0:00:06.861,0:00:11.283
Możesz uważać zęby za zwyczajne,[br]ale to prawdziwy cud.

0:00:11.283,0:00:14.433
Rozdrabniają wszystko, co zjadasz,

0:00:14.433,0:00:18.263
a przy tym są tak wytrzymałe,[br]że nie ulegają zniszczeniu.

0:00:18.263,0:00:21.183
Zbudowane są wyłącznie z materiałów

0:00:21.183,0:00:24.403
pochodzących z pożywienia,[br]które wcześniej rozdrobniły.

0:00:24.403,0:00:26.834
Co sprawia, że zęby są tak wytrzymałe?

0:00:26.834,0:00:31.713
Dzięki genialnej konstrukcji zęby są[br]zarówno twarde, jak i wytrzymałe.

0:00:31.713,0:00:35.841
Twardość można uznać[br]za odporność na pękanie,

0:00:35.841,0:00:39.554
a wytrzymałość powstrzymuje[br]pęknięcia przed rozprzestrzenianiem.

0:00:39.554,0:00:42.508
Niewiele materiałów ma obie właściwości.

0:00:42.508,0:00:46.214
Przykładowo szkło jest twarde,[br]ale mało wytrzymałe,

0:00:46.214,0:00:48.963
a skóra jest wytrzymała, ale nie twarda.

0:00:48.963,0:00:51.979
Zęby zawdzięczają[br]swoje właściwości dwóm warstwom.

0:00:51.979,0:00:57.444
Twardej warstwie zewnętrznej szkliwa[br]zbudowanej głównie z fosforanu wapnia

0:00:57.444,0:01:00.702
i znajdującej się pod nią[br]wytrzymałej zębinie,

0:01:00.702,0:01:04.403
częściowo zbudowanej z organicznych[br]włókien, które zapewniają elastyczność.

0:01:04.403,0:01:08.341
Ten niezwykły układ powstaje[br]dzięki dwóm rodzajom komórek:

0:01:08.341,0:01:10.995
ameloblastom, które wytwarzają szkliwo,

0:01:10.995,0:01:14.075
i odontoblastom, które wytwarzają zębinę.

0:01:14.075,0:01:17.103
Budując zęby, odontoblasty[br]wędrują do wewnątrz,

0:01:17.103,0:01:21.554
a ameloblasty wędrują na zewnątrz[br]i zanikają, kiedy dotrą do powierzchni.

0:01:21.554,0:01:25.687
W przypadku szkliwa[br]powstają długie, cienkie włókna,

0:01:25.687,0:01:28.934
każde o średnicy około 60 nanometrów.

0:01:28.934,0:01:32.475
To jedna tysięczna[br]grubości ludzkiego włosa.

0:01:32.475,0:01:35.695
Włókna łączą się[br]w dziesiątki tysięcy pręcików,

0:01:35.695,0:01:38.393
ciasno upakowanych[br]na każdym milimetrze kwadratowym,

0:01:38.393,0:01:41.525
i tworzą warstwę szkliwa[br]podobną do tarczy.

0:01:41.525,0:01:45.674
Kiedy ten proces się zakończy,[br]szkliwo traci zdolność regeneracji,

0:01:45.674,0:01:48.745
bo wszystkie komórki,[br]które je wytwarzają, giną.

0:01:48.745,0:01:52.334
Na szczęście trudno uszkodzić szkliwo.

0:01:52.334,0:01:55.654
Działanie odontoblastów[br]jest bardziej złożone,

0:01:55.654,0:02:01.845
ale w przeciwieństwie do ameloblastów[br]wytwarzają zębinę przez całe życie.

0:02:01.845,0:02:05.226
Mimo różnic w uzębieniu ssaków

0:02:05.226,0:02:10.004
zęby powstają w ten sam sposób u lwów,

0:02:10.004,0:02:11.035
u kangurów,

0:02:11.035,0:02:11.964
słoni

0:02:11.964,0:02:13.566
i u nas.

