WEBVTT 00:00:00.139 --> 00:00:02.361 W innych filmach mówimy o niektórych 00:00:02.361 --> 00:00:06.528 z prawdziwie starożytnych chińskich dynastii - dynastii Shang 00:00:07.410 --> 00:00:10.564 i dynastii Zhou i kiedy dochodzimy do końca panowania dynastii Zhou, 00:00:10.564 --> 00:00:14.279 Chiny pogrążają się w chaosie Epoki Walczących Królestw, 00:00:14.279 --> 00:00:17.606 która jest dla Chin bardzo trudnym okresem. 00:00:17.606 --> 00:00:20.435 Jasną stroną tego okresu jest rozwój 00:00:20.435 --> 00:00:22.541 filozofii - Stu Szkół Myśli, 00:00:22.541 --> 00:00:26.502 z których zaczynają się rozwijać konfucjanizm, 00:00:26.502 --> 00:00:29.002 taoizm, legizm i wiele innych 00:00:29.002 --> 00:00:30.982 szkół myśli. 00:00:30.982 --> 00:00:33.921 W tym filmie skupimy się na 00:00:33.921 --> 00:00:38.753 początkach prawdziwie cesarskich Chin pod panowaniem 00:00:38.753 --> 00:00:42.003 dynastii Qin, od której Chiny zaczerpnęły swoją nazwę. 00:00:43.178 --> 00:00:46.853 Jesteśmy więc w III wieku przed naszą erą i mamy 00:00:46.853 --> 00:00:51.364 pierwszego prawdziwego cesarza Chin, Qin Shi Huanga; 00:00:51.364 --> 00:00:54.516 dynastia, którą założył znana jest jako Qin. 00:00:54.516 --> 00:00:57.418 Dynastia nie przetrwała długo, ale była pierwszą, 00:00:57.418 --> 00:01:01.397 która naprawdę zjednoczyła Chiny. 00:01:01.397 --> 00:01:05.934 To stąd, jak sądzimy, pochodzi nazwa "Chiny" - 00:01:05.934 --> 00:01:08.101 - od dynastii Qin. 00:01:08.101 --> 00:01:11.631 Dynastia ta znana jest z dość surowych, zcentralizowanych rządów, 00:01:11.631 --> 00:01:16.028 inspirowanych filozoficzną szkołą legizmu. 00:01:16.028 --> 00:01:18.895 Z zabytków z tego okresu 00:01:18.895 --> 00:01:21.285 najbardziej znana jest terakotowa armia, 00:01:21.285 --> 00:01:26.244 zakopana w grobowcu Qin Shi Huanga. 00:01:26.244 --> 00:01:29.529 Dynastia Qin jest znana głównie z zakończenia 00:01:29.529 --> 00:01:33.167 Epoki Walczących Królestw, ze zjednoczenia Chin i położenia 00:01:33.167 --> 00:01:36.927 podwalin pod złoty wiek Chin, 00:01:36.927 --> 00:01:40.556 który przypada na dynastię Han. 00:01:40.556 --> 00:01:45.091 Dynastia Han panuje od ok. 200 r. przed naszą erą do 00:01:45.091 --> 00:01:46.258 około 200 r. naszej ery. 00:01:48.168 --> 00:01:50.784 Myślę o niej jako o rówieśniczce 00:01:50.784 --> 00:01:52.584 cesarstwa rzymskiego. 00:01:52.584 --> 00:01:56.608 200 lat Zachodniej Dynastii Han odpowiadają 00:01:56.608 --> 00:02:00.672 mniej więcej republice rzymskiej, a 00:02:00.672 --> 00:02:05.062 Wschodnia Dynastia Han - rozkwitowi 00:02:05.062 --> 00:02:07.077 cesarstwa rzymskiego. 00:02:07.077 --> 00:02:12.067 To także złoty wiek Chin, okres, w którym nauka, 00:02:12.067 --> 00:02:15.755 sztuka i w szczególności konfucjanizm zaczyna 00:02:15.755 --> 00:02:19.857 rozprzestrzeniać się w Chinach, staje się oficjalnie 00:02:19.857 --> 00:02:23.601 częścią administracji. 00:02:23.601 --> 00:02:27.701 Dynastia Han była tak sprawna w jednoczeniu Chin 00:02:27.701 --> 00:02:31.868 kulturowo i językowo, że dziś 92% Chińczyków 00:02:33.772 --> 00:02:37.355 identyfikuje się jako grupa etniczna Han. 00:02:37.355 --> 00:02:40.363 Kiedy słyszycie więc słowo "Han", może odnosić się ono do 00:02:40.363 --> 00:02:45.090 dynastii Han, a czasami do 00:02:45.090 --> 00:02:48.340 grupy etnicznej Han, która wywodzi się 00:02:48.340 --> 00:02:52.543 z wysiłków unifikacyjnych z czasów dynastii Han. 00:02:52.543 --> 00:02:56.030 Jak tu widzimy, dynastia Han kończy panowanie na początku 00:02:56.030 --> 00:02:59.468 trzeciego wieku naszej ery, a Chiny 00:02:59.468 --> 00:03:03.012 ponownie ulegają rozdrobnieniu 00:03:03.012 --> 00:03:04.529 pomiędzy wiele dynastii. 