0:00:01.000,0:00:03.000
Bugün sizinle

0:00:03.000,0:00:05.000
sıradışı bir serüveni paylaşmak için buradayım,

0:00:05.000,0:00:08.000
olağanüstü derecede tatmin edici bir serüven aslında...

0:00:08.000,0:00:10.000
Kara mayınlarını

0:00:10.000,0:00:12.000
ve tüberkülozu tespit ederek

0:00:12.000,0:00:14.000
insan hayatı kurtarmak için

0:00:14.000,0:00:16.000
fareleri eğitmeye

0:00:16.000,0:00:18.000
beni yönlendiren bir serüven.

0:00:18.000,0:00:21.000
Çocukken iki tutkum vardı.

0:00:21.000,0:00:24.000
Bunlardan biri kemirgenlerdi.

0:00:24.000,0:00:26.000
Her cins farem,

0:00:26.000,0:00:28.000
fındık farem, hamsterım,

0:00:28.000,0:00:30.000
çöl farem ve sincabım vardı.

0:00:30.000,0:00:33.000
Hangisini sorsanız, beslemişimdir ve pet-shoplara satmışımdır kesin.

0:00:33.000,0:00:35.000
(Gülümsemeler)

0:00:35.000,0:00:38.000
İkinci tutkum Afrika'ydı.

0:00:38.000,0:00:40.000
Çok-kültürlü bir ortamda yetiştim.

0:00:40.000,0:00:42.000
Evimizde Afrikalı öğrenciler vardı

0:00:42.000,0:00:44.000
ve onların hikayelerini dinlerdim.

0:00:44.000,0:00:46.000
Bambaşka öyküler...

0:00:46.000,0:00:49.000
Teknik bilgi,

0:00:49.000,0:00:51.000
mal ve hizmet konularında dışa bağımlılık,

0:00:51.000,0:00:54.000
coşkun bir kültürel çeşitlilik...

0:00:54.000,0:00:56.000
Afrika benim için gerçekten büyüleyiciydi.

0:00:56.000,0:00:58.000
Sonra bir endüstri mühendisi oldum...

0:00:58.000,0:01:00.000
Ürün geliştirme mühendisi...

0:01:00.000,0:01:03.000
ve özellikle verimli (mayın, hastalık vb.) tespit teknolojileri üzerine yoğunlaşmıştım.

0:01:03.000,0:01:05.000
Aslında gelişmekte olan ülkeler için

0:01:05.000,0:01:08.000
en elverişli olan teknolojiler üzerine...

0:01:08.000,0:01:10.000
Çalışmaya endüstri alanında başlamıştım

0:01:10.000,0:01:12.000
fakat sürekli bir şeyleri keşfederek

0:01:12.000,0:01:15.000
ve ürüne dönüştürerek

0:01:15.000,0:01:18.000
maddeci bir topluma

0:01:18.000,0:01:20.000
katkı sağlamaktan pek de memnun değildim.

0:01:20.000,0:01:22.000
Dünyanın asıl sorununa odaklanabilmek için işimi bıraktım:

0:01:22.000,0:01:25.000
Kara Mayınları

0:01:25.000,0:01:28.000
Şu an 1995 senesiyle ilgili konuşuyoruz.

0:01:28.000,0:01:31.000
Prenses Diana, televizyonda, kara mayınlarının

0:01:31.000,0:01:33.000
her tür gelişimin önünde

0:01:33.000,0:01:36.000
somut bir engel olduğunu ilan ediyor ki bu çok doğru.

0:01:36.000,0:01:38.000
Bu cihazlar orada bulunduğu

0:01:38.000,0:01:40.000
ya da böyle bir şüphe olduğu sürece

0:01:40.000,0:01:42.000
bu topraklara gerçek manada ulaşamazsınız.

0:01:42.000,0:01:44.000
Aslında üretim için gerekli oldukları

0:01:44.000,0:01:47.000
"sürdürülebilir ortamlar"da

0:01:47.000,0:01:49.000
kullanılmak üzere yeni dedektörler için

0:01:49.000,0:01:51.000
dünya çapında bir talep vardı.

0:01:51.000,0:01:53.000
tabi özellikle "Gelişmekte Olan Ülkeler"de.

