1
00:00:00,139 --> 00:00:02,361
W innych filmach mówimy o niektórych

2
00:00:02,361 --> 00:00:06,528
z prawdziwie starożytnych chińskich dynastii - dynastii Shang

3
00:00:07,410 --> 00:00:10,564
i dynastii Zhou i kiedy dochodzimy do końca panowania dynastii Zhou,

4
00:00:10,564 --> 00:00:14,279
Chiny pogrążają się w chaosie Epoki Walczących Królestw,

5
00:00:14,279 --> 00:00:17,606
która jest dla Chin bardzo trudnym okresem.

6
00:00:17,606 --> 00:00:20,435
Jasną stroną tego okresu jest rozwój

7
00:00:20,435 --> 00:00:22,541
filozofii - Stu Szkół Myśli,

8
00:00:22,541 --> 00:00:26,502
z których zaczynają się rozwijać konfucjanizm,

9
00:00:26,502 --> 00:00:29,002
taoizm, legizm i wiele innych

10
00:00:29,002 --> 00:00:30,982
szkół myśli.

11
00:00:30,982 --> 00:00:33,921
W tym filmie skupimy się na

12
00:00:33,921 --> 00:00:38,753
początkach prawdziwie cesarskich Chin pod panowaniem

13
00:00:38,753 --> 00:00:42,003
dynastii Qin, od której Chiny zaczerpnęły swoją nazwę.

14
00:00:43,178 --> 00:00:46,853
Jesteśmy więc w III wieku przed naszą erą i mamy

15
00:00:46,853 --> 00:00:51,364
pierwszego prawdziwego cesarza Chin, Qin Shi Huanga;

16
00:00:51,364 --> 00:00:54,516
dynastia, którą założył znana jest jako Qin.

17
00:00:54,516 --> 00:00:57,418
Dynastia nie przetrwała długo, ale była pierwszą,

18
00:00:57,418 --> 00:01:01,397
która naprawdę zjednoczyła Chiny.

19
00:01:01,397 --> 00:01:05,934
To stąd, jak sądzimy, pochodzi nazwa "Chiny" -

20
00:01:05,934 --> 00:01:08,101
- od dynastii Qin.

21
00:01:08,101 --> 00:01:11,631
Dynastia ta znana jest z dość surowych, zcentralizowanych rządów,

22
00:01:11,631 --> 00:01:16,028
inspirowanych filozoficzną szkołą legizmu.

23
00:01:16,028 --> 00:01:18,895
Z zabytków z tego okresu

24
00:01:18,895 --> 00:01:21,285
najbardziej znana jest terakotowa armia,

25
00:01:21,285 --> 00:01:26,244
zakopana w grobowcu Qin Shi Huanga.

26
00:01:26,244 --> 00:01:29,529
Dynastia Qin jest znana głównie z zakończenia

27
00:01:29,529 --> 00:01:33,167
Epoki Walczących Królestw, ze zjednoczenia Chin i położenia

28
00:01:33,167 --> 00:01:36,927
podwalin pod złoty wiek Chin,

29
00:01:36,927 --> 00:01:40,556
który przypada na dynastię Han.

30
00:01:40,556 --> 00:01:45,091
Dynastia Han panuje od ok. 200 r. przed naszą erą do

31
00:01:45,091 --> 00:01:46,258
około 200 r. naszej ery.

32
00:01:48,168 --> 00:01:50,784
Myślę o niej jako o rówieśniczce

33
00:01:50,784 --> 00:01:52,584
cesarstwa rzymskiego.

34
00:01:52,584 --> 00:01:56,608
200 lat Zachodniej Dynastii Han odpowiadają

35
00:01:56,608 --> 00:02:00,672
mniej więcej republice rzymskiej, a

36
00:02:00,672 --> 00:02:05,062
Wschodnia Dynastia Han - rozkwitowi

37
00:02:05,062 --> 00:02:07,077
cesarstwa rzymskiego.

38
00:02:07,077 --> 00:02:12,067
To także złoty wiek Chin, okres, w którym nauka,

39
00:02:12,067 --> 00:02:15,755
sztuka i w szczególności konfucjanizm zaczyna

40
00:02:15,755 --> 00:02:19,857
rozprzestrzeniać się w Chinach, staje się oficjalnie

41
00:02:19,857 --> 00:02:23,601
częścią administracji.

42
00:02:23,601 --> 00:02:27,701
Dynastia Han była tak sprawna w jednoczeniu Chin

43
00:02:27,701 --> 00:02:31,868
kulturowo i językowo, że dziś 92% Chińczyków

44
00:02:33,772 --> 00:02:37,355
identyfikuje się jako grupa etniczna Han.

45
00:02:37,355 --> 00:02:40,363
Kiedy słyszycie więc słowo "Han", może odnosić się ono do

46
00:02:40,363 --> 00:02:45,090
dynastii Han, a czasami do

47
00:02:45,090 --> 00:02:48,340
grupy etnicznej Han, która wywodzi się

48
00:02:48,340 --> 00:02:52,543
z wysiłków unifikacyjnych z czasów dynastii Han.

