1
00:00:00,000 --> 00:00:02,070
Bütün bu hesablama maşınlarını qurmaq

2
00:00:02,070 --> 00:00:04,530
üçün yarımkeçiricilərdən necə istifadə

3
00:00:04,530 --> 00:00:06,210
olunduğunu anlamaqdan ötrü lap

4
00:00:06,210 --> 00:00:08,620
əvvəldən başlamalıyıq. Gəlin, elə başlayaq

5
00:00:08,620 --> 00:00:11,520
yarımkeçiricilərin niyə yarımkeçirici adlanmasından.

6
00:00:11,520 --> 00:00:13,070
Niyə bəzi materiallar

7
00:00:13,070 --> 00:00:13,990
elektriki keçirdiyi

8
00:00:13,990 --> 00:00:16,530
halda

9
00:00:16,530 --> 00:00:18,870
digərləri keçirə bilmir?

10
00:00:18,870 --> 00:00:23,570
Bunu başa düşmək üçün, atom səviyyəsinə

11
00:00:23,570 --> 00:00:26,490
enmək lazımdır. Bizim artıq atom haqda

12
00:00:26,490 --> 00:00:27,323
müəyyən anlayışımız var.

13
00:00:27,323 --> 00:00:28,420
Lakin, bizim atomun quruluşu

14
00:00:28,420 --> 00:00:30,900
haqda biliyimiz kifayət deyil.

15
00:00:30,900 --> 00:00:32,850
Buna görə də bu videoda

16
00:00:32,850 --> 00:00:34,650
əvvəlki videoda öyrəndiklərimizi

17
00:00:34,650 --> 00:00:35,830
gözdən keçirəcəyik.

18
00:00:35,830 --> 00:00:38,620
Və niyə bizə məlum olan

19
00:00:38,620 --> 00:00:39,830
atom nəzəriyyəsinin

20
00:00:39,830 --> 00:00:44,000
bərk materiallar üçün keçərli olmadığının

21
00:00:44,000 --> 00:00:45,450
şahidi olacağıq.

22
00:00:46,620 --> 00:00:48,890
Artıq atom haqqında müəyyən biliyimiz var.

23
00:00:48,890 --> 00:00:53,160
Məsələn, bütün maddələrin atomlardan təşkil olunduğunu bilirik.

24
00:00:53,160 --> 00:00:56,900
Əgər atomlardan birini götürüb yaxınlaşdırsaq,

25
00:00:56,900 --> 00:00:59,100
atomların özlərinin də daha kiçik

26
00:00:59,100 --> 00:01:01,110
şeylərdən ibarət olduğunu görərik.

27
00:01:01,110 --> 00:01:03,370
Atomun mərkəzində, nüvə adlandırdığımız

28
00:01:03,370 --> 00:01:05,000
müsbət yüklü zərrəcik yerləşir

29
00:01:05,000 --> 00:01:07,660
və mənfi yüklü elektronlar isə

30
00:01:07,660 --> 00:01:08,990
nüvə tərəfindən cəzb olunur

31
00:01:08,990 --> 00:01:12,210
və elektronlar planetlərin Günəş ətrafında

32
00:01:12,210 --> 00:01:13,620
dövr etdiyi kimi nüvənin

33
00:01:13,620 --> 00:01:15,460
ətrafında müxtəlif orbitlərdə fırlanırlar.

34
00:01:15,460 --> 00:01:17,290
Lakin, bu o qədər də dəqiq model deyil.

35
00:01:17,290 --> 00:01:18,850
Buna daha sonra qayıdacağıq.

36
00:01:18,850 --> 00:01:20,650
Hələlik bu modeli istifadə edəcəyik.

37
00:01:20,650 --> 00:01:23,490
Lakin, ən vacib şey bunun kimi atoma

38
00:01:23,490 --> 00:01:26,690
sıx bağlanmış elektronların olmasıdır.

39
00:01:26,690 --> 00:01:28,603
Bunları daxili elektronlar adlandırırıq.

40
00:01:29,620 --> 00:01:31,750
Daxili elektronlar keçiricilikdə heç bir

41
00:01:31,750 --> 00:01:33,070
rol oynamır.