0:01:53.000,0:01:55.000
Biz de fareleri seçtik.

0:01:55.000,0:01:57.000
Neden fareleri tercih edersiniz?

0:01:57.000,0:01:59.000
Zaten haşere oldukları için mi?

0:01:59.000,0:02:01.000
Bilakis fareler,

0:02:01.000,0:02:03.000
çoğu insanın düşündüğünün tam aksine

0:02:03.000,0:02:07.000
çok sosyal yaratıklardır.

0:02:07.000,0:02:10.000
Ve aslında... şu an gördüğünüz bizim ürünümüz.

0:02:10.000,0:02:12.000
Oralarda bir yerde gizlenmiş bir hedef var.

0:02:12.000,0:02:14.000
Önünde tuttuğu faresini

0:02:14.000,0:02:16.000
sağa sola yönlendiren

0:02:16.000,0:02:18.000
eğitimli bir Afrikalı operatör görüyorsunuz.

0:02:18.000,0:02:20.000
İşte hayvan bir mayın buluyor.

0:02:20.000,0:02:22.000
Toprağı eşeliyor

0:02:22.000,0:02:25.000
ve yiyecekle ödüllendirilmek için geri geliyor.

0:02:25.000,0:02:27.000
Çok basit.

0:02:27.000,0:02:30.000
Bu tip ortamda kolayca sürdürülebilir.

0:02:30.000,0:02:33.000
Şimdi de hayvanımız ödülünü alıyor.

0:02:33.000,0:02:35.000
İşte bu şekilde işliyor.

0:02:35.000,0:02:37.000
Çok çok basit.

0:02:37.000,0:02:39.000
Peki neden fareleri kullanırsınız?

0:02:39.000,0:02:41.000
Fareler, geçen yüzyılın ortalarından beri

0:02:41.000,0:02:44.000
her türlü deneyde kullanılmıştır.

0:02:44.000,0:02:47.000
Fareler, diğer memeli türlerinin

0:02:47.000,0:02:49.000
herhangi birinden daha fazla

0:02:49.000,0:02:51.000
olfaksiyon (koku duyusu) genine sahiptir.

0:02:51.000,0:02:54.000
Kokulara karşı aşırı derecede duyarlıdırlar.

0:02:54.000,0:02:57.000
Üstelik bir de bütün bu kokuları tanımlayıp

0:02:57.000,0:03:00.000
bunlar hakkında iletişim kurabilme özellikleri vardır.

0:03:00.000,0:03:02.000
Farelerle nasıl iletişim kuruyoruz?

0:03:02.000,0:03:05.000
'Farece' konuşmuyoruz tabi ki.

0:03:05.000,0:03:07.000
Bunun yerine bir mandalımız var.

0:03:07.000,0:03:09.000
Hayvan eğitimlerinde standart bir yöntem

0:03:09.000,0:03:11.000
ki onu şurada görüyorsunuz.

0:03:11.000,0:03:14.000
Mandal, belirli davranışları pekiştirmek için

0:03:14.000,0:03:17.000
kullanacağınız özel bir ses çıkartır.

0:03:17.000,0:03:20.000
İlk önce 'klik' sesiyle bir tür yiyecek ödülünü ilişkilendiririz.

0:03:20.000,0:03:23.000
ki bu ödül şırınga içerisine konmuş muz ve fıstık ezmesidir.

0:03:24.000,0:03:26.000
Bir kere hayvan 'klik' - yiyecek olayını farkedince

0:03:26.000,0:03:28.000
'klik' - yiyecek, 'klik' - yiyecek

0:03:28.000,0:03:30.000
"öyleyse 'klik' yiyecek demektir" i anladığında

0:03:30.000,0:03:32.000
onu, tek delikli bir kafese alırız

0:03:32.000,0:03:34.000
ve aslında hayvan,

0:03:34.000,0:03:36.000
altına bir 'hedef koku' nun yerleştirildiği

0:03:36.000,0:03:38.000
bu deliğe burnunu sokmayı ve

0:03:38.000,0:03:40.000
bunu 5 saniye sürdürmeyi öğrenir.

0:03:40.000,0:03:42.000
5 saniye bir fare için uzun bir süredir.

