان کە ئەم جۆرە قەرزە گۆڕین کار دەکات. نزیکەی ١٠٠کەس هەیە. بەم نزیکبوونەوەیە، هەموو کەس دەیباتەوە. حکومەتەکان، هاوڵاتیانی ناوچەکە، پارەدەران، لە هەمووشی گرنگتر ئەوەیە کە زەریاکانمان. کەواتە لە ڕاستیدا، هەموومان بردوینە. ئۆقیانووسەکانی زەوی. (پرۆژەی چاونەترس)