49
00:02:52,543 --> 00:02:56,030
Jak tu widzimy, dynastia Han kończy panowanie na początku

50
00:02:56,030 --> 00:02:59,468
trzeciego wieku naszej ery, a Chiny

51
00:02:59,468 --> 00:03:03,012
ponownie ulegają rozdrobnieniu

52
00:03:03,012 --> 00:03:04,529
pomiędzy wiele dynastii.

53
00:03:04,529 --> 00:03:07,691
Ten okres ok. 360 lat nie jest zaznaczony na mojej linii czasu,

54
00:03:07,691 --> 00:03:10,729
nie dlatego, że nic się wtedy nie działo w Chinach.

55
00:03:10,729 --> 00:03:14,566
W sumie działo się sporo, ale Chiny nie były zjednoczone.

56
00:03:14,566 --> 00:03:18,566
By lepiej to zrozumieć, spójrzmy na Chiny

57
00:03:20,983 --> 00:03:24,566
z Epoki Trzech Królestw w trzecim wieku,

58
00:03:25,775 --> 00:03:29,555
niedługo po upadku dynastii Han.

59
00:03:29,555 --> 00:03:33,333
Widzimy tu dynastię Jin w czwartym wieku,

60
00:03:33,333 --> 00:03:35,249
w trakcie trwania

61
00:03:35,249 --> 00:03:38,772
Okresu Sześciu Dynastii, czyli w przybliżeniu 360 lat

62
00:03:38,772 --> 00:03:40,189
podzielonych Chin.

63
00:03:41,445 --> 00:03:44,221
Potem mamy Okres Północnej i Południowej Dynastii

64
00:03:44,221 --> 00:03:47,093
w szóstym wieku.

65
00:03:47,093 --> 00:03:51,461
W końcu Chiny ponownie się jednoczą

66
00:03:51,461 --> 00:03:52,628
pod panowaniem dynastii Sui.

67
00:03:55,015 --> 00:03:59,337
Zjednoczenia dokonuje cesarz Sui Wendi, który

68
00:03:59,337 --> 00:04:03,469
zapoczątkował dynastię, podobnie jak Qin

69
00:04:03,469 --> 00:04:06,849
znaną z zakończenia okresu chaosu

70
00:04:06,849 --> 00:04:09,748
i zjednoczenia Chin.

71
00:04:09,748 --> 00:04:13,250
Ród Sui jest z grupy etnicznej Han i kładą podwaliny pod

72
00:04:13,250 --> 00:04:16,894
kolejny złoty wiek Chin pod panowaniem dynastii Tang

73
00:04:16,894 --> 00:04:18,811
i Song.

74
00:04:20,534 --> 00:04:24,019
Okres panowania dynastia Tang, widoczna tutaj, rywalizuje z dynastią Han

75
00:04:24,019 --> 00:04:26,559
o miano złotego wieku Chin.

76
00:04:26,559 --> 00:04:31,312
To czas rozkwitu sztuki i nauki.

77
00:04:31,312 --> 00:04:35,050
Co ciekawe, w Okresie Sześciu Dynastii,

78
00:04:35,050 --> 00:04:38,009
dość chaotycznym czasie, o którym mówimy,

79
00:04:38,009 --> 00:04:40,755
zaczyna rozprzestrzeniać się w Chinach buddyzm,

80
00:04:40,755 --> 00:04:44,412
napływając z Indii przez Azję Środkową i do czasu

81
00:04:44,412 --> 00:04:48,345
dynastii Sui i Tang umacnia swoją obecność.

82
00:04:48,345 --> 00:04:51,711
Jedną z najważniejszych innowacji

83
00:04:51,711 --> 00:04:55,294
z Chin okresu dynastii Tang jest druk klockowy.

84
00:04:56,500 --> 00:05:00,450
Widzicie tutaj jedną z pierwszych drukowanych książek

85
00:05:00,450 --> 00:05:04,617
w historii, Diamentową Sutrę, z okresu rządów dynastii Tang.

86
00:05:07,709 --> 00:05:11,876
Teraz, po upadku Tangów w 907 roku, mamy znowu dość krótki,

87
00:05:12,830 --> 00:05:16,766
w skali czasu historycznego, okres chaosu.

88
00:05:16,766 --> 00:05:20,045
Przez około 50 lat (chyba dokładnie 53) mamy

89
00:05:20,045 --> 00:05:23,652
Okres Pięciu Dynastii i Dziesięciu Królestw, ale potem Chiny

90
00:05:23,652 --> 00:05:26,819
znów się jednoczą pod panowaniem dynastii Song.

91
00:05:29,253 --> 00:05:32,917
Dynastia Song jest w stanie, w pewnym stopniu, kontynuować

92
00:05:32,917 --> 00:05:35,762
dzieło dynastii Tang.

