WEBVTT

00:00:07.021 --> 00:00:11.263
Та төдийлөн тоодоггүй байж болох ч
таны шүд гайхалтай бүтээл юм.

00:00:11.263 --> 00:00:14.433
Бүх л амьдралын турш идсэн
бүгдийг буталдаг ч

00:00:14.433 --> 00:00:18.263
өөрсдөө бат бөх, хүчтэй хэвээр байдаг.

00:00:18.263 --> 00:00:21.183
Мөн тэд анх буталсан хоолныхоо

00:00:21.183 --> 00:00:24.403
материалуудыг ашиглаж бий болдог.

NOTE Paragraph

00:00:24.403 --> 00:00:26.834
Тэдний энэ гайхалтай хүч юунд оршдог вэ?

00:00:26.834 --> 00:00:31.313
Шүд хатуу бөгөөд хүчтэй болгодог
нарийн бүтэцтэй.

00:00:31.313 --> 00:00:35.631
Хатуу байдал нь цууралтаас сэргийлдэг бол

00:00:35.631 --> 00:00:39.444
нягт байдал нь нь цууралтыг
тархахаас хамгаалдаг.

00:00:39.444 --> 00:00:42.338
Маш цөөн материал дээрх 
хоёр шинжийг зэрэг агуулдаг.

00:00:42.338 --> 00:00:46.214
Жишээлбэл, шил хатуу боловч нягт биш

00:00:46.214 --> 00:00:48.963
Савхи нягт ч хатуу биш.

NOTE Paragraph

00:00:48.963 --> 00:00:52.013
Шүд хоёр давхаргаас бүтдэг нь:

00:00:52.013 --> 00:00:57.489
кальцийн фосфатаас бүрдсэн
гадна паалан,

00:00:57.489 --> 00:01:00.632
үүний дор дентин гэх органик утаслагаас

00:01:00.632 --> 00:01:04.293
бүрдсэн хатуу бөгөөд уян бүрхүүл байдаг.

NOTE Paragraph

00:01:04.293 --> 00:01:08.201
Энэ бүтэц нь хоёр төрлийн эсээс бүрдэнэ.

00:01:08.201 --> 00:01:10.981
Пааланг бүрдүүлэгч амелобласт,

00:01:11.001 --> 00:01:14.075
дентинийг бүрдүүлэгч одонтобласт.

00:01:14.075 --> 00:01:17.103
Шүдийг бүрдүүлэхдээ одонтобласт дотогш,

00:01:17.103 --> 00:01:21.554
амэлобласт гадагш хөдөлж бэхждэг.

00:01:21.554 --> 00:01:25.567
Энэ үйл явц нь пааланд тус бүр 60 нанометр

00:01:25.567 --> 00:01:28.934
диаметр урттай нарийн утаснуудыг үүсгэдэг.

00:01:28.934 --> 00:01:32.295
Энэ нь хүний үсний мянганы нэгтэй тэнцэнэ.

00:01:32.295 --> 00:01:35.695
Эдгээр нь савхан хэлбэртэй болж нэгдэн,

00:01:35.695 --> 00:01:38.393
миллиметр кв бүрт хэдэн мянган ширхэгээрээ

00:01:38.393 --> 00:01:41.525
нийлж бамбай мэт пааланг бүрдүүлдэг.

00:01:41.525 --> 00:01:45.264
Нэгэнт энэ үйл явц хийгдсэн бол
паалан өөрийгөө засаж чадахгүй

00:01:45.264 --> 00:01:48.745
учир нь тухайн хэсгийн эс нь
үгүй болчихдог аж.

NOTE Paragraph

00:01:48.745 --> 00:01:50.175
Иймд паалан тийм ч амар

00:01:50.175 --> 00:01:52.224
гэмтдэггүй нь талархууштай юм.

00:01:52.224 --> 00:01:58.434
Одонтобласт илүү төвөгтэй ажиллагаатай ч,
амелобластыг бодвол

00:01:58.434 --> 00:02:01.845
амьдралын турш дентинд 
агуулагдсан хэвээр байдаг.

NOTE Paragraph

00:02:01.845 --> 00:02:05.176
Хөхтөн амьтад өөр өөр шүдтэй ч

00:02:05.176 --> 00:02:10.004
шүдний ургах ерөнхий үйл явц арслан,

00:02:10.004 --> 00:02:11.035
имж,

00:02:11.035 --> 00:02:11.964
заан,

00:02:11.964 --> 00:02:13.566
бидэнд ч адилхан явагддаг.

