Porozmawiamy teraz o ludzie, który zasiedlił i podbił sporą część Anatolii, dzisiejszej Turcji, na początku drugiego tysiąclecia p.n.e. i znamy ten lud pod nazwą Hetytów, samo określenie "Hetyci" wywodzi się z Pism Hebrajskich, z Starego Testamentu, i warto przeanalizować ten termin, gdyż wywodzi się z poglądu, że ten podbity przez nich region w dzisiejszej Turcji był określany "Hatti" i że pierwotnymi mieszkańcami Hatti byli Hatyci, lecz Hetyci podbili i wchłonęli Hatytów, a zwani są Hetytami właśnie dlatego, że osiedlili się w Hatti. Uważa się, że byli ludem indoeuropejskim. To określenie przewija się przy okazji omawiania historii świata i jest tak, gdyż lingwiści odkryli, że wiele współczesnych języków wydaje się mieć wspólny korzeń - tak zwany język praindoeuropejski, o którym zrobię cały osobny film; patrząc na strukturę lingwistyczną, uważa się, czy też jeden model zakłada, że ludzie mówiący językami z rodziny indoeuropejskiej, tymi wywodzącymi się z praindoeuropejskiego, w tej liczbie językami spokrewnionymi z greckim. Mówimy o łacinie, mówimy o językach germańskich, włączając ten, którym właśnie mówię, czyli angielski, który generalnie jest językiem germańskim z dużym wpływem łaciny, mówimy o celtyckim, lecz także o bardziej wschodnich językach, o perskim, hinduskim i bengalskim. Wszystkie one wykazują liczne podobieństwa, co, jak sądzimy, dowodzi tego, że kiedyś istniała blisko spokrewniona grupa ludzi pochodzących z Kaukazu, a na tej mapie widzicie jeden z modeli ukazujących rozprzestrzenianie się tej grupy i ostateczne rozbicie na liczne plemiona mówiące odmiennymi, lecz spokrewnionymi, językami. I tak w czwartym tysiącleciu p.n.e. żyli sobie w tym oto regionie, w południowej Rosji, na Kaukazie o tutaj, a do 2500 roku p.n.e. ten pomarańczowy obszar został przez nich zasiedlony. A do roku 1000 p.n.e. dotarli jeszcze dalej, a Hetyci mogli być jednym z tych ludów, bo osiedlili się w Anatolii o tutaj. Nie poznaliśmy Hetytów tak bardzo, jak, powiedzmy, starożytnych Egipcjan lub mieszkańców Mezopotamii, lecz wiemy, że utworzyli potężne państwo. Popatrzcie na oś czasu, ukazuje różne państwa powstałe w tamtym okresie. Mówimy o pełni i schyłku drugiego tysiąclecia, czyli to jest 1700 rok p.n.e. zapiszę to, żeby mieć pewność, że wiemy, że to przed naszą erą; 1600 r. p.n.e. i tak dalej; i pokazuję te liczne cywilizacje istniejące w tamtym okresie, a kolory odpowiadają temu, co jest tu na mapie. Macie Grecję mykeńską, powstałą około 1600 r. p.n.e. i trwającą aż do 1100 r. p.n.e. Macie Nowe Państwo w Egipcie, powstałe około 1550 r. p.n.e., istniejące niewiele dłużej niż do 1100 r. p.n.e. i zrobimy całą serię filmów o starożytnym Egipcie, wtedy omówimy Stare Państwo, Średnie Państwo i oczywiście Nowe Państwo. Nowe Państwo Egipskie jest ważne, gdyż byli to kluczowi rywale Hetytów w tym okresie. Nowe Królestwo Egipskie określa się mianem imperium Egiptu, ponieważ był to szczyt potęgi starożytnego Egiptu, widzicie to tutaj na brązowo. Ten niebieskawy kolor to cywilizacja Hetytów, a na tej mapie o tutaj widzicie, że zaczęli zasiedlać i podbijać ten teren na początku drugiego tysięclecia i do 1600 roku stworzyli państwo starohetyckie a gdy dojdziemy do 1400 r. p.n.e. mamy państwo nowohetyckie znane jako hetyckie imperium. To wtedy zaczęli naprawdę się rozpychać. Zauważcie, że rozpychają się w tym samym czasie, co rozpychali się Egipcjanie i tak ta mapa pokazuje, jak w mniej więcej XIV wieku wyglądał