0:03:42.000,0:03:45.000
Hayvan bunu yapmayı öğrenince işi biraz daha zorlaştırırız.

0:03:45.000,0:03:48.000
Hedef kokuyu, birden fazla deliği olan

0:03:48.000,0:03:51.000
bir kafeste tespit etmeyi öğrenir.

0:03:51.000,0:03:53.000
Sonra hayvan

0:03:53.000,0:03:55.000
açık havada tasmayla dolaşmayı

0:03:55.000,0:03:57.000
ve hedef saptamayı öğrenir.

0:03:57.000,0:04:00.000
Bir sonraki aşamada hayvan,

0:04:00.000,0:04:02.000
gerçek mayın tarlalarında gerçek mayınları bulmayı öğrenir.

0:04:02.000,0:04:05.000
Uluslararası, mayına karşı eylem standartlarına

0:04:05.000,0:04:07.000
uygun şekilde test edilir ve onaylanırlar.

0:04:07.000,0:04:10.000
Tıpkı köpeklerin geçmek zorunda olduğu testler gibi.

0:04:10.000,0:04:12.000
Bu test 400m² alanı kapsar.

0:04:12.000,0:04:15.000
Bu alanda rastgele döşenmiş

0:04:15.000,0:04:17.000
pek çok mayın vardır.

0:04:17.000,0:04:20.000
Eğitimciler ve fareleri

0:04:20.000,0:04:23.000
bütün hedefleri bulmak zorundadırlar.

0:04:24.000,0:04:27.000
Eğer hayvan bunu başarırsa

0:04:27.000,0:04:29.000
gerçek sahalarda işlevsel olduğuna dair

0:04:29.000,0:04:31.000
onaylanıp lisans alır.

0:04:31.000,0:04:33.000
Aynen köpeklere uygulandığı gibi.

0:04:33.000,0:04:35.000
Belki ufak bir farkla:

0:04:35.000,0:04:38.000
Fareleri, mayın bulan köpeklere göre

0:04:38.000,0:04:40.000
1/5 masrafla eğitebiliriz.

0:04:40.000,0:04:42.000
Burada da Mozambik'teki ekibimiz var.

0:04:42.000,0:04:44.000
İçlerinden biri Mozambikli kardeşlerine

0:04:44.000,0:04:46.000
gerekli becerileri öğreten

0:04:46.000,0:04:48.000
Tanzanyalı bir eğitmen.

0:04:48.000,0:04:51.000
Bu insanların gözlerindeki gururu bir görmelisiniz.

0:04:51.000,0:04:53.000
Çünkü yabancıların yardımına

0:04:53.000,0:04:55.000
duydukları bağımlılıklarını azaltan

0:04:55.000,0:04:57.000
bir becerileri var.

0:04:57.000,0:05:00.000
Dahası bu ekip...

0:05:00.000,0:05:03.000
tabii ki, ağır makineler ve kontrol amaçlı

0:05:03.000,0:05:06.000
el dedektörlerine de ihtiyacınız var.

0:05:06.000,0:05:09.000
Fakat fare yeteneğine yapılan bu ufak yatırımla

0:05:09.000,0:05:12.000
Mozambik'te, m² başına düşen maliyeti

0:05:12.000,0:05:15.000
şimdiki normal fiyat olan

0:05:15.000,0:05:17.000
m² başına 2 doların

0:05:17.000,0:05:19.000
%60'a varan oranlarda altına inebileceğimizi gösterdik.

0:05:19.000,0:05:21.000
Biz bu işi 1.18 dolara yapıyoruz

0:05:21.000,0:05:23.000
ve bu fiyatı daha da aşağı çekebiliriz.

0:05:23.000,0:05:25.000
Hesap meselesi...

0:05:25.000,0:05:27.000
Eğer daha fazla fare istihdam edersek

0:05:27.000,0:05:29.000
sonucu daha da iyi hale getirebiliriz.

0:05:29.000,0:05:32.000
Mozambik'te bir tanıtım alanımız var.

0:05:32.000,0:05:35.000
11 Afrika hükümeti

0:05:35.000,0:05:38.000
bu teknolojiyi kullanarak

0:05:38.000,0:05:40.000
daha az bağımlı hale gelebileceklerini gördüler.

