WEBVTT

00:00:00.838 --> 00:00:03.390
Zer da giza burmuina
hain berezia egiten duena?

00:00:03.390 --> 00:00:05.552
Zergatik ikertzen ditugu guk 
beste animaliak

00:00:05.552 --> 00:00:07.280
eta haiek ez gaituzte gu ikertzen?

00:00:07.280 --> 00:00:09.471
Zer du giza burmuinak edo zer egiten du

00:00:09.471 --> 00:00:11.104
besteenak egiten ez duenik?

00:00:11.214 --> 00:00:14.082
Gai hauetaz interesatzen hasi nintzenean,
duela 10 urte,

00:00:14.102 --> 00:00:17.264
zientifikoek uste zuten bazekitela 
garunak nola eginda zeuden.

00:00:17.354 --> 00:00:18.823
Ebidentzia gutxi izan arren,

00:00:18.863 --> 00:00:21.150
zientifiko askok zioten 
ugaztunen garunak,

00:00:21.170 --> 00:00:23.925
baita gizakiena ere, 
berdin osatuak zeudela

00:00:23.985 --> 00:00:26.477
eta garunaren tamainarekiko 
proportzionala zen

00:00:26.507 --> 00:00:28.088
neurona kopurua zutela.

00:00:28.108 --> 00:00:29.944
Hau da, tamaina bereko bi garunek,

00:00:29.974 --> 00:00:33.292
400 gramoko bi garun hauek esaterako,

00:00:33.292 --> 00:00:35.774
neurona kopuru bertsua 
izan beharko luketela.

00:00:35.844 --> 00:00:37.640
Baina neuronak garuneko

00:00:37.640 --> 00:00:40.703
informazioaren prozesamenduaren 
unitate funtzionalak badira,

00:00:40.753 --> 00:00:42.135
garun bi hauen jabeek

00:00:42.135 --> 00:00:44.864
gaitasun kognitibo antzekoak 
izan beharko lituzkete.

00:00:45.054 --> 00:00:47.213
Baina bata txinpantzea da,

00:00:47.423 --> 00:00:49.740
eta bestea behi bat.

00:00:49.850 --> 00:00:52.212
Posible da behiek barne bizitza

00:00:52.212 --> 00:00:54.465
sakon bat izatea, 
eta hain azkarrak izanik

00:00:54.465 --> 00:00:58.178
guri hortaz ohartzen ez uztea 
erabaki izana,

00:00:58.268 --> 00:00:59.893
baina guk eurak jaten ditugu.

00:01:00.053 --> 00:01:01.412
Nirekin ados egongo zarete

00:01:01.412 --> 00:01:04.933
txinpantzeek behiek baino jokabide 
konplexu, elaboratu eta malguagoak

00:01:04.933 --> 00:01:06.469
burutzeko gai direla.

00:01:06.469 --> 00:01:09.121
"Garun guztiak modu berean
osatuak daude" esaldia

00:01:09.121 --> 00:01:10.434
oso zuzena ez dela

00:01:10.434 --> 00:01:12.105
erakusten du lehen puntu honek.

NOTE Paragraph

00:01:12.105 --> 00:01:13.451
Baina jarrai dezagun.

00:01:13.451 --> 00:01:15.229
Garun denak berdin osatuak baleude,

00:01:15.229 --> 00:01:18.141
tamaina desberdineko garundun 
animaliak konparatuz gero,

00:01:18.141 --> 00:01:20.323
garun handiek txikiek baino
neurona gehiago

00:01:20.323 --> 00:01:22.646
izan beharko lituzkete. 
Gero eta handiagoa,

00:01:22.646 --> 00:01:25.668
orduan eta gaitasun kognitibo handiagoa 
izango luke garunaren jabeak.

00:01:25.668 --> 00:01:27.804
Hori horrela balitz, garun handienak

00:01:27.804 --> 00:01:30.093
gaitasun kognitibo handiena izango luke.

00:01:30.093 --> 00:01:31.674
Eta, hemen datoz berri txarrak:

00:01:31.674 --> 00:01:34.431
Gure garuna ez da guztietan handiena.

