1
00:00:00,000 --> 00:00:04,200
Я ведаю адказ на пытанне, якое шмат каго хвалюе.

2
00:00:04,200 --> 00:00:05,329
Пытанне такое:

3
00:00:05,329 --> 00:00:07,613
чаму літара Х

4
00:00:07,613 --> 00:00:09,611
гэта нешта невядомае?

5
00:00:09,611 --> 00:00:12,578
Спачатку я вывучаў гэта на ўроках матэматыкі,

6
00:00:12,578 --> 00:00:14,329
а цяпер я бачу гэта паўсюль у культуры -

7
00:00:14,329 --> 00:00:17,130
Прыз X (The X prize), X-файлы (the X-Files),

8
00:00:17,130 --> 00:00:21,053
Праект Х (Project X), TEDx.

9
00:00:21,053 --> 00:00:23,048
Адкуль гэта ўсё?

10
00:00:23,048 --> 00:00:24,266
Каля шасці гадоў таму

11
00:00:24,266 --> 00:00:26,982
я вырашыў вывучыць арабскую,

12
00:00:26,982 --> 00:00:30,934
якая аказалася звышлагічнай мовай.

13
00:00:30,934 --> 00:00:33,251
Напісаць слова ці фразу,

14
00:00:33,251 --> 00:00:34,932
альбо сказ на арабскай

15
00:00:34,932 --> 00:00:37,165
гэта як пабудаваць раўнанне,

16
00:00:37,165 --> 00:00:39,531
таму што кожная частка вельмі выразная

17
00:00:39,531 --> 00:00:42,383
і нясе шмат інфармацыі.

18
00:00:42,383 --> 00:00:43,733
Гэта адна з прычын

19
00:00:43,733 --> 00:00:45,248
чаму шмат з таго, што мы лічым

20
00:00:45,248 --> 00:00:49,067
заходняй навукай, матэматыкай і інжынерыяй

21
00:00:49,067 --> 00:00:52,389
было насамрэч вынайдзена ў першых пяці стагоддзях нашай эры

22
00:00:52,389 --> 00:00:55,705
персамі, арабамі і туркамі.

23
00:00:55,705 --> 00:00:58,022
Сярод вынаходніцтваў невялікая сістэма,

24
00:00:58,022 --> 00:00:59,738
якую яны назвалі аль-джэбр.

25
00:00:59,738 --> 00:01:02,906
Груба аль-джэбр перакладаецца як

26
00:01:02,906 --> 00:01:06,605
"сістэма аб'яднання несумеверных частак."

27
00:01:06,605 --> 00:01:10,655
Цяпер аль-джэбр вядома як алгебра.

28
00:01:10,655 --> 00:01:12,822
Адзін прыклад з многіх.

29
00:01:12,822 --> 00:01:16,788
Арабскія тэксты, якія змяшчалі мудрасць матэматыкі

30
00:01:16,788 --> 00:01:18,571
нарэшце трапілі ў Еўропу -

31
00:01:18,571 --> 00:01:19,857
дакладней у Іспанію -

32
00:01:19,857 --> 00:01:22,322
каля 11-12 стагоддзяў.

33
00:01:22,322 --> 00:01:23,472
І калі яны з'явіліся,

34
00:01:23,472 --> 00:01:25,355
быў агромністы попыт

35
00:01:25,355 --> 00:01:27,089
на пераклад гэтых тэкстаў

36
00:01:27,089 --> 00:01:28,738
на еўрапейскія мовы.

37
00:01:28,738 --> 00:01:30,756
Але былі і праблемы.

38
00:01:30,756 --> 00:01:32,473
Адна з іх,

39
00:01:32,473 --> 00:01:35,106
што некаторыя арабскія гукі

40
00:01:35,106 --> 00:01:38,105
немагчыма было вымавіць еўрапейцамі

41
00:01:38,105 --> 00:01:40,372
без шматлікіх гадоў практыкі.

42
00:01:40,372 --> 00:01:42,106
Паверце мне.