0:05:40.000,0:05:42.000
Great Lakes Bölgesi'nde

0:05:42.000,0:05:45.000
barış anlaşması imzaladılar

0:05:45.000,0:05:48.000
ve 'kahraman fareleri'

0:05:48.000,0:05:51.000
ortak sınırları kara mayınlarından temizlemek için uygun buldular.

0:05:51.000,0:05:54.000
Fakat size bambaşka bir problem daha sunmama izin verin.

0:05:54.000,0:05:56.000
Geçen sene mayına basan

0:05:56.000,0:05:58.000
6000 civarında insan vardı

0:05:58.000,0:06:00.000
fakat yine geçen sene

0:06:00.000,0:06:02.000
dünya çapında yaklaşık 1.9 milyon insan

0:06:02.000,0:06:05.000
bir numaralı enfeksiyon sebebi olan tüberkülozdan öldü.

0:06:06.000,0:06:08.000
Özellikle, T.B. (tüberküloz) ve HIV arasında

0:06:08.000,0:06:11.000
sıkı bir bağın bulunduğu Afrika'da

0:06:11.000,0:06:15.000
çok yaygın bir problem var.

0:06:16.000,0:06:19.000
Standart bir WHO (Dünya Sağlık Örgütü) prosedürü olan

0:06:19.000,0:06:22.000
mikroskopinin güvenirliği %40'tan ancak %60'a ulaşabildi.

0:06:23.000,0:06:26.000
Tanzanya'da - rakamlar yanılmaz -

0:06:26.000,0:06:29.000
T.B. hastalarının %45'ine

0:06:29.000,0:06:32.000
ölmeden önce T.B. teşhisi konabiliyor.

0:06:33.000,0:06:36.000
Bu da demektir ki eğer T.B. hastasıysanız

0:06:36.000,0:06:38.000
teşhis konulmama şansınız çok yüksektir.

0:06:38.000,0:06:41.000
Bunun yerine ikincil T.B. enfeksiyonundan ölüp gidersiniz.

0:06:45.000,0:06:47.000
Halbuki

0:06:47.000,0:06:49.000
erken farkedilip erken teşhis konulsa

0:06:49.000,0:06:51.000
tedaviniz başlayabilir.

0:06:51.000,0:06:54.000
HIV-pozitifseniz dahi mantıklı olan budur.

0:06:54.000,0:06:56.000
HIV-pozitifseniz dahi

0:06:56.000,0:06:59.000
T.B.'den kurtulabilirseniz.

0:06:59.000,0:07:02.000
Ortak dilimiz Felemankçe'de

0:07:02.000,0:07:04.000
T.B. yerine

0:07:04.000,0:07:06.000
'tering' kullanılır ki

0:07:06.000,0:07:08.000
etimolojik açıdan

0:07:08.000,0:07:11.000
katran kokusuna atıfta bulunur.

0:07:11.000,0:07:13.000
Zaten eski Çinliler ve

0:07:13.000,0:07:16.000
Yunanlı Hipokrat,

0:07:16.000,0:07:18.000
T.B.'nin

0:07:18.000,0:07:21.000
hastadan yayılan

0:07:21.000,0:07:23.000
'uçucu gazlar'a dayanarak

0:07:23.000,0:07:26.000
teşhis edilebileceğini belgelemişlerdir.

0:07:26.000,0:07:28.000
Ve bizim yaptığımız da hastanelerden

0:07:28.000,0:07:30.000
yalnızca test amaçlı

0:07:30.000,0:07:32.000
bazı numuneler toplayıp

0:07:32.000,0:07:35.000
fareleri bunlarla eğitmekti.

0:07:35.000,0:07:37.000
İşe yarayıp yaramayacağını görmek için...

0:07:37.000,0:07:39.000
Ve şaşırtıcı bir şekilde

0:07:39.000,0:07:41.000
birkaç fareyi üst üste kullanarak

0:07:41.000,0:07:43.000
%89 duyarlılığa

0:07:43.000,0:07:45.000
ve %86 özgüllüğe ulaşabiliyoruz.

0:07:45.000,0:07:47.000
İşte şu şekilde çalışıyor.