00:01:34.431 --> 00:01:35.986
Honek nahasgarria dirudi.

00:01:35.986 --> 00:01:38.721
Gure garunak 1, 2 
eta 1,5 kg artean pisatzen du,

00:01:38.721 --> 00:01:42.038
elefanteen garunak 
4 eta 5 kg artean pisatzen du,

00:01:42.038 --> 00:01:44.623
eta baleen garunak 
9 kg arteko pisua har dezake.

00:01:44.623 --> 00:01:46.311
Guzti honengatik,

00:01:46.331 --> 00:01:51.518
zientifikoek gure garuna 
berezia zela esaten zuten

00:01:51.518 --> 00:01:54.380
gure gaitasun kognitiboak azaltzean.

00:01:54.380 --> 00:01:57.326
Benetan ezohikoa izan behar du bai,

00:01:57.326 --> 00:01:59.303
arauaren salbuespena.

00:01:59.303 --> 00:02:02.529
Beraiena handiagoa izango da bai,
baina gurea hobea da,

00:02:02.529 --> 00:02:04.154
eta hobea izan zitekeen,
hau da,

00:02:04.154 --> 00:02:06.515
izan behar lukeena baino 
handiagoa omen delako,

00:02:06.515 --> 00:02:09.213
gure gorputzen tamainagatik
izan beharko genukeena baino

00:02:09.213 --> 00:02:10.752
kortex askoz handiagoa baitugu.

00:02:10.752 --> 00:02:12.404
Garun kortex estra omen dugu,

00:02:12.404 --> 00:02:15.364
gorputza kudeatzeko baino 
gauza interesgarriagoak egiteko.

00:02:15.364 --> 00:02:17.043
Normalean, garunaren tamaina

00:02:17.043 --> 00:02:19.376
gorputzaren tamainaren araberakoa da.

00:02:19.376 --> 00:02:21.693
Beraz, gure garuna beharko lukeena baino

00:02:21.693 --> 00:02:23.780
handiagoa dela esateko arrazoi nagusia,

00:02:23.780 --> 00:02:26.782
beste hominidoekin egindako 
konparaketetatik dator.

00:02:26.938 --> 00:02:29.832
Gorilak gu baino 2 edo 3 aldiz 
handiagoak izan daitezke.

00:02:29.832 --> 00:02:32.533
Bere garunak gureak baino 
handiagoak izan beharko lukete

00:02:32.553 --> 00:02:34.198
baina aurkakoa gertatzen da.

00:02:34.198 --> 00:02:37.133
Gure garuna gorilena baino 
hiru aldiz handiagoa da.

NOTE Paragraph

00:02:37.133 --> 00:02:39.253
Giza garuna berezia dirudi ere

00:02:39.253 --> 00:02:41.500
erabiltzen duen 
energia kantitateagatik.

00:02:41.500 --> 00:02:44.249
Gorputzaren pisuaren 
%2a soilik izan arren,

00:02:44.249 --> 00:02:47.692
berak bakarrik gorputzak eguneroko
funtzioetarako darabilen

00:02:47.692 --> 00:02:50.155
energia guztiaren %25 behar du.

00:02:50.155 --> 00:02:53.508
Hori 2000 kalorietatik 500 litzateke,

00:02:53.508 --> 00:02:55.913
garuna funtzionamenduan izateko bakarrik.

NOTE Paragraph

00:02:55.913 --> 00:02:58.571
Beraz, giza garuna beharko
lukeena baino handiagoa da,

00:02:58.571 --> 00:03:00.867
behar lukeena baino
energia gehiago erabiltzen du,

00:03:00.867 --> 00:03:02.325
eta berezia da.

00:03:02.325 --> 00:03:04.896
Orain istorio hau gogaikarri
bihurtzen hasi zen.

00:03:04.896 --> 00:03:06.567
Biologian arauak bilatzen ditugu,

00:03:06.567 --> 00:03:09.413
animalia guztiei eta bizitzari 
oro har aplikatzekoak.