ten obszar. Czyli to gdzieś ten okres, i widzicie kilka cywilizacji, wiele z nich u szczytu potęgi. Widzicie państwo Mitanni o tutaj. Widzicie imperium średnioasyryjskie. Omówieni są przy okazji Mezopotamii, a tu widzicie Babilonię Kasytów. Kasyci przejęli władzę po Amorytach pod władzą Hammurabiego i jego dynastii, co, jak zobaczymy, też wiąże się z Hetytami. Mam nadzieję, że to wprowadziło was w ramy czasowe. To są cywilizacje epoki brązu. Technika pozwalała im tworzenie przedmiotów z brązu, stopu miedzi i cyny, wytrwarzano broń, narzędzia i biżuterię. Hetyci, co ciekawe, jako jedni z pierwszych zaczęli używać żelaza. Obróbka żelaza wymaga nieco wyższej techniki. By wytopić żelazo potrzeba bardziej rozgrzać piec, a Hetyci, wiemy o tym, używali żelaza. Znani są z doskonałych rydwanów. Oto grafika hetyckiego rydwanu, i połączenie żelaza, rydwanów to jedna z rzeczy, dzięki którym ustanowili coś na kształt imperium. Wspomniałem, że walczyli z wieloma innymi ludami. W rzeczy samej mieli zatargi z większością ludów, które tutaj widzicie na obrazku. Po raz pierwszy kolosalnego podboju dokonali w 1595 r. p.n.e., wtedy państwo starohetyckie zakończyło istnienie dynastii Hammurabiego, amoryckiego dynastii w Babilonie, o tutaj. Wyruszyli na Babilon w 1595 r. p.n.e. i pokonali ich. Nie zdołali utrzymać władzy, musieli wrócić. Mieli problemy i podziały w domu, ale był to koniec Amorytów, potem kolejna grupa, Kasyci, przejęła władzę nad tym regionem, są zaznaczeni tutaj na szaro. Ta oś pokazuje coś bardzo interesującego, mówimy tutaj o setkach lat, należy pamiętać o właściwej perspektywie... wiele cywilizacji Bliskiego Wschodu i Mezopotamii, tego obszaru określanego mianem Lewantu. Słowo spokrewnione z "levante" z włoskiego "powstawać", bo dla Rzymian, dla Europejczyków, dla tych na zachodzie, było to tam, gdzie wstawało słońce, to był wschód, wschód Morza Śródziemnego. Wszystkie te cywilizacje mają się dobrze w obszarze Lewantu w XIV wieku p.n.e. i w XIII wieku p.n.e., lecz potem zaczynają upadać, i ten okres po lub w okolicach XII wieku p.n.e. jest znany jako Zapaść Epoki Brązu, wtedy wiele z tych cywilizacji podzieliło się i przestało istnieć. Nawiązałem już do faktu, o którym opowiem więcej w filmie o starożytnym Egipcie, że głównym rywalem Hetytów byli Egipcjanie, i vice versa, a najbardziej w XIV i XIII wieku, gdy obydwa państwa były potężnymi mocarstwami. Egipcjanie ciągnęli w górę tego obszaru o tutaj, to dzisiejszy Izrael i Liban, a Hetyci poruszali się w dół, z północy, z Anatolii do dzisiejszej Syrii. I cała seria starć wybuchła na tym obszarze, a jednym ze sławniejszych i najbardziej znamiennych jest to z 1274 r. p.n.e., czyli bitwa pod Kadesz. Kadesz przechodziło z rąk do rąk wiele razy pomiędzy Egiptem i Hetytami. W tym czasie Ramzes II, uważany za największego faraona Egiptu, był on faraonem, władcą Egiptu i chciał odbić Kadesz. Bitwa pod Kadesz jest znamienna, gdyż to najwcześniejsza bitwa z udokumentowaną taktyką, strategią, formacją wojsk. Wiemy, że w działaniach brało udział 50 tysięcy żołnierzy. Uważa się, że mogła to być największa bitwa rydwanów w historii świata, przynajmniej taka, o której wiemy, a sam wynik bitwy pod Kadesz wydaje się być nierozstrzygnięty. Sprawozdania w większości pochodzą od Egipcjan. Nie zachowały się żadne ważniejsze hetyckie sprawozdania o bitwie pod Kadesz, lecz mamy sporo informacji. Lecz nie tylko sama bitwa była znacząca, ze względu na ten opis ówczesnych