1
00:00:00,229 --> 00:00:01,597
Porozmawiamy teraz o ludzie,

2
00:00:01,597 --> 00:00:03,901
który zasiedlił i podbił

3
00:00:03,901 --> 00:00:07,526
sporą część Anatolii, dzisiejszej Turcji,

4
00:00:07,526 --> 00:00:11,359
na początku drugiego tysiąclecia p.n.e.

5
00:00:12,873 --> 00:00:15,415
i znamy ten lud pod nazwą Hetytów,

6
00:00:15,415 --> 00:00:18,268
samo określenie "Hetyci" wywodzi się

7
00:00:18,268 --> 00:00:21,466
z Pism Hebrajskich, z Starego Testamentu,

8
00:00:21,466 --> 00:00:24,448
i warto przeanalizować ten termin,

9
00:00:24,448 --> 00:00:26,309
gdyż wywodzi się z poglądu,

10
00:00:26,309 --> 00:00:28,019
że ten podbity przez nich region

11
00:00:28,019 --> 00:00:31,303
w dzisiejszej Turcji był określany "Hatti"

12
00:00:31,303 --> 00:00:33,739
i że pierwotnymi mieszkańcami Hatti

13
00:00:33,739 --> 00:00:37,405
byli Hatyci, lecz Hetyci podbili

14
00:00:37,405 --> 00:00:39,642
i wchłonęli Hatytów,

15
00:00:39,642 --> 00:00:41,758
a zwani są Hetytami właśnie dlatego,

16
00:00:41,758 --> 00:00:44,175
że osiedlili się w Hatti.

17
00:00:45,032 --> 00:00:49,035
Uważa się, że byli ludem indoeuropejskim.

18
00:00:49,035 --> 00:00:51,638
To określenie przewija się przy okazji

19
00:00:51,640 --> 00:00:54,040
omawiania historii świata i jest tak,

20
00:00:54,040 --> 00:00:58,560
gdyż lingwiści odkryli, że wiele współczesnych języków

21
00:00:58,600 --> 00:01:01,140
wydaje się mieć wspólny korzeń - tak zwany

22
00:01:01,144 --> 00:01:03,771
język praindoeuropejski,

23
00:01:03,771 --> 00:01:05,658
o którym zrobię cały osobny film;

24
00:01:05,658 --> 00:01:07,616
patrząc na strukturę lingwistyczną,

25
00:01:07,616 --> 00:01:10,246
uważa się, czy też jeden model zakłada,

26
00:01:10,246 --> 00:01:13,201
że ludzie mówiący językami z rodziny indoeuropejskiej,

27
00:01:13,201 --> 00:01:14,626
tymi wywodzącymi się

28
00:01:14,626 --> 00:01:17,484
z praindoeuropejskiego, w tej liczbie

29
00:01:17,484 --> 00:01:20,523
językami spokrewnionymi z greckim.

30
00:01:20,523 --> 00:01:21,586
Mówimy o łacinie,

31
00:01:21,586 --> 00:01:23,199
mówimy o językach germańskich,

32
00:01:23,199 --> 00:01:24,745
włączając ten, którym właśnie mówię,

33
00:01:24,745 --> 00:01:26,787
czyli angielski, który generalnie

34
00:01:26,787 --> 00:01:29,602
jest językiem germańskim z dużym wpływem łaciny,

35
00:01:29,602 --> 00:01:31,939
mówimy o celtyckim, lecz także

36
00:01:31,939 --> 00:01:34,211
o bardziej wschodnich językach, o perskim,

37
00:01:34,211 --> 00:01:35,665
hinduskim i bengalskim.

38
00:01:35,665 --> 00:01:38,751
Wszystkie one wykazują liczne podobieństwa,

39
00:01:38,751 --> 00:01:42,441
co, jak sądzimy, dowodzi tego, że kiedyś

40
00:01:42,441 --> 00:01:45,512
istniała blisko spokrewniona grupa ludzi

41
00:01:45,512 --> 00:01:48,285
pochodzących z Kaukazu,

42
00:01:48,285 --> 00:01:49,540
a na tej mapie

43
00:01:49,540 --> 00:01:53,252
widzicie jeden z modeli ukazujących rozprzestrzenianie się tej grupy

44
00:01:53,252 --> 00:01:55,613
i ostateczne rozbicie na liczne plemiona

45
00:01:55,613 --> 00:01:59,717
mówiące odmiennymi, lecz spokrewnionymi, językami.

