WEBVTT

00:00:00.611 --> 00:00:04.212
Сіздерге қиын сұрақтың жауабын білемін.

00:00:04.212 --> 00:00:05.329
Ол сұрақ мынандай:

00:00:05.329 --> 00:00:07.613
Не үшін Х әрпі

00:00:07.613 --> 00:00:09.611
белгісіздікті бейнелейді?

00:00:09.611 --> 00:00:12.578
Математика пәнінен таныс бұл әріп қазір

00:00:12.578 --> 00:00:14.329
мәдени өмірге дендеп енген.

00:00:14.329 --> 00:00:17.130
Мәселен, Х марапат, Х файлдар

00:00:17.130 --> 00:00:21.053
Х Жобасы, TEDx.

00:00:21.053 --> 00:00:23.048
Бұлар қайдан келген өзі?

NOTE Paragraph

00:00:23.048 --> 00:00:24.266
Шамамен алты жыл бұрын

00:00:24.266 --> 00:00:26.982
араб тілін үйренемін деп шештім.

00:00:26.982 --> 00:00:30.934
Бұл ең жоғары логикалы тіл ғой.

00:00:30.934 --> 00:00:33.251
Арабша сөз не сөз тіркесін яки

00:00:33.251 --> 00:00:34.932
сөйлем жазу

00:00:34.932 --> 00:00:37.165
құдды крафт теңдеуі секілді.

00:00:37.165 --> 00:00:39.531
Өйткені, жазбаның әр бөлімі нақты

00:00:39.531 --> 00:00:42.383
әрі көп ақпаратты қамтиды.

00:00:42.383 --> 00:00:43.733
Мұның бір себебі сол,

00:00:43.733 --> 00:00:45.248
ойлана келе, түйгенім –

00:00:45.248 --> 00:00:49.067
Батыс ғылымы,математикасы мен инженериясын

00:00:49.067 --> 00:00:52.389
біздің дәуіріміздің алғашқы ғасырларында

00:00:52.389 --> 00:00:55.705
парсы, араб, түркілер жасаған секілді.

NOTE Paragraph

00:00:55.705 --> 00:00:58.022
Араб тіліндегі шағын жүйенің бірі

00:00:58.022 --> 00:00:59.738
алгебра деп аталады.

00:00:59.738 --> 00:01:02.906
"al-jebr" сөзі шамамен былай аударылады:

00:01:02.906 --> 00:01:06.605
"жеке бөліктерді салыстыру жүйесі".

00:01:06.605 --> 00:01:10.655
"al-jebr" ағылшынға алгебра болып енді.

00:01:10.655 --> 00:01:12.822
Бұл көп мысалдың бірі ғана.

NOTE Paragraph

00:01:12.822 --> 00:01:16.788
Мұндай математикалық нақты араб мәтіні

00:01:16.788 --> 00:01:18.571
ақырында Еуропаға жол тартты.

00:01:18.571 --> 00:01:19.857
Мәселен, Испанияға

00:01:19.857 --> 00:01:22.322
11-12 ғасырларда жетті.

00:01:22.322 --> 00:01:23.472
Және бұл даналықтың

00:01:23.472 --> 00:01:25.355
Еуропа тілдеріндегі

00:01:25.355 --> 00:01:27.089
аудармасының мәніне

00:01:27.089 --> 00:01:28.738
көпшілігі қатты қызықты.

NOTE Paragraph

00:01:28.738 --> 00:01:30.756
Алайда, кедергілер де кездесті.

00:01:30.756 --> 00:01:32.473
Бір мәселе,

00:01:32.473 --> 00:01:35.106
араб тіліндегі кейбір дыбыстарды

00:01:35.106 --> 00:01:38.105
еуропалық дыбыс мәнеріндегілер

00:01:38.105 --> 00:01:40.372
арнайы жаттығуларсыз айта алмайды.

00:01:40.372 --> 00:01:42.106
Бұл сөзіме сеніңіз.

00:01:42.106 --> 00:01:44.323
Одан өзге, бұл дыбыстардың

00:01:44.323 --> 00:01:46.237
сипаты мен мағынасы

00:01:46.237 --> 00:01:49.825
Еуропа тілдерінде кездеспейді.