93
00:05:35,762 --> 00:05:37,724
Jedną z dynamik w okresie pod koniec panowania dynastii Tang

94
00:05:37,724 --> 00:05:40,736
jest opór przed rozprzestrzenianiem się buddyzmu,

95
00:05:40,736 --> 00:05:42,896
o którym mówimy w innych filmach i widzimy

96
00:05:42,896 --> 00:05:45,766
umocnienie się neokonfucjanizmu

97
00:05:45,766 --> 00:05:48,460
pod panowaniem dynastii Song, o czym mówimy

98
00:05:48,460 --> 00:05:49,985
w innych filmach.

99
00:05:49,985 --> 00:05:53,797
Dynastia Song zasłynęła

100
00:05:53,797 --> 00:05:56,293
pracą nad rozwojem służby cywilnej

101
00:05:56,293 --> 00:06:00,056
i administracji, rzeczywiście ceniącej kompetencje,

102
00:06:00,056 --> 00:06:03,308
zgodnie z niektórymi ideałami neokonfucjanizmu.

103
00:06:03,308 --> 00:06:08,222
To także okres znaczących wynalazków.

104
00:06:08,222 --> 00:06:12,463
Kompas, w użyciu już od dynastii Han,

105
00:06:12,463 --> 00:06:16,389
otrzymuje swoją współczesną formę,

106
00:06:16,389 --> 00:06:20,228
szczególnie do zastosowań na morzu, podczas panowania dynastii Song.

107
00:06:20,228 --> 00:06:24,712
Dżonka, chiński statek, także przybiera nowy

108
00:06:24,712 --> 00:06:28,484
kształt podczas panowania dynastii Song.

109
00:06:28,484 --> 00:06:32,588
Przełomowe innowacje

110
00:06:32,588 --> 00:06:36,755
tej dynastii to także wykorzystanie druku blokowego z okresu panowania dynastii Tang,

111
00:06:37,757 --> 00:06:40,798
ale w ruchomej wersji, co czyni drukowanie

112
00:06:40,798 --> 00:06:42,885
o wiele praktyczniejszym.

113
00:06:42,885 --> 00:06:46,720
Być może największą innowacją,

114
00:06:46,720 --> 00:06:50,887
która zmieniła świat - na lepsze lub gorsze - było użycie prochu,

115
00:06:51,767 --> 00:06:54,676
który był używany już pod koniec panowania dynastii Tang, ale

116
00:06:54,676 --> 00:06:58,878
zostaje udoskonalony dopiero w czasach dynastii Song.

117
00:06:58,878 --> 00:07:02,317
Dynastia Song została w końcu obalona

118
00:07:02,317 --> 00:07:04,650
w XIII wieku przez Mongołów.

119
00:07:06,878 --> 00:07:10,399
Udało im się ustanowić dynastię Yuan,

120
00:07:10,399 --> 00:07:13,592
a jej pierwszym cesarzem został Kubilaj -Chan,

121
00:07:13,592 --> 00:07:17,526
wnuk Czingis-chana.

122
00:07:17,526 --> 00:07:21,866
Została ona obalona w XIV wieku

123
00:07:21,866 --> 00:07:23,533
przez dynastię Ming.

124
00:07:25,608 --> 00:07:29,135
Dynastia Ming to znów etniczni Hanowie

125
00:07:29,135 --> 00:07:33,302
i niektóre z najsłynniejszych atrakcji

126
00:07:34,248 --> 00:07:38,415
dzisiejszych Chin pochodzą z okresu panowania dynastii Ming.

127
00:07:39,335 --> 00:07:42,035
To Zakazane Miasto, rezydencja cesarska

128
00:07:42,035 --> 00:07:45,868
z okresu panowania dynastii Ming i Qing w Pekinie.

129
00:07:46,915 --> 00:07:48,602
To Wielki Mur Chiński.

130
00:07:48,602 --> 00:07:50,605
I choć historia Wielkiego Muru Chińskiego

131
00:07:50,605 --> 00:07:55,224
sięga daleko w przeszłość, nawet to dynastii Zhou i Epoki Walczących Królestw,

132
00:07:55,224 --> 00:07:59,090
większość z tego, co podziwiamy dziś jako Wielki Mur,

133
00:07:59,090 --> 00:08:03,257
większość cegieł, została ułożona w czasach dynastii Ming.

134
00:08:04,251 --> 00:08:08,418
Ostatnią prawdziwą chińską dynastią była dynastia Qing.

135
00:08:11,383 --> 00:08:15,900
Dynastia Qing była do pewnego stopnia obca.

136
00:08:15,900 --> 00:08:19,435
Założyli ją Mandżurowie, wywodzący się z Mandżurii,

137
00:08:19,435 --> 00:08:22,435
regionu tutaj,

138
00:08:22,435 --> 00:08:25,635
którzy byli w stanie obalić dynastię Ming

139
00:08:25,635 --> 00:08:30,351
i rządzili Chinami aż do początków XX wieku,

140
00:08:30,351 --> 00:08:34,518
kiedy Republika Chińska pozbawiła ich władzy.