46
00:01:59,717 --> 00:02:02,134
I tak w czwartym tysiącleciu p.n.e.

47
00:02:03,130 --> 00:02:06,045
żyli sobie w tym oto regionie,

48
00:02:06,045 --> 00:02:08,155
w południowej Rosji,

49
00:02:08,155 --> 00:02:09,717
na Kaukazie o tutaj,

50
00:02:09,717 --> 00:02:14,321
a do 2500 roku p.n.e. ten pomarańczowy obszar

51
00:02:14,321 --> 00:02:16,041
został przez nich zasiedlony.

52
00:02:16,041 --> 00:02:19,255
A do roku 1000 p.n.e. dotarli jeszcze dalej,

53
00:02:19,255 --> 00:02:21,372
a Hetyci mogli być jednym z tych ludów,

54
00:02:21,372 --> 00:02:25,227
bo osiedlili się w Anatolii o tutaj.

55
00:02:25,227 --> 00:02:28,625
Nie poznaliśmy Hetytów tak bardzo,

56
00:02:28,625 --> 00:02:31,939
jak, powiedzmy, starożytnych Egipcjan

57
00:02:31,940 --> 00:02:33,900
lub mieszkańców Mezopotamii,

58
00:02:33,900 --> 00:02:37,320
lecz wiemy, że utworzyli potężne państwo.

59
00:02:37,326 --> 00:02:40,213
Popatrzcie na oś czasu,

60
00:02:40,213 --> 00:02:42,221
ukazuje różne państwa

61
00:02:42,221 --> 00:02:44,382
powstałe w tamtym okresie.

62
00:02:44,382 --> 00:02:47,597
Mówimy o pełni i schyłku

63
00:02:47,597 --> 00:02:51,514
drugiego tysiąclecia, czyli to jest 1700 rok p.n.e.

64
00:02:52,756 --> 00:02:54,490
zapiszę to, żeby mieć pewność,

65
00:02:54,490 --> 00:02:58,660
że wiemy, że to przed naszą erą; 1600 r. p.n.e. i tak dalej;

66
00:02:58,660 --> 00:03:01,055
i pokazuję te liczne cywilizacje

67
00:03:01,055 --> 00:03:03,555
istniejące w tamtym okresie,

68
00:03:05,329 --> 00:03:08,751
a kolory odpowiadają temu, co jest tu na mapie.

69
00:03:08,751 --> 00:03:13,271
Macie Grecję mykeńską, powstałą około 1600 r. p.n.e.

70
00:03:13,271 --> 00:03:16,331
i trwającą aż do 1100 r. p.n.e.

71
00:03:16,331 --> 00:03:18,936
Macie Nowe Państwo w Egipcie,

72
00:03:18,936 --> 00:03:21,551
powstałe około 1550 r. p.n.e.,

73
00:03:21,551 --> 00:03:24,134
istniejące niewiele dłużej niż do 1100 r. p.n.e.

74
00:03:25,399 --> 00:03:26,665
i zrobimy całą serię filmów

75
00:03:26,665 --> 00:03:29,082
o starożytnym Egipcie, wtedy omówimy

76
00:03:29,082 --> 00:03:30,569
Stare Państwo, Średnie Państwo

77
00:03:30,569 --> 00:03:32,357
i oczywiście Nowe Państwo.

78
00:03:32,357 --> 00:03:33,690
Nowe Państwo Egipskie jest ważne,

79
00:03:33,690 --> 00:03:36,149
gdyż byli to kluczowi rywale

80
00:03:36,149 --> 00:03:38,395
Hetytów w tym okresie.

81
00:03:38,395 --> 00:03:40,545
Nowe Królestwo Egipskie określa się

82
00:03:40,545 --> 00:03:42,815
mianem imperium Egiptu, ponieważ

83
00:03:42,815 --> 00:03:46,270
był to szczyt potęgi starożytnego Egiptu,

84
00:03:46,270 --> 00:03:50,041
widzicie to tutaj na brązowo.