42
00:01:33,070 --> 00:01:35,300
Ancaq, burada nüvə tərəfindən

43
00:01:35,300 --> 00:01:37,740
az cəzb olunan elektronlar da var

44
00:01:37,740 --> 00:01:41,210
və həmin elektronlar bir atomdan digərinə

45
00:01:41,210 --> 00:01:43,280
hərəkət etməkdə sərbəstdirlər.

46
00:01:43,280 --> 00:01:45,800
Məhz bu elektronlar keçiricilikdə

47
00:01:45,800 --> 00:01:47,580
rol oynayır və onları valent

48
00:01:47,580 --> 00:01:50,590
yaxud da sərbəst elektronlar adlandırırıq.

49
00:01:50,590 --> 00:01:51,710
Bəzi materiallarda

50
00:01:51,710 --> 00:01:54,640
bu elektronları qoparmaq çox asandır.

51
00:01:54,640 --> 00:01:56,840
Bu halda, çox sayda elektron atomu

52
00:01:56,840 --> 00:01:59,440
tərk edir və onları yaxşı keçirici ya da sadəcə

53
00:01:59,440 --> 00:02:00,610
keçirici adlandırırıq.

54
00:02:00,610 --> 00:02:02,140
Lakin, bəzi materiallarda bu cür

55
00:02:02,140 --> 00:02:04,690
sərbəst elektronları qoparmaq olduqca çətindir.

56
00:02:04,690 --> 00:02:07,900
bu halda az miqdarda elektron qopur

57
00:02:07,900 --> 00:02:11,340
və belə materiallar dielektriklər adlanır.

58
00:02:11,340 --> 00:02:13,150
Yarımkeçiricilər isə keçiricilərlə

59
00:02:13,150 --> 00:02:15,280
dielektriklər arasında aralıq vəziyyət

60
00:02:15,280 --> 00:02:16,600
tutan materiallardır.

61
00:02:16,600 --> 00:02:18,540
İndi belə bir sual yaranır.

62
00:02:18,540 --> 00:02:21,060
Elektron necə sərbəst olur?

63
00:02:21,060 --> 00:02:23,330
Onu sərbəst edən nədir və nədən asılıdır?

64
00:02:23,330 --> 00:02:25,120
Bizim anlamalı olduğumuz şey budur.

65
00:02:25,120 --> 00:02:27,800
İndi bütün bu məsələni bərk maddələr üçün

66
00:02:27,800 --> 00:02:31,610
nəzərdən keçirək, çünki yarımkeçiricilər

67
00:02:31,610 --> 00:02:33,650
bərk maddələrdir və bərk maddədələrdə

68
00:02:33,650 --> 00:02:37,080
elektronu sərbəst edən şeyin nə olduğunu bilməliyik.

69
00:02:37,080 --> 00:02:39,850
Bunu bilmək üçün gərək atomun planetar

70
00:02:39,850 --> 00:02:43,110
modelini bir kənara qoymalıyıq, çünki

71
00:02:43,110 --> 00:02:44,300
bu model dəqiq deyil.

72
00:02:44,300 --> 00:02:47,280
Bunun üçün atomun daha dəqiq

73
00:02:47,280 --> 00:02:49,510
bir modelinə istinad etməliyik.

74
00:02:49,510 --> 00:02:50,970
Gəlin başlayaq.

75
00:02:50,970 --> 00:02:53,680
Biz bunu artıq kimya kursunda öyrənmişik.

76
00:02:53,680 --> 00:02:55,380
İlk növbədə, elektronların harada

77
00:02:55,380 --> 00:02:58,440
yerləşməsinə və hansı orbit üzrə hərəkət

78
00:02:58,440 --> 00:02:59,850
etməsinə baxmaq əvəzinə

79
00:02:59,850 --> 00:03:03,340
onların enerjiləri haqqında fikirləşmək yaxşı olardı.

80
00:03:03,340 --> 00:03:05,450
Elektronların enerji tutumu haqqında

81
00:03:05,450 --> 00:03:07,000
düşünmək daha məqsədəuyğundur.