0:07:48.000,0:07:51.000
Ve bu gerçekten genetik bir teknoloji.

0:07:51.000,0:07:54.000
Şu an patlayıcılar ve tüberküloz hakkında konuşuyoruz

0:07:54.000,0:07:56.000
fakat inanabiliyor musunuz

0:07:56.000,0:07:58.000
aslında oraya herhangi bir şey koyabilirsiniz.

0:07:58.000,0:08:00.000
Peki nasıl işliyor?

0:08:00.000,0:08:02.000
10 numunelik bir çekmeceniz var.

0:08:02.000,0:08:05.000
Bu 10 numuneyi aynı anda kafese yerleştiriyorsunuz.

0:08:05.000,0:08:07.000
Bir hayvanın gerekli kokuyu ayırt edebilmesi için

0:08:07.000,0:08:10.000
saniyenin yalnızca 1/200'i yeterlidir, bu yüzden çok hızlı hareket eder.

0:08:10.000,0:08:13.000
İşte şimdiden üçüncü numuneye geldi.

0:08:13.000,0:08:16.000
Bu pozitif bir numune.

0:08:17.000,0:08:20.000
'Klik' sesini duyuyor ve yiyecek ödülünü almak için geliyor.

0:08:22.000,0:08:24.000
Ve böyle çok hızlı bir şekilde

0:08:24.000,0:08:27.000
hangi hastaların pozitif

0:08:27.000,0:08:29.000
hangilerinin negatif olduğuyla ilgili

0:08:29.000,0:08:32.000
ikinci bir fikrimiz oluyor.

0:08:32.000,0:08:34.000
Bir kıyaslama yaparsak

0:08:34.000,0:08:36.000
bir laborant günde

0:08:36.000,0:08:38.000
40 numune inceleyebilirken

0:08:38.000,0:08:40.000
bir fare

0:08:40.000,0:08:42.000
aynı miktarda numuneyi

0:08:42.000,0:08:44.000
sadece 7 dakikada inceleyebilir.

0:08:44.000,0:08:46.000
Bunun gibi bir kafes...

0:08:46.000,0:08:51.000
Alkış

0:08:51.000,0:08:54.000
Fareleriniz olması şartıyla bunun gibi bir kafes...

0:08:54.000,0:08:56.000
ve şu an bizim

0:08:56.000,0:08:58.000
25 tüberküloz faremiz var.

0:08:58.000,0:09:01.000
Bunun gibi bir kafes bütün gün işlediğinde

0:09:01.000,0:09:04.000
1,680 numune inceleyebilir.

0:09:06.000,0:09:09.000
Yapılabilecek potansiyel uygulamaları düşünebiliyor musunuz?

0:09:09.000,0:09:11.000
Topraktaki atıkların

0:09:11.000,0:09:13.000
tespiti,

0:09:13.000,0:09:15.000
gümrük uygulamaları,

0:09:15.000,0:09:18.000
konteynerlarda kaçak malların tespiti, vesaire.

0:09:19.000,0:09:21.000
Fakat şimdilik tüberkülozla ilgilenelim.

0:09:21.000,0:09:23.000
Kısaca değinmek istiyorum.

0:09:23.000,0:09:25.000
Mavi çubuklar

0:09:25.000,0:09:27.000
yalnızca Dar es Salaam'daki

0:09:27.000,0:09:30.000
5 klinikte 500,000 insana uygulanan

0:09:30.000,0:09:32.000
mikroskopi skorlarıdır ki

0:09:32.000,0:09:35.000
ki bunlardan 15.000'i daha önce test yaptırmış.

0:09:35.000,0:09:38.000
1,800 hastanın mikroskopileri.

0:09:38.000,0:09:42.000
Ve sadece numuneleri farelere bir kez daha göstererek

0:09:42.000,0:09:45.000
ve tekrar mikroskopi sonuçlarına dönerek

0:09:45.000,0:09:47.000
vaka tespit oranını

0:09:47.000,0:09:49.000
%30'un üzerinde arttırmayı başardık.