85
00:03:50,041 --> 00:03:51,952
Ten niebieskawy kolor

86
00:03:51,952 --> 00:03:54,326
to cywilizacja Hetytów,

87
00:03:54,326 --> 00:03:56,799
a na tej mapie o tutaj

88
00:03:56,799 --> 00:03:58,271
widzicie, że zaczęli

89
00:03:58,271 --> 00:04:00,663
zasiedlać i podbijać ten teren

90
00:04:00,663 --> 00:04:02,758
na początku drugiego tysięclecia

91
00:04:02,758 --> 00:04:06,478
i do 1600 roku stworzyli państwo starohetyckie

92
00:04:06,478 --> 00:04:09,561
a gdy dojdziemy do 1400 r. p.n.e.

93
00:04:11,105 --> 00:04:12,971
mamy państwo nowohetyckie

94
00:04:12,971 --> 00:04:14,862
znane jako hetyckie imperium.

95
00:04:14,862 --> 00:04:17,150
To wtedy zaczęli naprawdę się rozpychać.

96
00:04:17,150 --> 00:04:19,340
Zauważcie, że rozpychają się

97
00:04:19,340 --> 00:04:22,491
w tym samym czasie, co rozpychali się Egipcjanie

98
00:04:22,491 --> 00:04:24,027
i tak ta mapa pokazuje,

99
00:04:24,027 --> 00:04:26,429
jak w mniej więcej XIV wieku

100
00:04:26,429 --> 00:04:28,808
wyglądał ten obszar.

101
00:04:28,808 --> 00:04:32,291
Czyli to gdzieś ten okres,

102
00:04:32,291 --> 00:04:34,094
i widzicie kilka cywilizacji,

103
00:04:34,094 --> 00:04:36,014
wiele z nich u szczytu potęgi.

104
00:04:36,014 --> 00:04:38,991
Widzicie państwo Mitanni o tutaj.

105
00:04:38,991 --> 00:04:41,011
Widzicie imperium średnioasyryjskie.

106
00:04:41,011 --> 00:04:43,475
Omówieni są przy okazji Mezopotamii,

107
00:04:43,475 --> 00:04:46,953
a tu widzicie Babilonię Kasytów.

108
00:04:46,953 --> 00:04:49,882
Kasyci przejęli władzę po Amorytach

109
00:04:49,882 --> 00:04:52,640
pod władzą Hammurabiego i jego dynastii,

110
00:04:52,640 --> 00:04:54,735
co, jak zobaczymy, też wiąże się

111
00:04:54,735 --> 00:04:56,813
z Hetytami.

112
00:04:56,813 --> 00:04:59,468
Mam nadzieję, że to wprowadziło was w ramy czasowe.

113
00:04:59,468 --> 00:05:01,839
To są cywilizacje epoki brązu.

114
00:05:01,840 --> 00:05:04,980
Technika pozwalała im tworzenie przedmiotów z brązu,

115
00:05:04,980 --> 00:05:07,060
stopu miedzi i cyny,

116
00:05:07,060 --> 00:05:09,800
wytrwarzano broń, narzędzia i biżuterię.

117
00:05:09,800 --> 00:05:11,380
Hetyci, co ciekawe,

118
00:05:11,388 --> 00:05:13,258
jako jedni z pierwszych

119
00:05:13,258 --> 00:05:15,121
zaczęli używać żelaza.

120
00:05:15,121 --> 00:05:17,340
Obróbka żelaza wymaga nieco wyższej techniki.

121
00:05:17,340 --> 00:05:20,720
By wytopić żelazo potrzeba bardziej

122
00:05:20,723 --> 00:05:23,234
rozgrzać piec, a Hetyci, wiemy o tym,

123
00:05:23,234 --> 00:05:24,984
używali żelaza.

124
00:05:26,677 --> 00:05:30,708
Znani są z doskonałych rydwanów.

125
00:05:30,708 --> 00:05:34,130
Oto grafika hetyckiego rydwanu,

126
00:05:34,130 --> 00:05:36,921
i połączenie żelaza, rydwanów

127
00:05:36,921 --> 00:05:39,704
to jedna z rzeczy, dzięki którym

128
00:05:39,704 --> 00:05:42,454
ustanowili coś na kształt imperium.

129
00:05:43,660 --> 00:05:46,025
Wspomniałem, że walczyli

130
00:05:46,025 --> 00:05:47,160
z wieloma innymi ludami.

