Я ведаю адказ на пытанне, якое шмат каго хвалюе.

Пытанне такое:

чаму літара Х

гэта нешта невядомае?

Спачатку я вывучаў гэта на ўроках матэматыкі,

а цяпер я бачу гэта паўсюль у культуры -

Прыз X (The X prize), X-файлы (the X-Files),

Праект Х (Project X), TEDx.

Адкуль гэта ўсё?

Каля шасці гадоў таму

я вырашыў вывучыць арабскую,

якая аказалася звышлагічнай мовай.

Напісаць слова ці фразу,

альбо сказ на арабскай

гэта як пабудаваць раўнанне,

таму што кожная частка вельмі выразная

і нясе шмат інфармацыі.

Гэта адна з прычын

чаму шмат з таго, што мы лічым

заходняй навукай, матэматыкай і інжынерыяй

было насамрэч вынайдзена ў першых пяці стагоддзях нашай эры

персамі, арабамі і туркамі.

Сярод вынаходніцтваў невялікая сістэма,

якую яны назвалі аль-джэбр.

Груба аль-джэбр перакладаецца як

"сістэма аб'яднання несумеверных частак."

Цяпер аль-джэбр вядома як алгебра.

Адзін прыклад з многіх.

Арабскія тэксты, якія змяшчалі мудрасць матэматыкі

нарэшце трапілі ў Еўропу -

дакладней у Іспанію -

каля 11-12 стагоддзяў.

І калі яны з'явіліся,

быў агромністы попыт

на пераклад гэтых тэкстаў

на еўрапейскія мовы.

Але былі і праблемы.

Адна з іх,

што некаторыя арабскія гукі

немагчыма было вымавіць еўрапейцамі

без шматлікіх гадоў практыкі.

Паверце мне.

Больш таго, тыя гукі

немагчыма было пазначыць

літарамі, што былі ў еўрапейскіх мовах.

Вось адзін з такіх гукаў.

Гэта літара Шын,

і яна вымаўляецца як "ш"

Гэта першая літара

слова шалан,

якое азначае "штосьці"

як і ў нашай мове слова "штосьці" -

азначае невядомае, невызначанае.

У арабскай

мы можам зрабіць яго больш пэўным,

дадаўшы азначаны артыкул "аль".

І атрымаем аль-шалан -

штосьці невядомае.

І гэтае слова распаўсюдзілася ў ранняй матэматыцы,

напрыклад, для вываду доказаў у 10-м стагоддзі.

Была праблема ў іспанскіх вучоных сярэднявечча,

якія перакладалі гэтыя працы.

Літары шын і слова шалан

нельга было проста перанесці ў іспанскую,

таму што іспанская не мае літары ش,

якая гучыць як "ш".

Параіўшыся,

яны стварылі правіла,

згодна якому яны пазычылі гук "ск"

з старажытнай грэчаскай мовы

ў форме літары "Кай".

Пазней, калі гэтыя працы перакладаліся

на агульнаеўрапейскую мову,

якой тады была лацінская,

перакладчыкі змянілі грэчаскую літару χ (Кай)

на лацінскую Х.

І пасля таго,

як праца з'явілася на лацінскай мове,

гэта сфармавала падмурак для ўсіх кніг па матэматыцы

на працягу 600 гадоў.

І цяпер мы ведаем адказ на нашае пытанне.

Чаму Х гэта штосьці невядомае?

Х - невядомае,

таму што мы не можам сказаць "ш" у іспанскай.

(Смех)

І гэтым я хацеў падзяліцца.

(Апладысменты)