00:03:09.413 --> 00:03:11.263
Zergatik aplikatu beharko zaizkie

00:03:11.263 --> 00:03:14.905
eboluzioaren arauak 
espezie guztiei guri izan ezik?

00:03:14.905 --> 00:03:16.812
Agian arazoa oinarrizko ustean zegoen,

00:03:16.812 --> 00:03:18.973
agian garun denak 
ez daude berdin osatuak.

00:03:18.973 --> 00:03:20.572
Agian tamaina bereko bi garun

00:03:20.572 --> 00:03:23.163
neurona kantitate ezberdinez
osatuta egon daitezke.

00:03:23.163 --> 00:03:24.770
Oso handia den garun batek

00:03:24.770 --> 00:03:26.270
agian ez du

00:03:26.270 --> 00:03:28.831
txikiago batek baino 
neurona gehiago izan behar.

00:03:28.831 --> 00:03:31.840
Agian gizakion garunak neurona
kantitate handiena du

00:03:31.840 --> 00:03:34.413
bere tamainak axolarik izan gabe,

00:03:34.413 --> 00:03:36.507
batez ere kortexean.

00:03:36.507 --> 00:03:39.769
Ondorioz, guzti hau erantzun beharreko 
kontu garrantzitsu bihurtu zen.

00:03:39.788 --> 00:03:42.188
Zenbat neurona ditu giza garunak,

00:03:42.188 --> 00:03:44.600
eta nola konpara dezakegu 
beste animaliekin?

NOTE Paragraph

00:03:44.600 --> 00:03:47.493
Posible da zuetako batzuk 
nonbait irakurri edo entzun izana

00:03:47.493 --> 00:03:49.244
100 mila milioi neurona ditugula.

00:03:49.244 --> 00:03:51.210
Duela 10 urte,
lankideei galdetu nien

00:03:51.210 --> 00:03:53.169
ea bazekiten zifra hori
nondik zetorren.

00:03:53.169 --> 00:03:54.627
Inork ez zekien.

00:03:54.627 --> 00:03:56.080
Zifra horren jatorriaren bila

00:03:56.080 --> 00:03:58.138
jardun nintzen 
erreferentzia-bibliografian,

00:03:58.138 --> 00:03:59.921
baina sekula ez nuen aurkitu.

00:03:59.921 --> 00:04:02.660
Badirudi inork ez zuela benetan 
giza garunaren

00:04:02.660 --> 00:04:04.194
neurona kopurua zenbatu,

00:04:04.194 --> 00:04:06.693
ez eta beste edozein garunetako 
neurona kopurua ere.

NOTE Paragraph

00:04:06.693 --> 00:04:10.228
Garuneko zelulak kontatu ahal izateko
formula bat sortu nuen.

00:04:10.228 --> 00:04:12.336
Oinarrian zera egin behar da:

00:04:12.336 --> 00:04:15.581
garuna disolbatu, zopa bihurtu arte.

00:04:15.581 --> 00:04:17.618
Horrela funtzionatzen du:

00:04:17.618 --> 00:04:20.745
garun bat edo garun zati batzuk hartu

00:04:20.745 --> 00:04:22.489
eta garbigarritan disolbatzen da.

00:04:22.489 --> 00:04:23.998
Honek ehunak suntsitzen ditu

00:04:23.998 --> 00:04:26.434
baina zelularen nukleoa osorik
mantentzen du.

00:04:26.434 --> 00:04:29.574
Horrela, nukleoarekin soilik 
geratzen zara.

00:04:29.574 --> 00:04:32.595
Nukleoak itxura hau du, 
zopa baten antzekoa da.

00:04:32.628 --> 00:04:35.129
Zopa honek, arratoi baten
garuna zenak,

00:04:35.129 --> 00:04:36.573
nukleo guztiak ditu.

00:04:36.573 --> 00:04:39.603
Zoparen edertasuna zera da, zopa denez,

00:04:39.603 --> 00:04:42.501
berau nahastu dezakezula,
eta horrela nukleo guzti horiek

00:04:42.501 --> 00:04:44.472
likidotan homogeneoki banatu.