131
00:05:47,160 --> 00:05:48,988
W rzeczy samej mieli zatargi z większością

132
00:05:48,988 --> 00:05:52,329
ludów, które tutaj widzicie na obrazku.

133
00:05:52,329 --> 00:05:54,104
Po raz pierwszy

134
00:05:54,104 --> 00:05:57,267
kolosalnego podboju dokonali

135
00:05:57,267 --> 00:06:00,017
w 1595 r. p.n.e., wtedy

136
00:06:01,080 --> 00:06:03,560
państwo starohetyckie

137
00:06:03,560 --> 00:06:06,660
zakończyło istnienie dynastii Hammurabiego,

138
00:06:06,666 --> 00:06:09,789
amoryckiego dynastii w Babilonie, o tutaj.

139
00:06:09,789 --> 00:06:12,440
Wyruszyli na Babilon w 1595 r. p.n.e.

140
00:06:12,440 --> 00:06:14,342
i pokonali ich.

141
00:06:14,342 --> 00:06:16,338
Nie zdołali utrzymać władzy,

142
00:06:16,338 --> 00:06:17,381
musieli wrócić.

143
00:06:17,381 --> 00:06:20,872
Mieli problemy i podziały w domu,

144
00:06:20,872 --> 00:06:24,152
ale był to koniec Amorytów, potem kolejna

145
00:06:24,152 --> 00:06:26,812
grupa, Kasyci, przejęła władzę nad tym regionem,

146
00:06:26,812 --> 00:06:30,338
są zaznaczeni tutaj na szaro.

147
00:06:30,338 --> 00:06:34,501
Ta oś pokazuje coś bardzo interesującego,

148
00:06:34,501 --> 00:06:35,670
mówimy tutaj

149
00:06:35,670 --> 00:06:37,696
o setkach lat, należy pamiętać

150
00:06:37,696 --> 00:06:40,177
o właściwej perspektywie...

151
00:06:40,177 --> 00:06:42,966
wiele cywilizacji Bliskiego Wschodu

152
00:06:42,966 --> 00:06:45,466
i Mezopotamii, tego obszaru określanego

153
00:06:45,466 --> 00:06:46,746
mianem Lewantu.

154
00:06:46,746 --> 00:06:49,890
Słowo spokrewnione z "levante"

155
00:06:49,890 --> 00:06:52,069
z włoskiego "powstawać",

156
00:06:52,069 --> 00:06:55,740
bo dla Rzymian, dla Europejczyków,

157
00:06:55,740 --> 00:06:58,707
dla tych na zachodzie, było to tam, gdzie wstawało słońce,

158
00:06:58,707 --> 00:07:01,662
to był wschód, wschód Morza Śródziemnego.

159
00:07:01,662 --> 00:07:04,240
Wszystkie te cywilizacje mają się dobrze

160
00:07:04,240 --> 00:07:07,515
w obszarze Lewantu w XIV wieku p.n.e.

161
00:07:07,515 --> 00:07:10,908
i w XIII wieku p.n.e., lecz potem zaczynają upadać,

162
00:07:10,908 --> 00:07:13,770
i ten okres po lub w okolicach

163
00:07:13,770 --> 00:07:18,344
XII wieku p.n.e. jest znany jako Zapaść Epoki Brązu,

164
00:07:18,344 --> 00:07:20,040
wtedy wiele z tych cywilizacji

165
00:07:20,040 --> 00:07:22,480
podzieliło się i przestało istnieć.

166
00:07:22,484 --> 00:07:24,000
Nawiązałem już do faktu,

167
00:07:24,000 --> 00:07:25,422
o którym opowiem więcej

168
00:07:25,422 --> 00:07:28,459
w filmie o starożytnym Egipcie, że głównym rywalem

169
00:07:28,459 --> 00:07:31,227
Hetytów byli Egipcjanie,

170
00:07:31,227 --> 00:07:34,961
i vice versa, a najbardziej

171
00:07:34,961 --> 00:07:37,885
w XIV i XIII wieku, gdy obydwa państwa

172
00:07:37,885 --> 00:07:40,871
były potężnymi mocarstwami.

173
00:07:40,871 --> 00:07:44,409
Egipcjanie ciągnęli w górę tego obszaru

174
00:07:44,409 --> 00:07:47,787
o tutaj, to dzisiejszy Izrael i Liban,

175
00:07:47,787 --> 00:07:50,709
a Hetyci poruszali się w dół,

176
00:07:50,709 --> 00:07:54,756
z północy, z Anatolii do dzisiejszej Syrii.

