0:00:01.000,0:00:03.000
Mi estas ĉi tie hodiaŭ por dividi kun vi

0:00:03.000,0:00:05.000
eksterordinaran vojaĝon --

0:00:05.000,0:00:08.000
fakte eksterordinare rekompencantan vojaĝon --

0:00:08.000,0:00:10.000
kiu kondukis min

0:00:10.000,0:00:12.000
al trejnado de ratoj

0:00:12.000,0:00:14.000
por savi homajn vivojn

0:00:14.000,0:00:16.000
per malkovro de kontraŭpersonaj minoj

0:00:16.000,0:00:18.000
kaj tuberkulozo.

0:00:18.000,0:00:21.000
En mia junaĝo mi havis du pasiojn.

0:00:21.000,0:00:24.000
Unu el ambaŭ estis pasio por ronĝuloj.

0:00:24.000,0:00:26.000
Mi havis ĉiajn ratojn,

0:00:26.000,0:00:28.000
musojn, hamstrojn,

0:00:28.000,0:00:30.000
gerbilojn, sciurojn.

0:00:30.000,0:00:33.000
Nomu iujn ajn, mi bredis ilin, kaj mi vendis ilin al dorlotbestejoj.

0:00:33.000,0:00:35.000
(Ridado)

0:00:35.000,0:00:38.000
Mi ankaŭ havis pasion por Afriko.

0:00:38.000,0:00:40.000
Pasigante mian junaĝon en multkultura medio,

0:00:40.000,0:00:42.000
ni havis afrikajn studentojn hejme,

0:00:42.000,0:00:44.000
kaj mi eksciis pri iliaj rakontoj,

0:00:44.000,0:00:46.000
tiel malsamaj fonoj,

0:00:46.000,0:00:49.000
dependeco de importita scipovo,

0:00:49.000,0:00:51.000
varoj, servoj,

0:00:51.000,0:00:54.000
gajega kultura diverseco.

0:00:54.000,0:00:56.000
Afriko vere fascinis min.

0:00:56.000,0:00:58.000
Mi fariĝis industria inĝeniero --

0:00:58.000,0:01:00.000
inĝeniero pri produktevoluigo --

0:01:00.000,0:01:03.000
kaj mi koncentriĝis pri konvenaj malkovraj teknologioj,

0:01:03.000,0:01:05.000
fakte la unuaj taŭgaj teknikoj

0:01:05.000,0:01:08.000
por evolulandoj.

0:01:08.000,0:01:10.000
Mi eklaboris en la industrio,

0:01:10.000,0:01:12.000
sed mi ne vere feliĉis per kontribuo

0:01:12.000,0:01:15.000
al materialon konsumanta socio

0:01:15.000,0:01:18.000
per ekstraktado

0:01:18.000,0:01:20.000
kaj fabrikado.

0:01:20.000,0:01:22.000
Mi forlasis mian laboron por koncentriĝi pri la vera monda problemo:

0:01:22.000,0:01:25.000
kontraŭpersonaj minoj.

0:01:25.000,0:01:28.000
Mi parolas nun pri 1995.

0:01:28.000,0:01:31.000
Princino Diana televide anoncas,

0:01:31.000,0:01:33.000
ke kontraŭpersonaj minoj estigas strukturan malhelpon

0:01:33.000,0:01:36.000
al iu ajn evoluo, kio fakte veras.

0:01:36.000,0:01:38.000
Tiom longe, ke tiuj aĵoj kuŝas tie,

0:01:38.000,0:01:40.000
aŭ ke estas suspekto pri kontraŭpersonaj minoj,

0:01:40.000,0:01:42.000
vi ne povas vere eniri en la kampon.

0:01:42.000,0:01:44.000
Fakte okazis tutmonda pledo

0:01:44.000,0:01:47.000
produkti novajn detektilojn

0:01:47.000,0:01:49.000
daŭrigeblajn en medioj,

0:01:49.000,0:01:51.000
kie ili necesas,

0:01:51.000,0:01:53.000
tio estas precipe en la evolulandoj.

0:01:53.000,0:01:55.000
Ni elektis ratojn.