00:04:44.472 --> 00:04:46.453
Soluzio homogeneo honen

00:04:46.453 --> 00:04:50.536
lau edo bost lagin 
mikroskopiotik behatzean,

00:04:50.536 --> 00:04:53.072
nukleoak kontatu ahal dira,
eta garun horrek

00:04:53.072 --> 00:04:54.751
zenbat zelula zituen jakin.

00:04:54.751 --> 00:04:57.756
Sinplea da, erraza, 
eta benetan azkarra.

00:04:57.810 --> 00:04:59.807
Metodo honekin 
dozenaka espezieren

00:04:59.807 --> 00:05:02.118
neuronak kontatu ditugu,

00:05:02.118 --> 00:05:03.807
eta zera ikusi dugu,

00:05:03.807 --> 00:05:06.279
garunak ez daudela modu berean osatuta.

00:05:06.279 --> 00:05:08.576
Azter ditzagun 
karraskariak eta primateak.

00:05:08.576 --> 00:05:11.070
Karraskarien garun handienetan, 
handitu egiten da

00:05:11.070 --> 00:05:12.926
neuronen batezbesteko tamaina.

00:05:12.926 --> 00:05:15.145
Beraz, garuna azkar puzten da

00:05:15.145 --> 00:05:18.170
eta tamainaz handitzen da, 
neuronak gehitu baino.

00:05:18.170 --> 00:05:19.833
Primateen garunak, berriz,

00:05:19.833 --> 00:05:22.472
neuronak gehitzen ditu 
neuronen tamaina handitu barik.

00:05:22.472 --> 00:05:25.577
Garunari neuronak gehitzeko 
modu oso ekonomikoa da.

00:05:25.577 --> 00:05:27.104
Beraz, primate baten garunak

00:05:27.104 --> 00:05:30.581
neurona gehiago izango du 
tamaina bereko karraskari batenak baino.

00:05:30.581 --> 00:05:32.384
Garuna gero eta handiagoa izan,

00:05:32.384 --> 00:05:34.278
gero eta handiagoa izango da aldea.

00:05:34.278 --> 00:05:36.381
Zer gertatzen da gure garunean?

00:05:36.381 --> 00:05:39.695
Zera aurkitu dugu: batez beste 
86 mila milioi neurona ditugu.

00:05:39.850 --> 00:05:42.849
Hauetako 16 mila milioi
garun kortexean aurkitzen dira,

00:05:42.849 --> 00:05:44.930
Kontuan hartuz kortexean daudela

00:05:44.930 --> 00:05:48.024
kontzientzia, arrazonamendu logikoa,

00:05:48.024 --> 00:05:51.161
abstraktua eta antzeko funtzioak,

00:05:51.161 --> 00:05:54.145
eta ez dagoela 16 mila milioi 
neurona baino gehiago

00:05:54.145 --> 00:05:56.316
duen kortexik,

00:05:56.766 --> 00:05:58.484
uste dut hau dela

00:05:58.484 --> 00:06:01.626
gure aparteko gaitasun kognitiboen 
azalpen sinpleena.

00:06:01.626 --> 00:06:04.847
86 mila milioi neurona horien 
esanahia ere garrantzitsua da.

00:06:04.847 --> 00:06:06.376
Aurkitu genuen garunaren tamainaren

00:06:06.376 --> 00:06:08.728
eta bere neurona kopuruaren 
arteko erlazioa

00:06:08.728 --> 00:06:10.355
matematikoki deskribatu daitekeela.

00:06:10.355 --> 00:06:12.573
Giza garun bat karraskari batena balitz

00:06:12.573 --> 00:06:15.247
nolakoa izango zen 
kalkulatu ahal izan genuen.

00:06:15.247 --> 00:06:18.821
Karraskari baten garunak 
86 mila milioi neurona izango balitu,

00:06:18.821 --> 00:06:21.942
36 kg pisatuko lituzke.