bitew z rydwnami i stosowanej taktyki, znaczące jest też, że 16 lat po bitwie pod Kadesz, zawarto egipsko-hetycki traktat pokojowy, w 1258 r. p.n.e. Ma ogromne znaczenie, gdyż czasami określa się go pierwszym traktatem pokojowym w historii. Nieco ujmę temu stwierdzeniu, mówiąc, że to pierwszy traktat, o którym wiemy, w tej części świata; a to jest jego hetycka wersja, a wyjątkowo fajne w tym traktacie jest... no, żebyście wiedzieli, o czym są te obrazki to jest hetycka rampa odkryta w stolicy Hetytów, Hatussie. To są hetyccy bogowie podziemia. Lecz ponownie, nie mamy aż tylu wiadomości o Hetytach jak, powiedzmy, o Egipcjanach, ale to miłe w tym traktacie, zwanym też traktatem z Kadesz, chociaż nie wspomina Kadesz bezpośrednio. Ci goście toczyli wojny już od ponad stu lat w tym momencie, więc ten traktat nie był tylko o Kadesz, no i zawarto go 16 lat po bitwie pod Kadesz, a był o tym, że "po prostu miejmy pokój między dwoma naszymi wielkimi imperiami" i co fajne, mamy zachowane dokumenty od Hetytów, odkryte w Hattusie i mamy odpowiadające dokumenty ze strony egipskiej, Ten jest hetycki, a ten - egipski. Zapisano go w akadyjskim, który nie był ich językiem. Akadyjski, wspominaliśmy, był językiem semickim, zapisywanym pismem klinowym, który pochodzi od Sumerów, ale fajnie mieć ten sam traktat, różnym pismem, z obu stron konfliktu. Przeczytam fragmenty, bo sama o tym myśl jest miła, no i oczywiście nie jest to w tym języku, nie po polsku, który powstał tysiące lat później, lecz jest to tłumaczenie. "Od czasów zamierzchłych jeśli chodzi o sytuację między wielkim władcą Egiptu i wielkim władcą Hatti, bóg nie pozwolił na wrogość pomiędzy nimi przez prawo. Lecz w czasie Muwataliego, wielkiego władcy Hatti, mego brata," - czyli to z punktu widzenia Hattusillisa, króla Hetytów z czasu traktatu - "walczył on z Ramzesem, umiłowanym przez Amona," - faraonem Ramzesem - "wielkim władcą Egiptu. Lecz niniejszym, od dziś dzień, spójrzcie - oto Hattusillis, wielki władca Hatti jest zobowiązany nigdy nie dopuścić do powstania wrogości pomiędzy nimi na zawsze." To wielkie słowa. "Spójrzcie - oto Hattusillis" wymawia się też Hattusili, "wielki władca Hatti, zobowiązał się wobec User-maat-Re Setep-en-Re" - tak określano Ramzesa - "wielkiego władcy Egiptu, począwszy od dziś czynić piękny pokój i braterstwo między nami na zawsze, a on jest zbratany ze mną i czyni pokój wobec mnie i ja jestem zbratany z nim i jestem w wiecznym z nim pokoju. Spójrzcie - oto ja, wielki władca Hatti, jestem z Ramzesem, umiłowanym przez Amona, w pokoju i pięknym braterstwie. dzieci i wnuki wielkiego władcy Hatti są w braterstwie i pokoju z dziećmi i wnukami Ramzesa, umiłowanego przez Amona, wielkiego władcy Egiptu, gdyż są w naszym braterstwie i w naszym pokoju. Ziemia Egiptu i Ziemia Hatti są w pokoju i braterstwie jak i my sami na wieki. Wrogość nie nastanie na wieki. Są więc nie tylko... i to jest fragment, dość ciekawy, poszukajcie w sieci pod "traktat egipsko-hetycki", a na pewno znajdziecie cały tekst, to zaledwie jego część, lecz później wchodzą w więcej szczegółów, na temat tego, jak mają sobie nawzajem pomagać, i jak nie będą sobie szkodzić, i tak dalej i tak dalej Zostawię was tutaj, ale zapamiętajcie, że niektóre z dzisiejszych idei traktatów pokojowych, taktyki wojskowej, mają bardzo stare dzieje, a to niektóre z najstarszych dowodów na to, a podejrzewam, że ponieważ wciąż coś odkrywamy, to odkryjemy nawet dawniejsze dowody.