00:03:04.529 --> 00:03:07.691 Ten okres ok. 360 lat nie jest zaznaczony na mojej linii czasu, 00:03:07.691 --> 00:03:10.729 nie dlatego, że nic się wtedy nie działo w Chinach. 00:03:10.729 --> 00:03:14.566 W sumie działo się sporo, ale Chiny nie były zjednoczone. 00:03:14.566 --> 00:03:18.566 By lepiej to zrozumieć, spójrzmy na Chiny 00:03:20.983 --> 00:03:24.566 z Epoki Trzech Królestw w trzecim wieku, 00:03:25.775 --> 00:03:29.555 niedługo po upadku dynastii Han. 00:03:29.555 --> 00:03:33.333 Widzimy tu dynastię Jin w czwartym wieku, 00:03:33.333 --> 00:03:35.249 w trakcie trwania 00:03:35.249 --> 00:03:38.772 Okresu Sześciu Dynastii, czyli w przybliżeniu 360 lat 00:03:38.772 --> 00:03:40.189 podzielonych Chin. 00:03:41.445 --> 00:03:44.221 Potem mamy Okres Północnej i Południowej Dynastii 00:03:44.221 --> 00:03:47.093 w szóstym wieku. 00:03:47.093 --> 00:03:51.461 W końcu Chiny ponownie się jednoczą 00:03:51.461 --> 00:03:52.628 pod panowaniem dynastii Sui. 00:03:55.015 --> 00:03:59.337 Zjednoczenia dokonuje cesarz Sui Wendi, który 00:03:59.337 --> 00:04:03.469 zapoczątkował dynastię, podobnie jak Qin 00:04:03.469 --> 00:04:06.849 znaną z zakończenia okresu chaosu 00:04:06.849 --> 00:04:09.748 i zjednoczenia Chin. 00:04:09.748 --> 00:04:13.250 Ród Sui jest z grupy etnicznej Han i kładą podwaliny pod 00:04:13.250 --> 00:04:16.894 kolejny złoty wiek Chin pod panowaniem dynastii Tang 00:04:16.894 --> 00:04:18.811 i Song. 00:04:20.534 --> 00:04:24.019 Okres panowania dynastia Tang, widoczna tutaj, rywalizuje z dynastią Han 00:04:24.019 --> 00:04:26.559 o miano złotego wieku Chin. 00:04:26.559 --> 00:04:31.312 To czas rozkwitu sztuki i nauki. 00:04:31.312 --> 00:04:35.050 Co ciekawe, w Okresie Sześciu Dynastii, 00:04:35.050 --> 00:04:38.009 dość chaotycznym czasie, o którym mówimy, 00:04:38.009 --> 00:04:40.755 zaczyna rozprzestrzeniać się w Chinach buddyzm, 00:04:40.755 --> 00:04:44.412 napływając z Indii przez Azję Środkową i do czasu 00:04:44.412 --> 00:04:48.345 dynastii Sui i Tang umacnia swoją obecność. 00:04:48.345 --> 00:04:51.711 Jedną z najważniejszych innowacji 00:04:51.711 --> 00:04:55.294 z Chin okresu dynastii Tang jest druk klockowy. 00:04:56.500 --> 00:05:00.450 Widzicie tutaj jedną z pierwszych drukowanych książek 00:05:00.450 --> 00:05:04.617 w historii, Diamentową Sutrę, z okresu rządów dynastii Tang. 00:05:07.709 --> 00:05:11.876 Teraz, po upadku Tangów w 907 roku, mamy znowu dość krótki, 00:05:12.830 --> 00:05:16.766 w skali czasu historycznego, okres chaosu. 00:05:16.766 --> 00:05:20.045 Przez około 50 lat (chyba dokładnie 53) mamy 00:05:20.045 --> 00:05:23.652 Okres Pięciu Dynastii i Dziesięciu Królestw, ale potem Chiny 00:05:23.652 --> 00:05:26.819 znów się jednoczą pod panowaniem dynastii Song. 00:05:29.253 --> 00:05:32.917 Dynastia Song jest w stanie, w pewnym stopniu, kontynuować 00:05:32.917 --> 00:05:35.762 dzieło dynastii Tang. 00:05:35.762 --> 00:05:37.724 Jedną z dynamik w okresie pod koniec panowania dynastii Tang 00:05:37.724 --> 00:05:40.736 jest opór przed rozprzestrzenianiem się buddyzmu, 00:05:40.736 --> 00:05:42.896 o którym mówimy w innych filmach i widzimy 00:05:42.896 --> 00:05:45.766 umocnienie się neokonfucjanizmu 00:05:45.766 --> 00:05:48.460 pod panowaniem dynastii Song, o czym mówimy 00:05:48.460 --> 00:05:49.985 w innych filmach. 