00:06:21.942 --> 00:06:23.575
Hori ezta posible.

00:06:23.575 --> 00:06:26.591
Hain garun handia bere pisuak 
zanpatuko luke,

00:06:26.665 --> 00:06:28.252
eta garun hau

00:06:28.252 --> 00:06:31.473
89 tonatako gorputz batekin 
etorriko litzake.

00:06:32.023 --> 00:06:34.077
Horrek ez luke gure antzik izango.

NOTE Paragraph

00:06:34.157 --> 00:06:36.620
Guzti honek 
ondorio nagusi batera garamatza:

00:06:36.710 --> 00:06:39.107
ez garela karraskariak.

00:06:39.357 --> 00:06:42.535
Giza garuna 
ez da arratoi garun erraldoi bat.

00:06:42.625 --> 00:06:45.253
Arratoi batekin alderatuta
bereziak izan gaitezke,

00:06:45.333 --> 00:06:47.473
baina ez da alderaketa justua,

00:06:47.523 --> 00:06:49.512
baitakigu ez garela karraskariak.

00:06:49.562 --> 00:06:50.952
Primateak gara,

00:06:51.032 --> 00:06:53.726
beraz alderaketa justua 
beste primateekin litzateke.

00:06:53.726 --> 00:06:55.053
Kalkuluak hau ematen du:

00:06:55.103 --> 00:06:59.459
86 mila milioi neurona lituzkeen 
primate batek

00:06:59.729 --> 00:07:02.770
gutxi gora behera 1,2 kg-ko
garuna edukiko luke

00:07:02.960 --> 00:07:04.401
onargarria dena,

00:07:04.481 --> 00:07:06.782
eta 66 kg-ko gorputza.

00:07:07.011 --> 00:07:09.373
Horixe da nire kasua hain zuzen ere.

00:07:09.443 --> 00:07:11.318
Guzti honek harrigarria ez,

00:07:11.388 --> 00:07:14.484
baina garrantzitsua den 
beste ondorio batera garamatza:

00:07:14.834 --> 00:07:16.347
primate bat naiz.

00:07:16.417 --> 00:07:18.918
Eta zuek guztiak primateak zarete.

00:07:19.298 --> 00:07:20.896
Darwin ere primatea zen.

NOTE Paragraph

00:07:20.986 --> 00:07:24.056
Darwinek hau 
benetan gustukoa izango zuen.

00:07:24.136 --> 00:07:25.966
Bere garuna, gurea bezala,

00:07:26.076 --> 00:07:29.085
beste primateen garunaren 
itxurara egina zegoen.

00:07:29.374 --> 00:07:31.674
Beraz, giza garuna apartekoa da

NOTE Paragraph

00:07:31.754 --> 00:07:34.656
baina ez da berezia 
neurona kopuruaren aldetik.

00:07:34.746 --> 00:07:36.707
Primate handi baten garuna baino ez da.

00:07:36.707 --> 00:07:39.242
Pentsamendu apal 
eta erakusgarria dela uste dut,

00:07:39.372 --> 00:07:42.286
naturan dugun lekua 
gogoratzen digun pentsamendua.

00:07:42.656 --> 00:07:44.919
Zergatik behar du hainbeste energia?

NOTE Paragraph

00:07:45.019 --> 00:07:46.563
Beste batzuk ikertu dute

00:07:46.563 --> 00:07:49.640
gizakiaren eta beste espezieren garunek 
behar duten energia.

00:07:49.664 --> 00:07:51.884
Badakigunez garunen neurona kopurua,

00:07:51.933 --> 00:07:53.398
kalkulua egin dezakegu.

00:07:53.492 --> 00:07:54.834
Aurkitu da

00:07:54.834 --> 00:07:58.140
giza garunak eta beste garunek 
kantitate bera erabiltzen dutela:

00:07:58.240 --> 00:08:01.153
batezbeste 6 kaloria eguneko 
mila milioi neuronako.