0:01:55.000,0:01:57.000
Kial oni elektus ratojn?

0:01:57.000,0:01:59.000
Ĉar, ĉu ili ne estas fibestoj?

0:01:59.000,0:02:01.000
Nu, efektive ratoj estas --

0:02:01.000,0:02:03.000
male al tio, kion la plej multaj homoj opinias pri ili --

0:02:03.000,0:02:07.000
ratoj estas tre sociemaj bestoj.

0:02:07.000,0:02:10.000
Kaj jen nia produkto -- kion vi vidas ĉi tie.

0:02:10.000,0:02:12.000
Estas celo ie ĉi tie.

0:02:12.000,0:02:14.000
Vi vidas kunlaboranton, trejnitan afrikanon,

0:02:14.000,0:02:16.000
kun siaj ratoj antaŭ si,

0:02:16.000,0:02:18.000
kiuj efektive estas maldekstre kaj dekstre.

0:02:18.000,0:02:20.000
Jen la besto trovas minon.

0:02:20.000,0:02:22.000
Ĝi gratas sur la grundo.

0:02:22.000,0:02:25.000
Kaj la besto revenas por manĝa rekompenco.

0:02:25.000,0:02:27.000
Tre, tre simple.

0:02:27.000,0:02:30.000
Tre daŭrigeble en ĉi tiu medio.

0:02:30.000,0:02:33.000
Ĉi tie la besto ricevas sian manĝan rekompencon.

0:02:33.000,0:02:35.000
Kaj jen kiel tio funkcias.

0:02:35.000,0:02:37.000
Tre, tre simple.

0:02:37.000,0:02:39.000
Nun, kial oni uzas ratojn?

0:02:39.000,0:02:41.000
Ratoj estas uzitaj ekde la 50aj jaroj de la pasinta jarcento

0:02:41.000,0:02:44.000
en ĉiaj eksperimentoj.

0:02:44.000,0:02:47.000
Ratoj havas pli da genetika materialo

0:02:47.000,0:02:49.000
asignita al flaro

0:02:49.000,0:02:51.000
ol ajna alia mamula specio.

0:02:51.000,0:02:54.000
Ili estas ekstreme sentemaj pri odoro.

0:02:54.000,0:02:57.000
Cetere, ili havas la mekanismojn memori ĉiujn tiujn odorojn

0:02:57.000,0:03:00.000
kaj komuniki pri tio.

0:03:00.000,0:03:02.000
Kiel ni povas komuniki kun ratoj?

0:03:02.000,0:03:05.000
Nu, ni ne parolas rate,

0:03:05.000,0:03:07.000
sed ni uzas klakilon,

0:03:07.000,0:03:09.000
kiu estas normala metodo por trejnado de bestoj,

0:03:09.000,0:03:11.000
kiun vi vidas tie.

0:03:11.000,0:03:14.000
Klakilo, kiu estigas iun specialan sonon,

0:03:14.000,0:03:17.000
per kiu vi povas plifortigi apartajn kondutojn.

0:03:17.000,0:03:20.000
Unue ni asocias la klak-sonon kun manĝa rekompenco,

0:03:20.000,0:03:23.000
kiu konsistas el pistitaj banano kaj arakidoj en injektilo.

0:03:24.000,0:03:26.000
De kiam la besto scias, klako - manĝaĵo,

0:03:26.000,0:03:28.000
klako - manĝaĵo, klako - manĝaĵo --

0:03:28.000,0:03:30.000
do, ke klako signifas manĝaĵon --

0:03:30.000,0:03:32.000
ni metas ĝin en kaĝon kun truo,

0:03:32.000,0:03:34.000
kaj efektive la besto lernas

0:03:34.000,0:03:36.000
meti la nazon en la truon,

0:03:36.000,0:03:38.000
sub kiu troviĝas la celodoro,

0:03:38.000,0:03:40.000
kaj fari tion dum kvin sekundoj --

0:03:40.000,0:03:42.000
kvin sekundoj, tio estas longa por rato.

0:03:42.000,0:03:45.000
Kiam la besto scias tion, ni igas la taskon iom pli malfacila.