82
00:03:07,000 --> 00:03:09,280
Artıq biz kimyadan bilirik ki,

83
00:03:09,280 --> 00:03:11,200
hər bir atomun içərisindəki

84
00:03:11,200 --> 00:03:14,940
elektronlar təyin olunmuş

85
00:03:14,940 --> 00:03:18,140
enerji dəyərlərinə

86
00:03:18,140 --> 00:03:20,095
malik olurlar,

87
00:03:20,095 --> 00:03:22,880
yalnız xüsusi enerji səviyyələri.

88
00:03:22,880 --> 00:03:24,720
Ola bilsin ki, elektronun malik ola

89
00:03:24,720 --> 00:03:26,970
biləcəyi ən kiçik enerji buradır.

90
00:03:26,970 --> 00:03:29,310
Qrafikdəki qiymətlər o qədər də vacib

91
00:03:29,310 --> 00:03:30,960
olmadığı üçün onları yazmayacağıq.

92
00:03:30,960 --> 00:03:32,010
Belələiklə, ola bilsin

93
00:03:32,010 --> 00:03:33,450
bu, elektronun sahib ola

94
00:03:33,450 --> 00:03:35,000
biləcəyi ən kiçik enerjidir.

95
00:03:35,000 --> 00:03:36,730
Elektronun sahib ola biləcəyi

96
00:03:36,730 --> 00:03:38,450
sonrakı enerji səviyyəsi burada

97
00:03:38,450 --> 00:03:41,240
və daha sonrakı səviyyə buralarda

98
00:03:41,240 --> 00:03:42,290
ola bilər və sairə.

99
00:03:42,290 --> 00:03:44,550
Və bu enerji səviyyələrini adlandırırıq.

100
00:03:44,550 --> 00:03:48,570
Ən aşağı enerji səviyyəsini 1S,

101
00:03:48,570 --> 00:03:50,120
daha sonrakını 2S adlandırırıq.

102
00:03:51,170 --> 00:03:54,230
Bundan sonrakı isə 2P olur.

103
00:03:54,230 --> 00:03:58,984
Daha sonra 3S, 3P və belə davam edir.

104
00:03:58,984 --> 00:04:01,780
Əgər bunlar sizə yenidirsə,

105
00:04:01,780 --> 00:04:03,800
və S və P-nin nə olduğunu bilmirsinizsə,

106
00:04:03,800 --> 00:04:06,650
videonu dayandırıb

107
00:04:06,650 --> 00:04:09,360
elektron konfiqurasiyası videolarına

108
00:04:09,360 --> 00:04:13,180
baxa bilərsiniz.

109
00:04:13,180 --> 00:04:15,760
Aydındır ki, elektronlar bu enerji

110
00:04:15,760 --> 00:04:17,700
səviyyələrində təsadüfi yerləşmirlər.

111
00:04:17,700 --> 00:04:20,340
Elektronlar bu enerji səviyyələrini

112
00:04:20,340 --> 00:04:23,310
müəyyən qanunauyğunluğa əsasən

113
00:04:23,310 --> 00:04:25,540
doldururlar.

114
00:04:25,540 --> 00:04:28,980
Bu qanun Paulinin istisna prinsipi

115
00:04:28,980 --> 00:04:31,683
adlanır.

116
00:04:33,380 --> 00:04:35,930
istisna prinsipi yaxud qanunu.

117
00:04:35,930 --> 00:04:39,150
Bu, onu deməyə imkan yaradır ki,

118
00:04:39,150 --> 00:04:41,210
heç bir iki elektron

119
00:04:42,190 --> 00:04:44,870
eyni enerjiyə

120
00:04:44,870 --> 00:04:48,950
malik ola bilməz.

121
00:04:48,950 --> 00:04:51,670
Bu Pauli prinsipinin dəqiq tərifi

122
00:04:51,670 --> 00:04:54,320
olmasa da bizim üçün bu qədəri kifayətdir.

123
00:04:54,320 --> 00:04:56,230
Gəlin, indi bir nümunə götürək.

124
00:04:56,230 --> 00:04:59,590
Sodium atomunu götürək.

125
00:04:59,590 --> 00:05:03,600
Sodium atomunda

126
00:05:03,600 --> 00:05:05,393
11 elektron var

127
00:05:07,040 --> 00:05:08,850
və bu 11 elektron yalnız

128
00:05:08,850 --> 00:05:11,480
xüsusi enerji səviyyələrində ola bilər.