0:02:13.566,0:02:17.074
Natura nadaje zębom różne kształty,

0:02:17.074,0:02:19.389
zmieniając sposób[br]ich fałdowania i wzrastania,

0:02:19.389,0:02:23.234
żeby dostosować je[br]do diet różnych gatunków.

0:02:23.234,0:02:28.593
Trzonowce krów są płaskie z równoległymi[br]grzbietami do rozdrabniania trawy.

0:02:28.593,0:02:34.192
Trzonowce kotów przypominają[br]ostrza do cięcia mięsa i ścięgien.

0:02:34.192,0:02:39.203
Tępe, grube zęby świń przydają się[br]do miażdżenia twardych korzeni i nasion.

0:02:39.203,0:02:41.862
Niezliczone rodzaje trzonowców[br]współczesnych ssaków

0:02:41.862,0:02:45.271
wywodzą się z zębów trybosfenicznych,

0:02:45.271,0:02:48.122
które pojawiły się już u dinozaurów.

0:02:48.122,0:02:52.061
W XIX wieku paleontolog[br]Edward Drinker Cope

0:02:52.061,0:02:55.512
stworzył model ewolucji uzębienia ssaków.

0:02:55.512,0:02:59.172
Postawił hipotezę, że początkowo[br]zęby miały kształt stożka,

0:02:59.172,0:03:02.642
jak u wielu ryb, płazów i gadów.

0:03:02.642,0:03:06.842
Później wzdłuż każdego zęba[br]wykształciły się trzy guzki,

0:03:06.842,0:03:10.714
połączone grzbietami.

0:03:10.714,0:03:15.654
Z czasem ułożenie guzków się zmieniło[br]i powstała trójkątna korona.

0:03:15.654,0:03:21.223
Sąsiednie zęby tworzyły zygzakowaty ciąg[br]grzbietów do rozcinania i rozdrabniania.

0:03:21.223,0:03:25.114
Następnie na końcu każdej grupy zębów[br]uformowała się obniżona powierzchnia,

0:03:25.114,0:03:27.721
której zadaniem było miażdżenie pokarmu.

0:03:27.721,0:03:32.545
Zgodnie ze spostrzeżeniem Cope'a[br]zęby trybosfeniczne dały początek

0:03:32.545,0:03:35.894
kolejnym wyspecjalizowanym[br]postaciom trzonowców,

0:03:35.894,0:03:38.462
które ukształtowała ewolucja.

0:03:38.462,0:03:40.959
Wyprostuj grzbiety[br]i usuń powierzchnię miażdżącą,

0:03:40.959,0:03:44.763
a otrzymasz zaostrzone zęby kotów i psów.

0:03:44.763,0:03:50.425
Usuń przedni guzek, podnieś powierzchnię[br]miażdżącą, a uzyskasz ludzkie trzonowce.

0:03:50.425,0:03:54.085
Kilka dodatkowych zmian[br]i masz zęby konia albo krowy.

0:03:54.085,0:03:57.884
Pewne szczegóły tej hipotezy[br]okazały się błędne.

0:03:57.884,0:03:59.965
Jednak wśród zachowanych skamieniałości

0:03:59.965,0:04:03.164
odnaleziono zęby, które wyglądają[br]dokładnie tak, jak przewidywał,

0:04:03.164,0:04:08.495
co potwierdza, że trzonowce ssaków[br]pochodzą od wspólnej prostej formy.

0:04:08.495,0:04:11.743
Dzisiaj umiejętność spożywania[br]różnego rodzaju pokarmów

0:04:11.743,0:04:14.119
pozwala ssakom przetrwać[br]w przeróżnych warunkach,

0:04:14.119,0:04:17.045
od szczytów gór i morskich głębin

0:04:17.045,0:04:19.269
po lasy deszczowe i pustynie.

0:04:19.269,0:04:23.705
Tak więc sukces naszego gatunku[br]zawdzięczamy w dużej mierze

0:04:23.705,0:04:26.295
niezwykłej wytrzymałości[br]i zdolności adaptacji

0:04:26.295,0:04:28.795
niepozornych trzonowców.