0:09:49.000,0:09:51.000
Geçen yıl boyunca

0:09:51.000,0:09:53.000
-hangi zaman aralıklarına baktığınıza bağlı olarak-

0:09:53.000,0:09:55.000
sürekli bir şekilde

0:09:55.000,0:09:57.000
Dar es Salaam'daki 5 hastanede

0:09:57.000,0:09:59.000
vaka tespit oranlarında

0:09:59.000,0:10:02.000
%30-40 artış elde ettik.

0:10:02.000,0:10:04.000
Bu gerçekten kayda değer bir gelişme,

0:10:04.000,0:10:06.000
mikroskopide gözden kaçan bir hastanın

0:10:06.000,0:10:08.000
15'e yakın insana hastalık bulaştırdığını düşününce...

0:10:08.000,0:10:10.000
her yıl.. sağlıklı insanlara...

0:10:10.000,0:10:12.000
Emin olabilirsiniz

0:10:12.000,0:10:14.000
çok sayıda hayat kurtardık.

0:10:14.000,0:10:17.000
En azından 'kahraman farelerimiz' pek çok hayat kurtardı.

0:10:17.000,0:10:19.000
Şu an bir sonraki aşamamız

0:10:19.000,0:10:21.000
bu teknolojiyi standartlaştırmaktır.

0:10:21.000,0:10:23.000
Yapılması gereken basit şeyler var...

0:10:23.000,0:10:27.000
Örneğin hayvanın burnunu 5sn sokmak zorunda olduğu

0:10:27.000,0:10:29.000
koklama deliğinde ufak bir lazerimiz var...

0:10:29.000,0:10:31.000
ki bu işlemi standart hale geitirebilelim.

0:10:31.000,0:10:33.000
Ayrıca dışkılamayı ve

0:10:33.000,0:10:35.000
yiyecek ödüllerini standartlaştırmak...

0:10:35.000,0:10:37.000
ve bu işlemi daha fazla insana ulaşacak şekilde

0:10:37.000,0:10:40.000
daha büyük ölçeklerde tekrarlamak için

0:10:40.000,0:10:43.000
yarı otomatik hale getirmeliyiz.

0:10:43.000,0:10:46.000
Sözü bağlamak gerekirse, başka uygulamalar da ufukta görülüyor.

0:10:46.000,0:10:48.000
İşte 'kameraman fare'mizin ilk

0:10:48.000,0:10:50.000
prototipi...

0:10:50.000,0:10:52.000
Deprem gibi afetlerden sonra

0:10:52.000,0:10:54.000
enkazın içine girip kurbanların yerini

0:10:54.000,0:10:56.000
tespit edecek

0:10:56.000,0:10:58.000
kameralı sırt çantasıyla bir fare...

0:10:58.000,0:11:00.000
Şimdilik sadece prototip aşamasında.

0:11:00.000,0:11:02.000
Şu anda bununla ilgili işleyen bir sistemimiz yok.

0:11:03.000,0:11:06.000
Sonuç olarak şunu söylemek istiyorum:

0:11:06.000,0:11:08.000
Bu projelerin tamamen farelerle ilgili olduğunu düşünebilirsiniz

0:11:08.000,0:11:10.000
fakat eninde sonunda insanlarla ilgili.

0:11:10.000,0:11:12.000
Zor, pahalı ve tehlikeli

0:11:12.000,0:11:15.000
tespit görevlerini halletmek için

0:11:15.000,0:11:18.000
zayıf düşmüş toplumları donatma

0:11:18.000,0:11:21.000
ve bunu etrafta bolca bulunan

0:11:21.000,0:11:23.000
yerel bir kaynakla yapmakla ilgili.

0:11:23.000,0:11:26.000
İşte size ister çevresel, ister teknolojik,

0:11:26.000,0:11:29.000
ister hayvani ya da ister insani olsun

0:11:29.000,0:11:32.000
etrafınızdaki kaynaklarla ilgili algınızı zorlayacak

0:11:32.000,0:11:35.000
ve sürdürülebilir bir çalışma için

0:11:35.000,0:11:38.000
sizi, onlarla seviyeli bir

0:11:40.000,0:11:43.000
uyuma teşvik edici

0:11:43.000,0:11:46.000
tamamen farklı bir şey.

0:11:46.000,0:11:48.000
Çok teşekkür ederim.

0:11:48.000,0:11:50.000
Alkış