177
00:07:54,756 --> 00:07:57,000
I cała seria starć

178
00:07:57,000 --> 00:08:01,193
wybuchła na tym obszarze, a jednym ze sławniejszych

179
00:08:01,193 --> 00:08:06,163
i najbardziej znamiennych jest to z 1274 r. p.n.e.,

180
00:08:06,163 --> 00:08:08,748
czyli bitwa pod Kadesz.

181
00:08:08,748 --> 00:08:12,303
Kadesz przechodziło z rąk do rąk

182
00:08:12,303 --> 00:08:15,520
wiele razy pomiędzy Egiptem i Hetytami.

183
00:08:15,520 --> 00:08:18,538
W tym czasie Ramzes II,

184
00:08:18,538 --> 00:08:20,495
uważany za największego faraona Egiptu,

185
00:08:20,495 --> 00:08:23,659
był on faraonem, władcą Egiptu

186
00:08:23,659 --> 00:08:25,857
i chciał odbić Kadesz.

187
00:08:25,857 --> 00:08:27,771
Bitwa pod Kadesz jest znamienna,

188
00:08:27,771 --> 00:08:30,087
gdyż to najwcześniejsza bitwa

189
00:08:30,087 --> 00:08:32,880
z udokumentowaną taktyką,

190
00:08:32,880 --> 00:08:35,578
strategią, formacją wojsk.

191
00:08:35,578 --> 00:08:38,853
Wiemy, że w działaniach brało udział 50 tysięcy żołnierzy.

192
00:08:38,853 --> 00:08:40,544
Uważa się, że mogła to być

193
00:08:40,544 --> 00:08:44,119
największa bitwa rydwanów w historii świata,

194
00:08:44,120 --> 00:08:47,960
przynajmniej taka, o której wiemy, a sam wynik

195
00:08:47,960 --> 00:08:51,112
bitwy pod Kadesz wydaje się być nierozstrzygnięty.

196
00:08:51,112 --> 00:08:54,422
Sprawozdania w większości pochodzą od Egipcjan.

197
00:08:54,422 --> 00:08:57,505
Nie zachowały się żadne ważniejsze

198
00:08:58,883 --> 00:09:01,125
hetyckie sprawozdania o bitwie pod Kadesz,

199
00:09:01,125 --> 00:09:03,363
lecz mamy sporo informacji.

200
00:09:03,363 --> 00:09:07,112
Lecz nie tylko sama bitwa była znacząca,

201
00:09:07,112 --> 00:09:08,679
ze względu na ten opis

202
00:09:08,679 --> 00:09:10,413
ówczesnych bitew

203
00:09:10,413 --> 00:09:13,397
z rydwnami i stosowanej taktyki,

204
00:09:13,397 --> 00:09:15,713
znaczące jest też, że 16 lat po

205
00:09:15,713 --> 00:09:17,037
bitwie pod Kadesz,

206
00:09:17,037 --> 00:09:21,204
zawarto egipsko-hetycki traktat pokojowy, w 1258 r. p.n.e.

207
00:09:24,140 --> 00:09:26,033
Ma ogromne znaczenie,

208
00:09:26,040 --> 00:09:27,920
gdyż czasami określa się go

209
00:09:27,920 --> 00:09:30,560
pierwszym traktatem pokojowym w historii.

210
00:09:30,565 --> 00:09:32,191
Nieco ujmę temu stwierdzeniu,

211
00:09:32,191 --> 00:09:34,620
mówiąc, że to pierwszy traktat, o którym wiemy,

212
00:09:34,620 --> 00:09:37,110
w tej części świata; a to jest

213
00:09:37,110 --> 00:09:38,830
jego hetycka wersja,

214
00:09:38,830 --> 00:09:40,982
a wyjątkowo fajne w tym traktacie jest...

215
00:09:40,982 --> 00:09:42,572
no, żebyście wiedzieli, o czym są te obrazki

216
00:09:42,572 --> 00:09:44,963
to jest hetycka rampa odkryta

217
00:09:44,963 --> 00:09:46,990
w stolicy Hetytów, Hatussie.

