WEBVTT

00:00:15.458 --> 00:00:18.819
Oto opowieść o wynalazku,
który zmienił świat.

00:00:18.828 --> 00:00:22.958
Wyobraź sobie maszynę, która skraca pracę
z 10 godzin do jednej.

00:00:22.958 --> 00:00:27.760
Maszynę tak skuteczną, że pozwalałaby
ludziom robić inne rzeczy,

00:00:27.760 --> 00:00:29.968
coś w stylu komputera osobistego.

00:00:29.968 --> 00:00:33.085
Ale maszyna, o której mówię, 
wcale tak nie zrobiła,

00:00:33.085 --> 00:00:36.753
a wręcz przeciwnie.

00:00:37.713 --> 00:00:44.167
W końcu XVIII wieku,
kiedy Ameryka stawała się republiką,

00:00:44.167 --> 00:00:48.125
niewolnictwo było częścią smutnej,
amerykańskiej rzeczywistości.

00:00:48.125 --> 00:00:53.471
Prezydenci George Washington 
i Thomas Jefferson mieli niewolników,

00:00:53.471 --> 00:01:00.545
choć wiedzieli, że niewolnictwo 
zaprzecza ideałom, o które walczyli.

00:01:00.545 --> 00:01:06.708
Jednak obaj myśleli, że niewolnictwo
skończy się wraz z nastaniem XIX wieku.

00:01:06.708 --> 00:01:10.258
Niestety, byli w ogromnym błędzie.

00:01:10.268 --> 00:01:12.429
Powodem był pewien wynalazek,

00:01:12.429 --> 00:01:16.191
który pewnie znasz z podstawówki.

00:01:16.191 --> 00:01:19.013
To odziarniarka pana Eliego Whitneya.

00:01:19.013 --> 00:01:25.819
28-letni absolwent Yale od roku 1793
był korepetytorem w Karolinie Południowej.

00:01:25.819 --> 00:01:31.201
Miejscowy plantator powiedział mu 
o problemach z czystością bawełny.

00:01:31.201 --> 00:01:35.783
Oddzielanie nasion od włókien 
było żmudne i czasochłonne.

00:01:35.783 --> 00:01:40.164
Ręcznie niewolnik mógł oczyścić
około 500 gramów bawełny dziennie.

00:01:40.164 --> 00:01:42.701
Ale nadchodziła rewolucja przemysłowa

00:01:42.701 --> 00:01:44.471
i rosło zapotrzebowanie.

00:01:44.471 --> 00:01:50.818
Fabryki w Wielkiej Brytanii i Nowej Anglii
czekały na bawełnę do produkcji materiału.

00:01:50.818 --> 00:01:57.228
Podobno Whitneya olśniło
i wymyślił "odziarniarkę", od ziaren.

00:01:57.228 --> 00:02:03.721
W zasadzie odziarniarki znano od wieków, 
ale były małe i nieskuteczne.

00:02:03.721 --> 00:02:11.500
W 1794 roku Whitney po prostu ją ulepszył
i opatentował swój "wynalazek":

00:02:11.500 --> 00:02:17.397
małą maszynę ze stożkami 
do oddzielania nasion od włókien

00:02:17.397 --> 00:02:19.218
wraz z obrotem korby.

00:02:19.218 --> 00:02:26.783
Teraz pracownik mógł oczyścić 
od 136 do 450 kg bawełny dziennie.

00:02:26.783 --> 00:02:33.160
W 1790 roku w Ameryce wytwarzano 
3000 bel bawełny rocznie.

00:02:33.160 --> 00:02:36.380
Bela to prawie 230 kg.

00:02:36.380 --> 00:02:39.803
Dzięki odziarniarce do 1801 roku

00:02:39.803 --> 00:02:44.153
produkcja wzrosła 
do 100 tysięcy bel rocznie.

00:02:44.153 --> 00:02:47.009
Po zniszczeniach wojny 1812 roku

00:02:47.009 --> 00:02:51.220
produkcja sięgnęła 400 tysięcy bel rocznie

00:02:51.220 --> 00:02:57.050
W związku z zakupem Luizjany w 1803 roku
Ameryka powiększyła terytorium,

00:02:57.050 --> 00:03:03.070
a roczna produkcja sięgnęła 
4 milionów bel. Bawełna królowała.

00:03:03.070 --> 00:03:07.337
Przekraczała łączną wartość
pozostałych amerykańskich produktów,

00:03:07.337 --> 00:03:11.493
stanowiła około 3/5 produkcji.

00:03:11.493 --> 00:03:14.584
Ale zamiast zmniejszyć 
zapotrzebowanie na siłę roboczą,

00:03:14.584 --> 00:03:16.684
odziarniarka tylko je zwiększyła,

00:03:16.684 --> 00:03:20.690
bo coraz więcej niewolników musiało
sadzić i zbierać królową bawełnę.

00:03:20.690 --> 00:03:27.751
Odziarniarka i potrzeby fabryk na Północy 
i w Europie wytyczały losy niewolników.

00:03:27.751 --> 00:03:34.734
W 1790 roku pierwszy spis ludności
wykazał prawie 700 tysięcy niewolników.

00:03:34.734 --> 00:03:39.493
W 1810 roku, w 2 lata
po zakazaniu handlu niewolnikami,

00:03:39.493 --> 00:03:42.997
ta liczba skoczyła do ponad miliona.

00:03:42.997 --> 00:03:49.684
Przez następne 50 lat ich liczba
wzrosła do 4 milionów w 1860 roku,

00:03:49.684 --> 00:03:53.195
w przededniu wojny secesyjnej.

00:03:55.764 --> 00:03:59.800
Whitney podzielił los wielu wynalazców.

00:03:59.800 --> 00:04:06.168
Mimo patentu, plantatorzy łatwo kopiowali
lub ulepszali jego maszynę.

00:04:06.168 --> 00:04:08.731
Teraz powiedzielibyśmy, że "piratowali".

00:04:08.731 --> 00:04:13.884
Whitney mało zarobił na wynalazku,
który zmienił oblicze Ameryki.

00:04:13.884 --> 00:04:16.668
Ale spójrzmy szerzej:

00:04:16.668 --> 00:04:19.936
czego nas uczy odziarniarka?

00:04:19.936 --> 00:04:24.201
Historia udowadnia, że wynalazki 
to często broń obosieczna.

00:04:24.201 --> 00:04:27.255
Niosą ze sobą niezamierzone konsekwencje.

00:04:27.255 --> 00:04:34.420
W czasie rewolucji przemysłowej fabryki
przyśpieszyły innowację i bum gospodarczy.

00:04:34.420 --> 00:04:36.784
Jednakże opierały się 
na wyzysku i pracy dzieci,

00:04:36.784 --> 00:04:40.063
powodowały tragedie jak pożar
w fabryce Triangle w 1911 roku,

00:04:40.063 --> 00:04:42.563
gdzie zginęło ponad 100 kobiet.

00:04:44.713 --> 00:04:50.353
Pampersy ułatwiły życie rodzicom,
ale zabiły usługi dostarczania pieluch.

00:04:50.353 --> 00:04:54.493
No i czy chcemy wysypisk
pełnych brudnych pieluch?

00:04:54.493 --> 00:05:00.801
Niesamowite równanie Einsteina 
otworzyło świat na nowe możliwości.

00:05:00.801 --> 00:05:04.197
Ale co, jeśli jedną z nich była Hiroszima?