00:08:01.223 --> 00:08:04.264
Beraz, garun baten gastu energetikoa

00:08:04.314 --> 00:08:07.343
neurona kantitatearen 
funtzio lineal sinple bat da,

00:08:07.477 --> 00:08:09.466
eta giza garunak

00:08:09.506 --> 00:08:12.859
espero zitekeen beste 
energia erabiltzen du.

00:08:13.659 --> 00:08:15.590
Beraz, giza garunak hainbeste energia

00:08:15.630 --> 00:08:17.471
erabiltzearen arrazoia sinplea da,

00:08:17.471 --> 00:08:19.386
neurona kantitate ikaragarria dugula.

00:08:19.551 --> 00:08:23.216
Primateak garelako, 
neurona asko ditugu gure tamainarako

00:08:23.251 --> 00:08:25.320
beste animaliekin alderatuta.

00:08:25.370 --> 00:08:27.972
Gure garunaren gastu erlatiboa 
izugarria da

00:08:28.072 --> 00:08:31.412
baina hori primateak garelako da, 
ez bereziak garelako.

00:08:31.412 --> 00:08:32.893
Beraz, azken galdera:

NOTE Paragraph

00:08:32.933 --> 00:08:35.813
Nola heldu gara 
neurona kopuru izugarri horretara?

00:08:35.903 --> 00:08:38.888
Eta, are gehiago, primateak 
gu baino handiagoak izanik,

00:08:38.888 --> 00:08:42.643
zergatik ez dute gurea baino handiagoa 
eta neurona gehiago dituen garuna?

00:08:42.643 --> 00:08:44.638
Garunean hainbeste neurona izateak

00:08:44.638 --> 00:08:46.268
ze gastu zekarren ikusita,

00:08:46.268 --> 00:08:48.671
arrazoi sinple bat zegoela 
bururatu zitzaidan.

00:08:48.671 --> 00:08:50.504
Beraiek ez dute nahikoa energia

00:08:50.504 --> 00:08:53.227
gorputz handia 
eta neurona kopuru handia mantentzeko.

00:08:53.257 --> 00:08:54.837
Kalkulua egin genuen.

00:08:54.837 --> 00:08:56.676
Primate batek janari gordina janez

00:08:56.676 --> 00:08:58.786
eguneko zenbat energia lortzen duen

00:08:58.786 --> 00:09:00.137
kalkulatu genuen.

00:09:00.207 --> 00:09:02.277
Gero, zenbat energia beharko lukeen

00:09:02.277 --> 00:09:04.204
tamaina zehatz bateko 
gorputz batek

00:09:04.204 --> 00:09:06.798
eta neurona kopuru konkretu batek 
kalkulatu genuen.

00:09:06.808 --> 00:09:08.585
Konbinaketak behatu genituen,

00:09:08.625 --> 00:09:11.014
primate baten gorputz tamaina 
eta garun-neurona

00:09:11.014 --> 00:09:12.815
kopuruaren arteko konbinaketak

00:09:12.815 --> 00:09:15.125
egunean ordu zehatz batzuk 
jaten emanez gero.

00:09:15.205 --> 00:09:16.713
Zera aurkitu genuen:

NOTE Paragraph

00:09:16.713 --> 00:09:18.529
neuronak hain garestiak direnez,

00:09:18.579 --> 00:09:22.051
gorputzaren tamaina eta 
neurona kantitatea konpentsatzen dira.

00:09:22.051 --> 00:09:24.691
Egunean 8 ordu jaten pasatzen
dituen primate batek

00:09:24.711 --> 00:09:27.352
gehienez ere 
53 mila milioi neurona izan ditzake,

00:09:27.382 --> 00:09:29.456
baina bere gorputza ezin da

00:09:29.556 --> 00:09:31.283
25 kg baino handiagoa izan.

00:09:31.343 --> 00:09:34.787
Hori baino astunagoa izateko, 
neurona gutxiago izan behar ditu.

00:09:34.838 --> 00:09:36.737
Beraz, edo gorputz handi bat daukagu,

00:09:36.777 --> 00:09:39.130
edo neurona kopuru handi bat.