0:03:45.000,0:03:48.000
Ĝi lernas kiel trovi la celodoron

0:03:48.000,0:03:51.000
en kaĝo kun pluraj truoj, ĝis 10.

0:03:51.000,0:03:53.000
Tiam la besto lernas

0:03:53.000,0:03:55.000
esti kondukata per ŝnuro subĉiele

0:03:55.000,0:03:57.000
kaj trovi celojn.

0:03:57.000,0:04:00.000
En posta paŝo, la bestoj lernas

0:04:00.000,0:04:02.000
trovi verajn minojn en veraj minkampoj.

0:04:02.000,0:04:05.000
Oni ekzamenas kaj akreditas ilin

0:04:05.000,0:04:07.000
laŭ internaciaj minforprenaj normoj,

0:04:07.000,0:04:10.000
same kiel hundoj devas submetiĝi al testo.

0:04:10.000,0:04:12.000
Ĉi tio konsistas el 400 kvadratmetroj.

0:04:12.000,0:04:15.000
Estas kelkaj minoj

0:04:15.000,0:04:17.000
lokitaj hazarde.

0:04:17.000,0:04:20.000
Kaj la teamo de trejnisto kaj ties rato

0:04:20.000,0:04:23.000
devas trovi ĉiujn celojn.

0:04:24.000,0:04:27.000
Se la besto sukcese faras tion, ĝi akiras licencon

0:04:27.000,0:04:29.000
kaj iĝas akreditita besto

0:04:29.000,0:04:31.000
uzebla en la kampo --

0:04:31.000,0:04:33.000
same kiel hundoj, parenteze.

0:04:33.000,0:04:35.000
Eble kun unu eta diferenco:

0:04:35.000,0:04:38.000
ni povas trejni ratojn por kvinono de la prezo

0:04:38.000,0:04:40.000
de trejnado de senminiga hundo.

0:04:40.000,0:04:42.000
Jen nia teamo en Mozambiko.

0:04:42.000,0:04:44.000
Unu tanzania trejnisto,

0:04:44.000,0:04:46.000
kiu transdonas la kompetentojn

0:04:46.000,0:04:48.000
al tiuj tri mozambikaj lernantoj.

0:04:48.000,0:04:51.000
Vi devus vidi la fieron en la okuloj de tiuj homoj.

0:04:51.000,0:04:53.000
Ili havas kapablon,

0:04:53.000,0:04:55.000
kiu igas ilin multe malpli dependaj

0:04:55.000,0:04:57.000
de fremda helpo.

0:04:57.000,0:05:00.000
Cetere, kun tiu malgranda teamo

0:05:00.000,0:05:03.000
oni kompreneble bezonas la pezajn veturilojn

0:05:03.000,0:05:06.000
kaj la permanajn senminigistojn por plutraktado.

0:05:06.000,0:05:09.000
Sed per tiu malgranda investo en ratan kapablon,

0:05:09.000,0:05:12.000
ni montris en Mozambiko,

0:05:12.000,0:05:15.000
ke ni povas redukti la koston por unu kvadratmetro

0:05:15.000,0:05:17.000
ĝis al 60 procentoj

0:05:17.000,0:05:19.000
de tio kio estas aktuale normala --

0:05:19.000,0:05:21.000
du dolaroj por kvadratmetro, ni faras ĝin por 1,18

0:05:21.000,0:05:23.000
kaj ni povas ankoraŭ malplialtigi tiun prezon.

0:05:23.000,0:05:25.000
Se ni produktas grandskale.

0:05:25.000,0:05:27.000
Se oni povas venigi pli da ratoj,

0:05:27.000,0:05:29.000
oni povas efektive eĉ plialtigi la produktadon.

0:05:29.000,0:05:32.000
Ni havas demonstraciejon en Mozambiko.

0:05:32.000,0:05:35.000
11 afrikaj registaroj

0:05:35.000,0:05:38.000
vidis, ke ili povas fariĝi malpli dependaj

0:05:38.000,0:05:40.000
per tiu tekniko.

0:05:40.000,0:05:42.000
Ili subskribis la pakton por paco

0:05:42.000,0:05:45.000
kaj traktaton en la regiono de Grandaj Lagoj.