218
00:09:46,990 --> 00:09:48,692
To są hetyccy

219
00:09:48,692 --> 00:09:50,044
bogowie podziemia.

220
00:09:50,044 --> 00:09:51,409
Lecz ponownie, nie mamy aż tylu

221
00:09:51,409 --> 00:09:54,052
wiadomości o Hetytach jak, powiedzmy,

222
00:09:54,060 --> 00:09:56,040
o Egipcjanach,

223
00:09:56,140 --> 00:09:59,019
ale to miłe w tym traktacie, zwanym też

224
00:09:59,019 --> 00:10:00,770
traktatem z Kadesz, chociaż nie wspomina

225
00:10:00,770 --> 00:10:01,988
Kadesz bezpośrednio.

226
00:10:01,988 --> 00:10:04,324
Ci goście toczyli wojny już

227
00:10:04,324 --> 00:10:08,160
od ponad stu lat w tym momencie,

228
00:10:09,240 --> 00:10:11,091
więc ten traktat nie był tylko

229
00:10:11,091 --> 00:10:12,685
o Kadesz, no i zawarto go

230
00:10:12,685 --> 00:10:14,599
16 lat po bitwie pod Kadesz,

231
00:10:14,599 --> 00:10:16,876
a był o tym, że "po prostu miejmy pokój

232
00:10:16,876 --> 00:10:20,093
między dwoma naszymi wielkimi imperiami"

233
00:10:20,093 --> 00:10:22,732
i co fajne, mamy zachowane dokumenty

234
00:10:22,732 --> 00:10:25,990
od Hetytów, odkryte w Hattusie

235
00:10:25,990 --> 00:10:28,360
i mamy odpowiadające dokumenty

236
00:10:28,360 --> 00:10:30,837
ze strony egipskiej,

237
00:10:30,837 --> 00:10:33,567
Ten jest hetycki,

238
00:10:33,567 --> 00:10:35,180
a ten - egipski.

239
00:10:35,180 --> 00:10:37,855
Zapisano go w akadyjskim, który nie był ich językiem.

240
00:10:37,855 --> 00:10:40,687
Akadyjski, wspominaliśmy, był językiem semickim,

241
00:10:40,687 --> 00:10:42,622
zapisywanym pismem klinowym,

242
00:10:42,622 --> 00:10:45,938
który pochodzi od Sumerów, ale fajnie mieć

243
00:10:45,938 --> 00:10:47,992
ten sam traktat, różnym pismem,

244
00:10:47,992 --> 00:10:50,548
z obu stron konfliktu.

245
00:10:50,548 --> 00:10:51,822
Przeczytam fragmenty,

246
00:10:51,822 --> 00:10:53,350
bo sama o tym myśl jest miła,

247
00:10:53,350 --> 00:10:55,663
no i oczywiście nie jest to w tym języku,

248
00:10:55,663 --> 00:10:57,900
nie po polsku, który powstał

249
00:10:57,900 --> 00:10:59,934
tysiące lat później,

250
00:10:59,934 --> 00:11:02,030
lecz jest to tłumaczenie.

251
00:11:02,030 --> 00:11:04,380
"Od czasów zamierzchłych

252
00:11:04,380 --> 00:11:07,218
jeśli chodzi o sytuację między wielkim władcą Egiptu

253
00:11:07,218 --> 00:11:10,053
i wielkim władcą Hatti, bóg nie pozwolił

254
00:11:10,053 --> 00:11:12,064
na wrogość pomiędzy nimi

255
00:11:12,064 --> 00:11:13,581
przez prawo.

256
00:11:13,581 --> 00:11:17,762
Lecz w czasie Muwataliego, wielkiego władcy Hatti,

257
00:11:17,762 --> 00:11:20,103
mego brata," - czyli to z punktu widzenia

258
00:11:20,103 --> 00:11:22,468
Hattusillisa, króla Hetytów

259
00:11:22,468 --> 00:11:24,340
z czasu traktatu - "walczył on z

260
00:11:24,340 --> 00:11:27,412
Ramzesem, umiłowanym przez Amona," - faraonem Ramzesem -

261
00:11:27,412 --> 00:11:29,010
"wielkim władcą Egiptu.