00:09:39.150 --> 00:09:42.655
Primate batek bezala jaten baduzu, 
ezin dituzu bi gauzak izan.

00:09:42.980 --> 00:09:45.286
Muga metaboliko honetatik 
askatzeko modu bat

NOTE Paragraph

00:09:45.306 --> 00:09:47.730
eguneko ordu gehiago 
jaten pasatzea litzateke.

00:09:47.900 --> 00:09:49.591
Baina hori arriskutsua da,

00:09:49.681 --> 00:09:51.694
eta puntu batetik aurrera ezinezkoa.

00:09:51.764 --> 00:09:54.483
Gorilek eta orangutanek esaterako,

00:09:54.563 --> 00:09:56.220
30 mila milioi neurona dituzte,

00:09:56.380 --> 00:09:59.463
eta egunean 8 ordu eta erdi 
jaten pasatzen dituzte.

00:09:59.603 --> 00:10:02.059
Hori da antza lor dezaketen gehiena.

00:10:02.129 --> 00:10:05.245
Badirudi egunean 
9 ordu jaten pasatzea dela

00:10:05.415 --> 00:10:07.206
primate baten muga praktikoa.

00:10:07.326 --> 00:10:08.997
Eta gurea?

NOTE Paragraph

00:10:09.007 --> 00:10:10.798
Gure 86 mila milioi neuronekin

00:10:10.798 --> 00:10:13.048
eta gure 60-70 kg-ko gorputzekin,

00:10:13.478 --> 00:10:16.513
egunean 9 ordu baino gehiago 
pasa beharko genituzke

00:10:16.553 --> 00:10:20.114
egunero gure elikadura beharrak asetzen,

00:10:20.414 --> 00:10:22.289
eta hau ezinezkoa da.

00:10:22.669 --> 00:10:24.708
Primateek bezala jango bagenu,

00:10:24.778 --> 00:10:26.612
ez ginateke hemen egongo.

00:10:26.612 --> 00:10:28.865
Orduan, nola heldu ginen hona?

NOTE Paragraph

00:10:29.035 --> 00:10:32.222
Gure garunak 
hainbeste energia erabiltzen badu,

00:10:32.252 --> 00:10:37.107
eta ezin badugu jaten eman 
esna gauden ordu bakoitza,

00:10:37.190 --> 00:10:39.134
dugun aukera bakarra

00:10:39.144 --> 00:10:41.245
alimentu berdinetatik

00:10:41.245 --> 00:10:43.203
energia gehiago lortzea da.

00:10:43.663 --> 00:10:47.356
Harrigarria badirudi ere, hori bat dator

00:10:47.506 --> 00:10:49.516
duela milioi eta erdi urte

00:10:49.606 --> 00:10:52.233
gure arbasoek asmatu zutela 
uste denarekin,

00:10:52.353 --> 00:10:54.192
janaria prestatzearekin alegia.

00:10:54.432 --> 00:10:57.214
Janaria prestatzea sua erabiliz

00:10:57.314 --> 00:10:59.994
elikagaiak gorputzetik kanpo 
aurrez liseritzea da.

00:11:00.034 --> 00:11:02.994
Elikagai egosiak leunagoak dira, 
murtxikatzeko errazagoak

00:11:02.994 --> 00:11:05.080
eta errazago bihurtzen dira papila ahoan.

00:11:05.080 --> 00:11:07.313
Horrela estomagoan erabat liseritu

00:11:07.333 --> 00:11:08.865
eta xurgatzen dira.

00:11:08.865 --> 00:11:11.761
Honela, denbora gutxiagoan 
energia gehiago sor dezakegu.

00:11:11.771 --> 00:11:13.246
Beraz, janaria prestatzeak

00:11:13.246 --> 00:11:15.735
neuronekin gauza interesgarriagoak

00:11:15.735 --> 00:11:17.797
egiteko denbora ematen digu.

00:11:17.817 --> 00:11:21.117
Ez dugu etengabe janarian, 
janaria biltzean eta jatean

00:11:21.202 --> 00:11:22.776
pentsatu behar.