43
00:01:42,106 --> 00:01:44,323
Больш таго, тыя гукі

44
00:01:44,323 --> 00:01:46,237
немагчыма было пазначыць

45
00:01:46,237 --> 00:01:49,825
літарамі, што былі ў еўрапейскіх мовах.

46
00:01:49,825 --> 00:01:51,639
Вось адзін з такіх гукаў.

47
00:01:51,639 --> 00:01:53,523
Гэта літара Шын,

48
00:01:53,523 --> 00:01:57,122
і яна вымаўляецца як "ш"

49
00:01:57,122 --> 00:01:59,724
Гэта першая літара

50
00:01:59,724 --> 00:02:02,156
слова шалан,

51
00:02:02,156 --> 00:02:03,950
якое азначае "штосьці"

52
00:02:03,950 --> 00:02:05,798
як і ў нашай мове слова "штосьці" -

53
00:02:05,798 --> 00:02:09,084
азначае невядомае, невызначанае.

54
00:02:09,084 --> 00:02:10,249
У арабскай

55
00:02:10,249 --> 00:02:11,450
мы можам зрабіць яго больш пэўным,

56
00:02:11,450 --> 00:02:13,598
дадаўшы азначаны артыкул "аль".

57
00:02:13,598 --> 00:02:16,200
І атрымаем аль-шалан -

58
00:02:16,200 --> 00:02:17,850
штосьці невядомае.

59
00:02:17,850 --> 00:02:21,153
І гэтае слова распаўсюдзілася ў ранняй матэматыцы,

60
00:02:21,153 --> 00:02:28,353
напрыклад, для вываду доказаў у 10-м стагоддзі.

61
00:02:28,353 --> 00:02:30,863
Была праблема ў іспанскіх вучоных сярэднявечча,

62
00:02:30,863 --> 00:02:33,431
якія перакладалі гэтыя працы.

63
00:02:33,431 --> 00:02:37,913
Літары шын і слова шалан

64
00:02:37,913 --> 00:02:39,863
нельга было проста перанесці ў іспанскую,

65
00:02:39,863 --> 00:02:42,449
таму што іспанская не мае літары ش,

66
00:02:42,449 --> 00:02:43,746
якая гучыць як "ш".

67
00:02:43,746 --> 00:02:45,328
Параіўшыся,

68
00:02:45,328 --> 00:02:46,994
яны стварылі правіла,

69
00:02:46,994 --> 00:02:51,212
згодна якому яны пазычылі гук "ск"

70
00:02:51,212 --> 00:02:52,960
з старажытнай грэчаскай мовы

71
00:02:52,960 --> 00:02:55,641
ў форме літары "Кай".

72
00:02:55,641 --> 00:02:58,360
Пазней, калі гэтыя працы перакладаліся

73
00:02:58,360 --> 00:03:00,708
на агульнаеўрапейскую мову,

74
00:03:00,708 --> 00:03:02,758
якой тады была лацінская,

75
00:03:02,758 --> 00:03:04,791
перакладчыкі змянілі грэчаскую літару χ (Кай)

76
00:03:04,791 --> 00:03:07,141
на лацінскую Х.

77
00:03:07,141 --> 00:03:08,410
І пасля таго,

78
00:03:08,410 --> 00:03:10,875
як праца з'явілася на лацінскай мове,

79
00:03:10,875 --> 00:03:14,458
гэта сфармавала падмурак для ўсіх кніг па матэматыцы

80
00:03:14,458 --> 00:03:16,541
на працягу 600 гадоў.

81
00:03:16,541 --> 00:03:18,559
І цяпер мы ведаем адказ на нашае пытанне.

82
00:03:18,559 --> 00:03:21,340
Чаму Х гэта штосьці невядомае?

83
00:03:21,340 --> 00:03:23,163
Х - невядомае,

84
00:03:23,163 --> 00:03:26,945
таму што мы не можам сказаць "ш" у іспанскай.

85
00:03:26,945 --> 00:03:29,329
(Смех)

86
00:03:29,329 --> 00:03:31,646
І гэтым я хацеў падзяліцца.

87
00:03:31,646 --> 00:03:34,763
(Апладысменты)