00:05:49.985 --> 00:05:53.797 Dynastia Song zasłynęła 00:05:53.797 --> 00:05:56.293 pracą nad rozwojem służby cywilnej 00:05:56.293 --> 00:06:00.056 i administracji, rzeczywiście ceniącej kompetencje, 00:06:00.056 --> 00:06:03.308 zgodnie z niektórymi ideałami neokonfucjanizmu. 00:06:03.308 --> 00:06:08.222 To także okres znaczących wynalazków. 00:06:08.222 --> 00:06:12.463 Kompas, w użyciu już od dynastii Han, 00:06:12.463 --> 00:06:16.389 otrzymuje swoją współczesną formę, 00:06:16.389 --> 00:06:20.228 szczególnie do zastosowań na morzu, podczas panowania dynastii Song. 00:06:20.228 --> 00:06:24.712 Dżonka, chiński statek, także przybiera nowy 00:06:24.712 --> 00:06:28.484 kształt podczas panowania dynastii Song. 00:06:28.484 --> 00:06:32.588 Przełomowe innowacje 00:06:32.588 --> 00:06:36.755 tej dynastii to także wykorzystanie druku blokowego z okresu panowania dynastii Tang, 00:06:37.757 --> 00:06:40.798 ale w ruchomej wersji, co czyni drukowanie 00:06:40.798 --> 00:06:42.885 o wiele praktyczniejszym. 00:06:42.885 --> 00:06:46.720 Być może największą innowacją, 00:06:46.720 --> 00:06:50.887 która zmieniła świat - na lepsze lub gorsze - było użycie prochu, 00:06:51.767 --> 00:06:54.676 który był używany już pod koniec panowania dynastii Tang, ale 00:06:54.676 --> 00:06:58.878 zostaje udoskonalony dopiero w czasach dynastii Song. 00:06:58.878 --> 00:07:02.317 Dynastia Song została w końcu obalona 00:07:02.317 --> 00:07:04.650 w XIII wieku przez Mongołów. 00:07:06.878 --> 00:07:10.399 Udało im się ustanowić dynastię Yuan, 00:07:10.399 --> 00:07:13.592 a jej pierwszym cesarzem został Kubilaj -Chan, 00:07:13.592 --> 00:07:17.526 wnuk Czingis-chana. 00:07:17.526 --> 00:07:21.866 Została ona obalona w XIV wieku 00:07:21.866 --> 00:07:23.533 przez dynastię Ming. 00:07:25.608 --> 00:07:29.135 Dynastia Ming to znów etniczni Hanowie 00:07:29.135 --> 00:07:33.302 i niektóre z najsłynniejszych atrakcji 00:07:34.248 --> 00:07:38.415 dzisiejszych Chin pochodzą z okresu panowania dynastii Ming. 00:07:39.335 --> 00:07:42.035 To Zakazane Miasto, rezydencja cesarska 00:07:42.035 --> 00:07:45.868 z okresu panowania dynastii Ming i Qing w Pekinie. 00:07:46.915 --> 00:07:48.602 To Wielki Mur Chiński. 00:07:48.602 --> 00:07:50.605 I choć historia Wielkiego Muru Chińskiego 00:07:50.605 --> 00:07:55.224 sięga daleko w przeszłość, nawet to dynastii Zhou i Epoki Walczących Królestw, 00:07:55.224 --> 00:07:59.090 większość z tego, co podziwiamy dziś jako Wielki Mur, 00:07:59.090 --> 00:08:03.257 większość cegieł, została ułożona w czasach dynastii Ming. 00:08:04.251 --> 00:08:08.418 Ostatnią prawdziwą chińską dynastią była dynastia Qing. 00:08:11.383 --> 00:08:15.900 Dynastia Qing była do pewnego stopnia obca. 00:08:15.900 --> 00:08:19.435 Założyli ją Mandżurowie, wywodzący się z Mandżurii, 00:08:19.435 --> 00:08:22.435 regionu tutaj, 00:08:22.435 --> 00:08:25.635 którzy byli w stanie obalić dynastię Ming 00:08:25.635 --> 00:08:30.351 i rządzili Chinami aż do początków XX wieku, 00:08:30.351 --> 00:08:34.518 kiedy Republika Chińska pozbawiła ich władzy.