00:11:22.946 --> 00:11:24.831
Beraz, janaria prestatzen dugulako,

NOTE Paragraph

00:11:24.901 --> 00:11:27.400
behin eragozpen handi bat 
izan zen garun handi hau

00:11:27.650 --> 00:11:30.613
neuronez beteta 
eta energia gastu handia duen garun hau,

00:11:30.683 --> 00:11:32.466
oso baliagarri bihurtu da,

00:11:32.486 --> 00:11:35.822
neurona piloarentzako 
energia lortu dezakegulako

00:11:35.835 --> 00:11:39.086
eta eurekin gauza interesgarriak 
egiteko astia izan.

00:11:39.276 --> 00:11:41.259
Honek azaltzen du eboluzioan zehar

00:11:41.279 --> 00:11:44.383
zergatik hain azkar hazi zen 
giza garuna, handia egin arte,

00:11:44.393 --> 00:11:47.193
primate garuna 
izaten jarraitzen zuen bitartean.

00:11:47.493 --> 00:11:51.090
Janaria prestatzeak 
garun handi hau eskuragarri egin

00:11:51.090 --> 00:11:53.094
eta elikagai gordinetatik kulturara,

00:11:53.094 --> 00:11:55.417
nekazaritzara, zibilizaziora, dendetara,

00:11:55.417 --> 00:11:57.253
elektrizitatera, hozkailuetara,

00:11:57.283 --> 00:11:59.328
eta egun ditugun 
gauzetara heldu gara.

00:11:59.438 --> 00:12:01.045
Honela gauza gara

00:12:01.225 --> 00:12:03.267
egun guztia iraun ahal izateko energia

00:12:03.387 --> 00:12:06.659
janari azkarreko 
gustuko lekuetan kolpetik lortzeko.

00:12:07.459 --> 00:12:10.203
Behin konponbide bat izan zena

00:12:10.413 --> 00:12:12.040
orain arazo bihurtu da.

00:12:12.120 --> 00:12:16.979
Ironikoki, orain konponbidea 
elikagai gordinetan bilatzen dugu.

00:12:17.009 --> 00:12:18.966
Zein da gizakiaren abantaila?

NOTE Paragraph

00:12:19.876 --> 00:12:22.882
Zer daukagu 
beste animaliek ez daukatena?

00:12:23.025 --> 00:12:25.560
Nire erantzuna hau da: garun kortexean

00:12:25.560 --> 00:12:28.618
neurona kopuru handiena dugu 
eta uste dut hori dela

00:12:28.630 --> 00:12:31.224
gure gaitasun kognitibo ezohikoen 
azalpen sinpleena.

00:12:31.224 --> 00:12:34.097
Zer egiten dugu 
beste animaliek egiten ez dutena,

00:12:34.187 --> 00:12:36.464
nire ustez oinarrizkoa dena,

00:12:36.464 --> 00:12:39.363
garun kortexean ditugun 
neurona kantitate izugarri horrek

00:12:39.363 --> 00:12:41.516
posible egiten duena?

00:12:41.516 --> 00:12:43.268
Bi hitzetan: janaria prestatu.

00:12:43.328 --> 00:12:46.203
Beste animaliarik ez dago 
janaria prestatzen duenik.

00:12:46.233 --> 00:12:49.719
Gizakiek bakarrik egiten dute. 
Horrela heldu ginen gizaki izatera.

NOTE Paragraph

00:12:49.769 --> 00:12:52.829
Giza garuna ikertzeak 
elikagaiez nuen pentsaera aldatu dit.

00:12:52.869 --> 00:12:55.584
Orain sukaldea begiratu 
eta gurtu egiten dut.

00:12:55.624 --> 00:12:57.329
Arbasoei eskertzen diet

00:12:57.329 --> 00:13:00.259
ziurrenik gizaki egin gaituen 
asmakizuna sortzeagatik.

00:13:00.259 --> 00:13:01.681
Mila esker.

00:13:01.871 --> 00:13:03.934
(Txaloak)