मागचं वर्ष फारच वाईट गेलं. (हशा) मी पहिल्यांदाच नायजेरियन जोलोफ भात खाल्ला. (हशा) खरोखरीच सांगतो, त्यावेळी मी अत्यंत कठीण परिस्थितीतून जात होतो. प्रचंड ताणाला तोंड देता देता मला चिंताविकाराचा झटका आला. काही दिवशी, मी कुठलंच काम करू शकत नसे. आणि इतर दिवशी, मला बिछान्यात पडून रडत राहावं असं वाटत असे. ताण आणि चिंताविकार याबद्दल मनोविकार तज्ज्ञांशी बोलावं, असं माझ्या डॉक्टरांनी सुचवलं. मनोविकार? माझी वाचाच बसली. मी जोरजोरात मान हलवून विरोध दर्शवला. मला प्रचंड शरम वाटली. या लांच्छनास्पद जाणिवेचं ओझं मला जाणवू लागलं. माझं कुटुंब प्रेमळ आहे. त्यांचा मला आधार वाटतो. जीवाला जीव देणारे मित्र आहेत. तरीही या वेदनेबद्दल कुणाशी बोलावं, ही कल्पनाच मी सहन करू शकलो नाही. आफ्रिकन मर्दानगीच्या कल्पनांच्या भक्कम तटबंदीमध्ये मी गुदमरून गेलो होतो. "लोकांपुढे खरोखरीचे प्रश्न असतात, संगू. तुझ्या नसत्या कल्पना आवर." "मानसिक आरोग्य" हे शब्द प्रथम ऐकले, तेव्हा मी नुकताच घानाहून बोटीने येऊन, न्यू जर्सीतल्या पेडी स्कूलचा निवासी विद्यार्थी झालो होतो. त्याच महिन्यात मी सात जीवलग गमावण्याचा विदारक अनुभव घेतला होता. माझ्यावरच्या या आपत्तीमुळे शाळेच्या नर्सला माझी काळजी वाटली. देव तिचं भलं करो. तिने माझ्या मानसिक आरोग्याबद्दल विचारलं. मला वाटलं, "ही मेंटल आहे का?" मी एक आफ्रिकन पुरुष आहे, हे तिला ठाऊक नाही का? (हशा) "थिंग्ज फाॅल अपार्ट" मधल्या ओकोन्कोवोप्रमाणे, आम्ही आफ्रिकन पुरुष भावना व्यक्त न करता, प्रक्रिया न करता समस्या दडपून टाकतो. (टाळ्या) आम्ही समस्या दडपून टाकतो. मी माझ्या भावाला फोन केला आणि आम्ही हसलो - ओईबो (गोऱ्या) लोकांना, आणि त्यांच्या विचित्र आजारांना. नैराश्य, ए डी डी यासारख्या चमत्कारिक गोष्टींना. लहानपणी, पश्चिम आफ्रिकेत असताना कोणी "मेंटल" शब्द वापरला, की एक वेडा आठवे. मलिन केसांच्या जटा घेऊन अर्धनग्न अवस्थेत रस्तोरस्ती भटकणारा. आम्हां सगळ्यांना तो ठाऊक होता. पालक आम्हांला त्याच्यापासून सावध राहायला सांगत. "आई, आई, तो वेडा कसा झाला?" "ड्रग्ज !" "ड्रग्ज कडे नुसतं पाहिलंस ना, तरी असा वेडा होशील." (हशा) न्यूमोनिया झाला असता, तर आई लगेच सर्वात जवळच्या हॉस्पिटलमध्ये घेऊन गेली असती. वैद्यकीय उपचारासाठी. पण नैराश्य आलं आहे असं सांगण्याचं धाडस केलं असतं, तर पाद्री भूतपिशाच्च उतरवायला आला असता, आणि चेटक्यांवर त्याचं खापर फोडलं असतं. जागतिक आरोग्य संस्थेनुसार, मानसिक आरोग्य म्हणजे आयुष्यात माफक ताण निर्माण करणाऱ्या घटकांना तोंड देता येणे, काही उपयुक्त काम करता येणे आणि आपल्या समाजात हातभार लावता येणे. मानसिक आरोग्य याचा अर्थ आपले भावनिक, मानसशास्त्रीय आणि सामाजिक आरोग्य. जगातील मानसिक आजारांपैकी ७५ टक्के केसेस गरीब देशांत आढळतात. असं असूनही, आफ्रिकेतील अनेक राज्यकर्ते त्यांच्या एकूण आरोग्यविषयक अंदाजपत्रकाच्या एक टक्क्याहूनही कमी रक्कम मानसिक आरोग्यात गुंतवतात. त्याहूनही वाईट म्हणजे, आफ्रिकेत मानसोपचार तज्ज्ञांची संख्या अतिशय कमी आहे. उदाहरणार्थ, नायजेरियात केवळ २०० आहेत, आणि देशाची लोकसंख्या आहे २०० दशलक्ष. संपूर्ण आफ्रिकेत, ९०% लोकांना मानसोपचार सहज उपलब्ध नाहीत. त्यामुळे, आम्ही एकाकी अवस्थेत केवळ सहन करीत राहतो. या