262
00:11:29,010 --> 00:11:31,909
Lecz niniejszym, od dziś dzień, spójrzcie - oto Hattusillis,

263
00:11:31,909 --> 00:11:34,179
wielki władca Hatti jest zobowiązany

264
00:11:34,179 --> 00:11:37,046
nigdy nie dopuścić do powstania wrogości

265
00:11:37,046 --> 00:11:39,060
pomiędzy nimi na zawsze."

266
00:11:39,060 --> 00:11:41,258
To wielkie słowa.

267
00:11:41,258 --> 00:11:45,342
"Spójrzcie - oto Hattusillis" wymawia się też Hattusili,

268
00:11:45,342 --> 00:11:47,289
"wielki władca Hatti, zobowiązał się

269
00:11:47,289 --> 00:11:51,654
wobec User-maat-Re Setep-en-Re"

270
00:11:51,660 --> 00:11:54,600
- tak określano Ramzesa -

271
00:11:54,600 --> 00:11:57,440
"wielkiego władcy Egiptu, począwszy od dziś

272
00:11:57,447 --> 00:11:58,931
czynić piękny pokój i braterstwo

273
00:11:58,931 --> 00:12:01,210
między nami na zawsze, a on jest

274
00:12:01,210 --> 00:12:03,478
zbratany ze mną i czyni pokój wobec mnie

275
00:12:03,478 --> 00:12:05,639
i ja jestem zbratany z nim

276
00:12:05,639 --> 00:12:08,675
i jestem w wiecznym z nim pokoju.

277
00:12:08,675 --> 00:12:11,807
Spójrzcie - oto ja, wielki władca Hatti,

278
00:12:11,807 --> 00:12:14,593
jestem z Ramzesem, umiłowanym przez Amona, w pokoju

279
00:12:14,593 --> 00:12:16,072
i pięknym braterstwie.

280
00:12:16,072 --> 00:12:18,206
dzieci i wnuki wielkiego władcy

281
00:12:18,206 --> 00:12:20,288
Hatti są w braterstwie i pokoju

282
00:12:20,288 --> 00:12:23,117
z dziećmi i wnukami Ramzesa, umiłowanego przez Amona,

283
00:12:23,117 --> 00:12:25,238
wielkiego władcy Egiptu, gdyż są

284
00:12:25,238 --> 00:12:27,655
w naszym braterstwie

285
00:12:27,655 --> 00:12:30,130
i w naszym pokoju.

286
00:12:30,130 --> 00:12:32,217
Ziemia Egiptu i Ziemia Hatti

287
00:12:32,217 --> 00:12:34,816
są w pokoju i braterstwie

288
00:12:34,816 --> 00:12:36,925
jak i my sami na wieki.

289
00:12:36,925 --> 00:12:40,846
Wrogość nie nastanie na wieki.

290
00:12:40,846 --> 00:12:42,957
Są więc nie tylko... i to jest fragment,

291
00:12:42,957 --> 00:12:44,174
dość ciekawy,

292
00:12:44,174 --> 00:12:48,341
poszukajcie w sieci pod "traktat egipsko-hetycki",

293
00:12:49,188 --> 00:12:50,398
a na pewno znajdziecie cały tekst,

294
00:12:50,398 --> 00:12:52,110
to zaledwie jego część,

295
00:12:52,110 --> 00:12:53,594
lecz później wchodzą w więcej szczegółów,

296
00:12:53,594 --> 00:12:55,646
na temat tego, jak mają sobie nawzajem pomagać,

297
00:12:55,646 --> 00:12:57,023
i jak nie będą sobie szkodzić,

298
00:12:57,023 --> 00:12:58,508
i tak dalej i tak dalej

299
00:12:58,508 --> 00:13:00,984
Zostawię was tutaj, ale zapamiętajcie,

300
00:13:00,984 --> 00:13:03,336
że niektóre z dzisiejszych idei

301
00:13:03,336 --> 00:13:05,358
traktatów pokojowych, taktyki wojskowej,

302
00:13:05,360 --> 00:13:07,660
mają bardzo stare dzieje,

303
00:13:07,660 --> 00:13:09,695
a to niektóre z najstarszych dowodów na to,

304
00:13:09,695 --> 00:13:11,745
a podejrzewam, że ponieważ wciąż coś odkrywamy,

305
00:13:11,745 --> 00:13:14,745
to odkryjemy nawet dawniejsze dowody.