0:05:45.000,0:05:48.000
Kaj ili aprobas, ke heroaj ratoj

0:05:48.000,0:05:51.000
forigos la kontraŭpersonajn minojn de iliaj komunaj landlimoj.

0:05:51.000,0:05:54.000
Sed permesu al mi konduki vin al tute alia problemo.

0:05:54.000,0:05:56.000
Estis proksimume 6000 homoj pasintjare,

0:05:56.000,0:05:58.000
kiuj paŝis sur kontraŭpersonan minon,

0:05:58.000,0:06:00.000
sed tutmonde pasintjare

0:06:00.000,0:06:02.000
preskaŭ 1,9 milionoj da homoj mortis pro tuberkulozo

0:06:02.000,0:06:05.000
kiel unua kaŭzo de infekto.

0:06:06.000,0:06:08.000
Precipe en Afriko,

0:06:08.000,0:06:11.000
kie tuberkulozo kaj aidoso estas forte interligitaj,

0:06:11.000,0:06:15.000
ekzistas grandega ofta problemo.

0:06:16.000,0:06:19.000
Mikroskopio, la norma procedo de la monda sanorganizo,

0:06:19.000,0:06:22.000
atingis 40 ĝis 60 procentojn de fidindeco.

0:06:23.000,0:06:26.000
En Tanzanio -- la nombroj ne mensogas --

0:06:26.000,0:06:29.000
45 procentoj de homoj -- tuberkulozo-pacientoj --

0:06:29.000,0:06:32.000
estas diagnozataj kun tuberkulozo antaŭ ol ili mortas.

0:06:33.000,0:06:36.000
Tio signifas, ke, se vi havas tuberkulozon,

0:06:36.000,0:06:38.000
vi havas pli da ŝancoj ne esti trovata,

0:06:38.000,0:06:41.000
sed mortos pro kromaj infektoj sekve de tuberkulozo ktp.

0:06:45.000,0:06:47.000
Kaj se vi ja estas trovita

0:06:47.000,0:06:49.000
tre frue, diagnozita frue,

0:06:49.000,0:06:51.000
kuracado povas komenciĝi.

0:06:51.000,0:06:54.000
Kaj ankaŭ por HIV-pozitivuloj, estas sencoplene.

0:06:54.000,0:06:56.000
Oni povas efektive sanigi tuberkulozon,

0:06:56.000,0:06:59.000
eĉ ĉe HIV-pozitivuloj.

0:06:59.000,0:07:02.000
Nu, en nia komuna lingvo, la nederlanda,

0:07:02.000,0:07:04.000
la nomo por tuberkulozo

0:07:04.000,0:07:06.000
estas "tering",

0:07:06.000,0:07:08.000
kiu etimologie

0:07:08.000,0:07:11.000
rilatas al la odoro de gudro.

0:07:11.000,0:07:13.000
Jam la antikvaj ĉinoj

0:07:13.000,0:07:16.000
kaj la greko Hipokrato

0:07:16.000,0:07:18.000
efektive publikigis,

0:07:18.000,0:07:21.000
dokumentite, ke TB povas esti diagnozata

0:07:21.000,0:07:23.000
surbaze de vaporaĵoj

0:07:23.000,0:07:26.000
eliĝantaj el pacientoj.

0:07:26.000,0:07:28.000
Kion ni do faris, estas ke ni kolektis iujn specimenojn --

0:07:28.000,0:07:30.000
nur por elprovi --

0:07:30.000,0:07:32.000
de malsanulejoj,

0:07:32.000,0:07:35.000
trejnis ratojn pri ili

0:07:35.000,0:07:37.000
kaj kontrolis, ĉu tio funkcias,

0:07:37.000,0:07:39.000
kaj miris, nu,

0:07:39.000,0:07:41.000
ke ni povas atingi 89-procentan sentemon,

0:07:41.000,0:07:43.000
86-procentan specifecon

0:07:43.000,0:07:45.000
uzante plurajn laŭvicajn ratojn.

0:07:45.000,0:07:47.000
Jen kiel ĝi funkcias.