NOTE Paragraph

00:01:49.825 --> 00:01:51.639
Ондай "кінәлілердің" бірі, мәселен,

00:01:51.639 --> 00:01:53.523
"Шин" әрпі.

00:01:53.523 --> 00:01:57.122
Біз бұл әріпті "ш" деп дыбыстаймыз.

00:01:57.122 --> 00:01:59.724
Бұл және бірінші әріпте кездессе,

00:01:59.724 --> 00:02:02.156
мәселен, "шалан" сөзі,

00:02:02.156 --> 00:02:03.950
ол "әлдене" деген мағынаны береді.

00:02:03.950 --> 00:02:05.798
бұл ағылшынша "something" сөзі сияқты,

00:02:05.798 --> 00:02:09.084
нақты анық емес, әлдебір затты сипаттайды.

NOTE Paragraph

00:02:09.084 --> 00:02:10.249
Бүгінгі араб тілінде

00:02:10.249 --> 00:02:11.450
біз мұндай сөздерді

00:02:11.450 --> 00:02:13.598
"әл" артиклі арқылы анықтай аламыз.

00:02:13.598 --> 00:02:16.200
яғни, әл-Шалан сөзі

00:02:16.200 --> 00:02:17.850
"белгісіз зат" деп тәржімеленеді.

00:02:17.850 --> 00:02:21.153
Бұл сөз көне математикада , 10 ғасырда,

00:02:21.153 --> 00:02:28.353
шешімдерді дәлелдеуде қолданылды.

NOTE Paragraph

00:02:28.353 --> 00:02:30.863
Ортағасырлық Испан ғалымдары бұл сөзді

00:02:30.863 --> 00:02:33.431
қалай аударамыз деп басын қатырады.

00:02:33.431 --> 00:02:37.913
Шин әрпі мен Шалан сөзі

00:02:37.913 --> 00:02:39.863
Испандарда кездеспейді.

00:02:39.863 --> 00:02:42.449
себебі испандарда "Ш" әрпі де,

00:02:42.449 --> 00:02:43.746
"Ш" дыбысы да жоқ.

00:02:43.746 --> 00:02:45.328
Сонымен барлығы

00:02:45.328 --> 00:02:46.994
ереже ойлап тауып,

00:02:46.994 --> 00:02:51.212
өздерінің тіліндегі Ч әрпі мен Ч дыбысын

00:02:51.212 --> 00:02:52.960
классикалық грек тілінен

00:02:52.960 --> 00:02:55.641
"Кай" әрпі түрінде енгізген.

NOTE Paragraph

00:02:55.641 --> 00:02:58.360
Кейін бұл сөз жалпы Еуропа тіліне,

00:02:58.360 --> 00:03:00.708
яғни, латыншаға аударылған кезде,

00:03:00.708 --> 00:03:02.758
айта кетерлігі,

00:03:02.758 --> 00:03:04.791
олар гректердің "Кай" әрпін алмастырып

00:03:04.791 --> 00:03:07.141
Латынша Х әрпін алады.

00:03:07.141 --> 00:03:08.410
Осылайша,

00:03:08.410 --> 00:03:10.875
бұл сөз латын тіліндегі

00:03:10.875 --> 00:03:14.458
математика кітабының негізін қалыптастырып

00:03:14.458 --> 00:03:16.541
келе жатқанына 600 жыл болды.

NOTE Paragraph

00:03:16.541 --> 00:03:18.559
Бірақ қазір біз бұның жауабын білеміз.

00:03:18.559 --> 00:03:21.340
Х әрпі неге белгісіздікті білдіреді?

00:03:21.340 --> 00:03:23.163
Х-тің белгісіз болатыны –

00:03:23.163 --> 00:03:26.945
испандықтардың "ш" деп айта
алмайтындығында.

00:03:26.945 --> 00:03:29.329
(Күлкі)

00:03:29.329 --> 00:03:31.646
Сол үшін бұл жайлы айтуды құп көрдім!

NOTE Paragraph

00:03:31.646 --> 00:03:34.763
(Қол соғу)