कलंकामुळे मुके होतो. आम्ही आफ्रिकन लोक मानसिक समस्यांवर साधारणपणे हे उपाय वापरतो: दूर पळणे, अज्ञान, अपराधीपणा, भीती आणि संताप. अरबोलेडा फ्लोरेज यांनी आपल्या संशोधनात थेट प्रश्न विचारला, "मानसिक आजाराचं कारण काय?" ३४ टक्के नायजेरियन प्रतिसादक म्हणाले, "ड्रग्जचा गैरवापर". १९ टक्के म्हणाले, "दैवी प्रकोप" आणि "परमेश्वराची इच्छा" (हशा) १२ टक्के म्हणाले, "चेटूक आणि भूतबाधा" पण काहींनी माहितीतल्या इतर कारणांचे दाखले दिले. जसे, "अनुवंशिकता", "आर्थिक आणि सामाजिक स्तर", "युद्ध", "प्रतिकूल परिस्थिती", "आप्ताचा मृत्यु". मानसिक आजार लांच्छनास्पद मानले गेल्यामुळे मनोरुग्ण बहिष्कृत होतात, वाईट ठरवले जातात. पत्रकार रॉबिन हॅमंड यांनी अशा प्रकारच्या छळाच्या नोंदी केल्या आहेत. युगांडात, सोमालियात आणि इथे नायजेरियात मला स्वतःला या लांच्छनाचा अनुभव आला आहे. २००९ मध्ये एका मध्यरात्री मला अत्यंत भयाकूल स्वरात एक फोन आला. माझ्या अत्यंत जिवलग मित्राला - एका बुद्धिमान, तत्वज्ञानी, आकर्षक, सुस्वरूप तरुण मुलाला - स्किझोफ्रेनिया झाला होता. हे ऐकून लहानपणापासूनचे आमचे काही मित्र मागे सरलेले मी पाहिले. त्यांना आडून हसताना पाहिलं. त्यांची कुजबुज ऐकली. "त्याला वेड लागलंय. तुम्हाला ठाऊक आहे का?" "तो वेडा आहे!" त्याच्या अवस्थेबद्दल अपमानास्पद टीका टिप्पणी. कॅन्सर किंवा मलेरियाच्या रुग्णाबद्दल असे शब्द आपण कधीही बोलणार नाही. का कोण जाणे, मानसिक आरोग्याचा संबंध आला, की आपलं अज्ञान, आपली अनुकंपा नष्ट करून टाकतं. समाजाने त्याला एकटं टाकलं, तेव्हा मी त्याच्या पाठीशी उभा राहिलो. आमची मैत्री कधीच कमी झाली नाही. नकळत मला मानसिक आरोग्याबद्दल प्रचंड ओढ निर्माण झाली. माझ्या मित्राच्या अवस्थेकडून प्रेरणा घेऊन, मी मानसिक आरोग्याला वाहिलेला माजी विद्यार्थीगट कॉलेजमध्ये सुरु केला. आणि पदव्युत्तर कॉलेजचा निवासी शिक्षक असण्याच्या काळात अनेक विद्यार्थ्यांना मानसिक आरोग्य सावरण्यासाठी आधार दिला. आफ्रिकन विद्यार्थी मानसिक आजारांशी झगडताना मी पाहिले. ते कोणाला काही सांगू शकत नव्हते. हे ठाऊक असताना, आणि त्या विद्यार्थ्यांच्या कहाण्या ठाऊक असतानाही, माझी वेळ आली, तेव्हा मीही तसाच झगडलो. माझ्या चिंताविकाराविषयी कोणालाच काही सांगू शकलो नाही. वेडा ठरण्याची भीती ही इतकी खोल रुजलेली असते. आपल्याला सर्वांनाच - आणि खासकरून आम्हां आफ्रिकन लोकांना - समजायला हवं, की मानसिक आजारांशी झगडण्यामुळे पौरुष कमी होत नाही. किंवा वेदनेच्या आघातामुळे सामर्थ्याला कलंक लागत नाही. मानसिक आजाराला, शारीरिक आजाराइतकंच महत्त्व द्यायला हवं. मूकपणे त्रास सहन करणं थांबवायला हवं. मानसिक आजाराला कलंक समजणं थांबवलंच पाहिजे, आणि मनोरुग्णाचा छळ करणंही. आपल्या मित्रांशी बोला. आप्तांशी बोला. आरोग्यसेवा देणाऱ्या व्यक्तींशी बोला. आधार घ्यायला लाजू नका. आपण एकटे नाही, असा विश्वास बाळगा. मानसिक आजाराशी झगडत असाल, तर कोणाशी तरी बोला. आपल्या भावना बोलून दाखवण्यामुळे आपलं दुबळेपण नव्हे, तर केवळ मनुष्यपण सिद्ध होतं. मानसिक आजारांना लागलेला कलंक धुवून टाकण्याची वेळ आता येऊन ठेपली आहे. यापुढे जेव्हा "मेंटल" शब्द ऐकाल, तेव्हा कोण्या वेड्याची नव्हे, तर माझी आठवण काढा. (टाळ्या) धन्यवाद. (टाळ्या)