0:07:48.000,0:07:51.000
Kaj vere, ĉi tio estas taŭga tekniko.

0:07:51.000,0:07:54.000
Ni parolas pri eksplodiloj, tuberkulozo,

0:07:54.000,0:07:56.000
sed vi povas imagi,

0:07:56.000,0:07:58.000
ke vi povas efektive meti ion ajn tien.

0:07:58.000,0:08:00.000
Kiel oni do laboras?

0:08:00.000,0:08:02.000
Oni havas kasedon kun 10 specimenoj.

0:08:02.000,0:08:05.000
Oni metas tiujn 10 specimenojn kune en la kaĝon.

0:08:05.000,0:08:07.000
Besto bezonas nur du centonojn de sekundo

0:08:07.000,0:08:10.000
por distingi la odoron, tio do iras ekstreme rapide.

0:08:10.000,0:08:13.000
Tie ĉi ĝi estas jam ĉe la tria specimeno.

0:08:13.000,0:08:16.000
Ĉi tiu estas pozitiva specimeno.

0:08:17.000,0:08:20.000
Ĝi ricevas klak-sonon kaj venas por la manĝa rekompenco.

0:08:22.000,0:08:24.000
Kaj tiel farante ni povas tre rapide

0:08:24.000,0:08:27.000
akiri duavican opinion

0:08:27.000,0:08:29.000
por scii, kiuj pacientoj estas pozitivaj,

0:08:29.000,0:08:32.000
kaj kiuj estas negativaj.

0:08:32.000,0:08:34.000
Nur kiel indiko,

0:08:34.000,0:08:36.000
dum mikroskopistoj povas procezi

0:08:36.000,0:08:38.000
40 specimenojn tage,

0:08:38.000,0:08:40.000
rato povas procezi

0:08:40.000,0:08:42.000
la saman kvanton da specimenoj

0:08:42.000,0:08:44.000
en nur sep minutoj.

0:08:44.000,0:08:46.000
Kaĝo, kia ĉi tiu --

0:08:46.000,0:08:51.000
(Aplaŭdo)

0:08:51.000,0:08:54.000
Kaĝo, kia ĉi tiu -- kondiĉe, ke vi havas ratojn, .

0:08:54.000,0:08:56.000
kaj ni aktuale havas

0:08:56.000,0:08:58.000
25 prituberkulozajn ratojn --

0:08:58.000,0:09:01.000
kaĝo, kia ĉi tiu, funkcianta tuttage,

0:09:01.000,0:09:04.000
povas procezi 1680 specimenojn.

0:09:06.000,0:09:09.000
Vi povas imagi la potencialajn pluajn aplikojn --

0:09:09.000,0:09:11.000
ekologia serĉo

0:09:11.000,0:09:13.000
de poluaĵoj en grundoj,

0:09:13.000,0:09:15.000
doganaj aplikoj,

0:09:15.000,0:09:18.000
malkaŝo de kontraŭleĝaj varoj en ujoj kaj tiel plu.

0:09:19.000,0:09:21.000
Sed ni unue koncentriĝu pri tuberkulozo.

0:09:21.000,0:09:23.000
Mi volas koncize prilumi,

0:09:23.000,0:09:25.000
ke la bluaj stangoj

0:09:25.000,0:09:27.000
estas la rezultoj de mikroskopio

0:09:27.000,0:09:30.000
ĉe la kvin kuracistejoj en Dar es Salaam

0:09:30.000,0:09:32.000
kun loĝantaro de 500 000 homoj,

0:09:32.000,0:09:35.000
el kiuj 15 000 anonciĝis por testiĝi.

0:09:35.000,0:09:38.000
Mikroskopio por 1800 pacientoj.

0:09:38.000,0:09:42.000
Kaj nur prezentante la specimenojn refoje al la ratoj

0:09:42.000,0:09:45.000
kaj reirigante tiujn rezultojn

0:09:45.000,0:09:47.000
ni povis plialtigi la indicojn de malkovro

0:09:47.000,0:09:49.000
per pli ol 30 procentoj.