129
00:05:11,480 --> 00:05:13,560
Elektronlar bu enerji səviyyələrini

130
00:05:13,560 --> 00:05:15,200
istisna prinsipinə görə

131
00:05:15,200 --> 00:05:17,700
dolduracaqlar.

132
00:05:17,700 --> 00:05:21,250
Yadda saxlamaq lazımdır ki, elektronlar

133
00:05:21,250 --> 00:05:23,580
həmişə ən az enerjini tutmaq istəyirlər.

134
00:05:23,580 --> 00:05:26,960
Belə ki, ilk elektron bura gələcək

135
00:05:26,960 --> 00:05:28,610
və sonrakı elektron Pauli

136
00:05:28,610 --> 00:05:31,050
prinsipinə görə bura gedə bilməz.

137
00:05:31,050 --> 00:05:32,410
Çünki bu prinsipə görə, əgər

138
00:05:32,410 --> 00:05:34,110
ikinci elektron bura gəlsə, onda

139
00:05:34,110 --> 00:05:37,260
onlar gərək eyni enerjiyə malik olsunlar.

140
00:05:37,260 --> 00:05:40,700
Lakin, bu belə deyil, elektronlar fırlanma istiqamətindən

141
00:05:40,700 --> 00:05:42,380
asılı olaraq yuxarı və aşağı spinlərdə ola bilərlər.

142
00:05:42,380 --> 00:05:45,360
Əgər ilk elektron 1S səviyyəsinə getsə,

143
00:05:45,360 --> 00:05:47,920
və saat əqrəbi istiqamətində fırlansa,

144
00:05:47,920 --> 00:05:50,370
onda digər elektron eyni enerji səviyyəsində

145
00:05:50,370 --> 00:05:53,590
lakin, əks istiqamətdə fırlanar.

146
00:05:53,590 --> 00:05:54,950
Çünki məlum olur ki, bu iki

147
00:05:54,950 --> 00:05:57,100
spinin az da olsa enerji fərqləri var.

148
00:05:57,100 --> 00:05:59,240
Beləliklə, bu elektronlar hələ də Pauli

149
00:05:59,240 --> 00:06:02,140
prinsipinə tabe olurlar, çünki spinlərinə

150
00:06:02,140 --> 00:06:03,740
görə eyni enerjiyə malik deyillər.

151
00:06:03,740 --> 00:06:05,640
Lakin üçüncü elektron

152
00:06:05,640 --> 00:06:08,650
artıq 1S səviyyəsində ola bilməz.

153
00:06:08,650 --> 00:06:10,640
Çünki belə halda və yuxarı spində olsa,

154
00:06:10,640 --> 00:06:11,880
birinci elektronla eyni olar.

155
00:06:11,880 --> 00:06:13,120
Aşağı spində olduqda isə,

156
00:06:13,120 --> 00:06:15,100
onda ikinci elektronla eyni olar.

157
00:06:15,100 --> 00:06:16,680
Buna görə də bu hal mümkün deyil

158
00:06:16,680 --> 00:06:18,150
və bu elektron növbəti

159
00:06:18,150 --> 00:06:20,850
enerji səviyyəsini doldurmalıdır.

160
00:06:20,850 --> 00:06:22,730
Bu, iki səviyyənin arasında bir yerdə də ola bilər

161
00:06:22,730 --> 00:06:24,960
Lakin, aralardakı enerji səviyyələri

162
00:06:24,960 --> 00:06:25,793
bu elektronlar üçün əlçatan deyil.

163
00:06:25,793 --> 00:06:28,280
Bu halda, üçüncü elektron 2S səviyyəsini tutur

164
00:06:28,280 --> 00:06:30,300
və yenidən yuxarı spində ola bilər.

165
00:06:30,300 --> 00:06:33,580
Dördüncü elektron isə aşağı spində olacaq.

166
00:06:33,580 --> 00:06:36,910
Sonrakı elektron burada yuxarı spində

167
00:06:36,910 --> 00:06:38,763
və daha sonrakı aşağı spində olacaq.

168
00:06:39,700 --> 00:06:40,850
İndi burda belə bir şey

169
00:06:40,850 --> 00:06:44,060
məlum olur ki, P enerji səviyyəsində

170
00:06:44,060 --> 00:06:46,630
elektronlar enerji səviyyəsini üç fərqli

171
00:06:46,630 --> 00:06:48,420
yolla doldura bilərlər.