00:02:13.566 --> 00:02:17.074
Өөрчлөгддөг зүйл нь байгаль өөр төрлийн

00:02:17.074 --> 00:02:19.389
хооллолтонд тохируулж,
шүдний ургалт,

00:02:19.389 --> 00:02:23.234
хэлбэр зэргийг өөрчилж байдаг.

00:02:23.234 --> 00:02:25.513
Үхэр өвс зулгаахад зориулагдсан

00:02:25.513 --> 00:02:28.513
хавтгай, зэргэлдээ хонгил бүхий шүдтэй.

00:02:28.513 --> 00:02:34.192
Муур мах, шөрмөс идэх 
хурц хутга мэт шүдтэй.

00:02:34.192 --> 00:02:39.083
Гахай үндэс үр идэх мохоо, зузаан шүдтэй.

NOTE Paragraph

00:02:39.083 --> 00:02:41.502
Одоогийн олон тооны шүд нь

00:02:41.502 --> 00:02:45.271
динозаврын үед анх илэрсэн

00:02:45.271 --> 00:02:47.972
трибосфеник гэх хэлбэрээс гаралтай юм.

00:02:47.972 --> 00:02:51.961
19-р зуунд судлаач Эдвард Дринкер Копе

00:02:51.961 --> 00:02:52.961
энэхүү хэлбэрийн

00:02:52.961 --> 00:02:55.442
хувьслын ерөнхий загвар гаргасан.

00:02:55.442 --> 00:02:59.002
Тэрээр анх маш олон загас, хоёр нутагтан,

00:02:59.002 --> 00:03:02.382
мөлхөгчдөд байдаг шовх шүднээс эхэлж,

00:03:02.382 --> 00:03:06.892
жижиг үзүүрүүд нэмэгдэн, 
нэг эгнээнд

00:03:06.892 --> 00:03:10.634
урдаас хойш гурваараа байх болсон ба

00:03:10.634 --> 00:03:15.524
цагийн явцад үзүүрүүд товойн гарч ирсэн.

00:03:16.374 --> 00:03:21.224
Жижиглэх зорилготой зиг заг хэлбэр үүссэн.

00:03:21.224 --> 00:03:25.114
Шүд бүрийн ард бутлах үүрэгтэй

00:03:25.114 --> 00:03:27.721
доод хэсэг бий болсон байна.

00:03:27.721 --> 00:03:32.545
Копийн анзаарснаар трибосфеник хэлбэр нь

00:03:32.545 --> 00:03:35.894
анхны хэлбэр байсан ба дараа нь

00:03:35.894 --> 00:03:38.392
амьтан тус бүрийн онцлогт 
тохирон хувьсчээ.

NOTE Paragraph

00:03:38.392 --> 00:03:40.899
Үзүүрийг мөлийлгөн, ховилийг арилгавал

00:03:40.899 --> 00:03:44.503
нохой муурны хурц шүд,

00:03:44.503 --> 00:03:50.335
урд үзүүрийг арилган,
ховилийг өргөвөл хүнийх,

00:03:50.335 --> 00:03:54.025
нэмэлт нугалаа оруулбал морь, 
үхэрний шүд гарч ирнэ.

00:03:54.025 --> 00:03:58.234
Копийн таамаглалын 
зарим нь буруу байсан.

00:03:58.234 --> 00:04:00.915
Гэсэн ч зарим чулуужсан
үлдэгдлүүдэд

00:04:00.915 --> 00:04:03.164
түүний таамагласан шиг 
шүднүүд илэрдэг.

00:04:03.164 --> 00:04:08.275
Бид үүнээс бүх хөхтөн
амьтны эртний шүдийг судлаж болно.

NOTE Paragraph

00:04:08.275 --> 00:04:11.743
Орчин үед олон төрлийн хоол хүнс хэрэглэх

00:04:11.743 --> 00:04:14.119
боломжтой болсон нь хөхтөн амьтдыг

00:04:14.119 --> 00:04:17.045
уулнаас эхлээд далай, ой, элсэн цөлд ч

00:04:17.045 --> 00:04:19.269
амьдрах боломжтой болгож байна.

00:04:19.269 --> 00:04:23.705
Тиймээс манай биологийн төрлийн амжилт нь

00:04:23.705 --> 00:04:26.295
хөхтөн амьтны шүдний гайхамшигт хүч болон

00:04:26.295 --> 00:04:28.795
дасан зохицох чадвараас ч харагдаж байна.