0:09:49.000,0:09:51.000
Tra la tuta pasinta jaro --

0:09:51.000,0:09:53.000
depende de la intertempoj kiujn oni prenas --

0:09:53.000,0:09:55.000
ni konstante plialtigis

0:09:55.000,0:09:57.000
la indicojn de malkovritaj kazoj

0:09:57.000,0:09:59.000
en kvin malsanulejoj en Dar es Salaam

0:09:59.000,0:10:02.000
per 30 ĝis 40 procentoj.

0:10:02.000,0:10:04.000
Tio ja estas vere konsiderinda.

0:10:04.000,0:10:06.000
Sciante, ke paciento ne trovita de iu per mikroskopio

0:10:06.000,0:10:08.000
infektas ĝis 15 homojn --

0:10:08.000,0:10:10.000
sanaj homoj -- ĉiujare,

0:10:10.000,0:10:12.000
vi povas esti certa,

0:10:12.000,0:10:14.000
ke ni savis multajn vivojn.

0:10:14.000,0:10:17.000
Nu, fakte niaj herooj, la ratoj, savis multajn vivojn.

0:10:17.000,0:10:19.000
La sekvenda vojo por ni

0:10:19.000,0:10:21.000
nun estas normigi ĉi tiun teknikon.

0:10:21.000,0:10:23.000
Kaj estas simplaj aĵoj,

0:10:23.000,0:10:27.000
kia ekzemple instalo de eta lasero en la flartruon,

0:10:27.000,0:10:29.000
kie la besto devas resti kvin sekundojn.

0:10:29.000,0:10:31.000
Do por normigi ĉi tion.

0:10:31.000,0:10:33.000
Ankaŭ, por normigi la buletojn,

0:10:33.000,0:10:35.000
la manĝajn rekompencojn,

0:10:35.000,0:10:37.000
kaj duonaŭtomatigi ĉi tiujn

0:10:37.000,0:10:40.000
por reprodukti tion multe pli grandskale

0:10:40.000,0:10:43.000
kaj efiki al la vivo de multe pli da homoj.

0:10:43.000,0:10:46.000
Konklude, venos ankaŭ aliaj aplikoj estonte.

0:10:46.000,0:10:48.000
Jen unua prototipo

0:10:48.000,0:10:50.000
de nia fotista rato,

0:10:50.000,0:10:52.000
kiu estas rato kun rata tornistro

0:10:52.000,0:10:54.000
kun fotilo, kiu povas iri sub rubon

0:10:54.000,0:10:56.000
por trovi viktimojn

0:10:56.000,0:10:58.000
post tertremo kaj simila katastrofo.

0:10:58.000,0:11:00.000
Ĉi tio estas en prototipa stadio.

0:11:00.000,0:11:02.000
Ni ankoraŭ ne havas tian funkciantan sistemon.

0:11:03.000,0:11:06.000
Por konkludi mi ŝatus fakte diri,

0:11:06.000,0:11:08.000
ke vi eble pensas, ke en ĉi tiuj projektoj temas pri ratoj,

0:11:08.000,0:11:10.000
sed fine temas pri homoj.

0:11:10.000,0:11:12.000
Temas pri povigado de vundeblaj komunumoj

0:11:12.000,0:11:15.000
por pritrakti malfacilajn, multekostajn

0:11:15.000,0:11:18.000
kaj danĝerajn homhelpajn malkaŝtaskojn,

0:11:18.000,0:11:21.000
kaj fari tion per loka rimedo --

0:11:21.000,0:11:23.000
abunde havebla.

0:11:23.000,0:11:26.000
Io tute malsama

0:11:26.000,0:11:29.000
estas daŭre defii la percepton

0:11:29.000,0:11:32.000
de la rimedoj ĉirkaŭantaj onin,

0:11:32.000,0:11:35.000
ĉu ili estas ekologiaj,

0:11:35.000,0:11:38.000
teknikaj, bestaj, aŭ homaj.

0:11:40.000,0:11:43.000
Kaj respekteme harmonii kun ili

0:11:43.000,0:11:46.000
por stimuli daŭrigeblan laboron.

0:11:46.000,0:11:48.000
Koran dankon.

0:11:48.000,0:11:50.000
(Aplaŭdo)