172
00:06:48,420 --> 00:06:50,830
Biz bunları orbitallar adlandırırıq.

173
00:06:50,830 --> 00:06:52,960
S enerji səviyyəsi üçün, bildiyimiz kimi,

174
00:06:52,960 --> 00:06:53,920
yalnız bir üsul var.

175
00:06:53,920 --> 00:06:55,710
Deməli, burada yalnız bir

176
00:06:55,710 --> 00:06:57,900
P səviyyəsində isə üç orbital var.

177
00:06:57,900 --> 00:07:01,761
Bu halda, digər elektron başqa orbitalda

178
00:07:01,761 --> 00:07:04,450
olmaqla 2P enerji səviyyəsini tuta bilər.

179
00:07:04,450 --> 00:07:05,910
Yəni, bu və bu elektron

180
00:07:05,910 --> 00:07:07,660
müxtəlif orbitallarda

181
00:07:07,660 --> 00:07:09,450
və yaxud da müxtəlif

182
00:07:09,450 --> 00:07:10,970
konfiqurasiyalarda olacaq.

183
00:07:10,970 --> 00:07:12,930
Belə ki, onlar eyni olmayacaq.

184
00:07:12,930 --> 00:07:15,320
Daha sonra, başqa bir elektron eyni

185
00:07:15,320 --> 00:07:16,750
orbitalda aşağı spində olacaq.

186
00:07:16,750 --> 00:07:21,170
Sonrakı elektronlar isə P-nin üçüncü

187
00:07:21,170 --> 00:07:22,880
orbitalında yuxarı və aşağı spinlərdə olacaq.

188
00:07:22,880 --> 00:07:25,040
2P səviyyəsi artıq dolduruldu.

189
00:07:25,040 --> 00:07:28,170
Burda artıq boş orbital yoxdur.

190
00:07:28,170 --> 00:07:29,190
Və sonuncu elektron

191
00:07:29,190 --> 00:07:31,120


192
00:07:31,120 --> 00:07:35,090


193
00:07:35,090 --> 00:07:37,810


194
00:07:37,810 --> 00:07:41,540


195
00:07:41,540 --> 00:07:44,970


196
00:07:44,970 --> 00:07:47,413


197
00:07:49,090 --> 00:07:49,923


198
00:07:49,923 --> 00:07:52,060


199
00:07:52,060 --> 00:07:54,990


200
00:07:54,990 --> 00:07:56,310


201
00:07:56,310 --> 00:07:59,600


202
00:07:59,600 --> 00:08:03,610


203
00:08:03,610 --> 00:08:06,160


204
00:08:06,160 --> 00:08:07,290


205
00:08:07,290 --> 00:08:09,370


206
00:08:09,370 --> 00:08:11,360


207
00:08:11,360 --> 00:08:13,850


208
00:08:13,850 --> 00:08:15,490


209
00:08:15,490 --> 00:08:17,740


210
00:08:17,740 --> 00:08:20,370


211
00:08:20,370 --> 00:08:23,960


212
00:08:23,960 --> 00:08:26,490


213
00:08:26,490 --> 00:08:30,040


214
00:08:30,040 --> 00:08:32,390


215
00:08:32,390 --> 00:08:35,430


216
00:08:35,430 --> 00:08:38,720


217
00:08:38,720 --> 00:08:40,960


218
00:08:40,960 --> 00:08:45,360


219
00:08:45,360 --> 00:08:48,080


220
00:08:48,080 --> 00:08:51,710


221
00:08:51,710 --> 00:08:53,870


222
00:08:53,870 --> 00:08:57,520


223
00:08:57,520 --> 00:09:00,835


224
00:09:00,835 --> 00:09:03,340


225
00:09:03,340 --> 00:09:08,020


226
00:09:08,020 --> 00:09:11,370


227
00:09:11,370 --> 00:09:15,400


228
00:09:15,400 --> 00:09:16,830


229
00:09:16,830 --> 00:09:19,700


230
00:09:19,700 --> 00:09:22,233


231
00:09:22,233 --> 00:09:24,040


232
00:09:24,040 --> 00:09:26,583