Existen rexistros históricos que nos permiten saber como vestían os antigos gregos, como vivían, como loitaban... mais, como pensaban? Unha idea natural é que os aspectos máis profundos do pensamento humano --a nosa capacidade para imaxinar, para sermos conscientes, para soñar-- foron sempre os mesmos. Outra posibilidade é que as transformacións sociais que deran forma á nosa cultura puideran cambiar tamén as columnas estruturais do pensamento humano. Pode que todos teñamos opinións diferentes sobre isto. Realmente, trátase dun vello debate filosófico. No entanto, pode abordarse esta pregunta desde a ciencia? Gustaríame propoñer que, do mesmo xeito que recreamos o aspecto das antigas cidades gregas a partir duns cantos ladrillos, vexamos os escritos dunha cultura como os rexistros arqueolóxicos, os fósiles do pensamento humano. E, de feito, facendo algún tipo de análise psicolóxica dalgúns dos libros máis antigos da cultura humana, Julian Jaynes suxeriu nos 70 unha hipótese tan arriscada como radical: que hai só 3.000 anos, os humanos eran o que hoxe chamaríamos esquizofrénicos. E fixo esta afirmación baseándose en que os primeiros humanos descritos neses libros comportábanse de xeito sistemático nas diferentes tradicións e lugares do mundo, como se escoitasen e obedecesen voces que eles crían que procedían dos Deuses, ou das musas... e que hoxe chamariamos alucinacións. E só máis tarde, co paso do tempo, comezaron a recoñecer que eles mesmos eran os creadores, os donos daquelas voces interiores. E a partir disto, gañaron introspección: a capacidade de pensar sobre os propios pensamentos. Así que a teoría de Jaynes é que a consciencia, polo menos da forma en que a percibimos hoxe, sentindo que somos pilotos na nosa propia existencia, é un avance cultural bastante recente. E esta teoría é formidable, mais ten un problema obvio que é o feito de estar construída sobre uns poucos exemplos moi específicos. De xeito que a pregunta é se a teoría de que a introspección desenvolvida na historia humana hai só 3.000 anos se pode examinar desde un punto de vista cuantitativo e obxectivo. E o problema de como abordar isto é bastante obvio. Non é coma se Platón se erguese un día e logo escribise. "Ola, son Platón, e desde hoxe, teño unha conciencia completamente introspectiva." (Risas) E isto, en verdade, dinos cal é a esencia do problema. Temos que atopar a emerxencia dun concepto que nunca foi dito. A palabra "introspección" non aparece nin unha soa vez nos libros que queremos analizar. Así que a nosa forma de resolvelo foi construír o espazo das palabras. Este é un gran espazo que contén todas as palabras dispostas de modo que a distancia entre dúas delas é indicativa do estreitamente relacionadas que están. Por exemplo, un espera que as palabras "can" e "gato" estean moi próximas, e que "pomelo" e "logaritmo" estean moi separadas. E isto débese cumprir para cada par de palabras dentro do espazo. E podemos construír o espazo das palabras de diferentes maneiras. Unha é preguntándolles aos expertos, un pouco como facemos cos dicionarios. Outra posibilidade é seguir a simple suposición de que cando dúas palabras están relacionadas tenden a aparecer nas mesmas frases, nos mesmos parágrafos, nos mesmos documentos, máis veces das que se esperaría por simple casualidade. E esta sinxela hipótese, este simple método, cunha serie de trucos computacionais relacionados co feito de que este é un espazo complexo e de gran dimensión, resultou ser moi efectivo. E para darvos unha mostra do ben que funciona, este é o resultado conseguido cando analizamos algunhas palabras familiares. Podedes ver primeiro que as palabras se organizan automaticamente en campos semánticos. Velaí as froitas, as partes do corpo, as partes do ordenador, os termos científicos... O algoritmo tamén identifica que organizamos conceptos en xerarquías. Por exemplo, podedes ver que os termos científicos se distribúen en dúas subcategorías de termos astronómicos e físicos. E logo temos cousas moi sutís. Por exemplo, a palabra astronomía, que parece ter unha disposición estraña, está exactamente onde debería, entre o que é, unha ciencia real, e entre o que describe, os termos astronómicos. E poderiamos seguir e seguir con isto. En verdade, se ollades para isto un anaco, e unides traxectorias aleatoriamente, veredes que se parece un pouco a facer poesía. Pasa isto porque, dalgún xeito, camiñar por este espazo é como camiñar pola mente. E por último, este algoritmo tamén identifica cales son as nosas intuicións, sobre que palabras deberían ir primeiro ao campo da introspección. Así, por exemplo, palabras como "eu," "culpa," "razón," "emoción," están moi preto de "introspección," mentres que outras, como "vermello," "fútbol," "candea," "plátano" están moi lonxe. E unha vez que construímos o espazo, a pregunta sobre a historia da introspección, ou sobre a historia de calquera concepto que antes parecía abstracta e dalgún xeito difusa, vólvese concreta, é abordable desde a ciencia cuantitativa. Todo o que temos que facer é coller os libros, dixitalizalos, e tomar este fluxo de palabras como unha traxectoria, proxectándoo no espazo, e logo preguntármonos se esta traxectoria pasa un tempo significativo circulando preto do concepto de introspección. E con isto, poderiamos analizar a historia da introspección na tradición da antiga Grecia, da cal temos o mellor rexistro escrito dispoñible. Así que o que fixemos foi coller todos os libros, ordenámolos cronoloxicamente, e de cada libro collemos as palabras e proxectámolas no espazo, logo miramos o cerca que cada palabra estaba da introspección, e fixemos unha media. Despois preguntámonos se, a medida que pasaba o tempo, eses libros se achegaban máis e máis ao concepto da introspección. E isto é exactamente o que sucede na tradición da Grecia antiga. Pódese ver que, dentro dos libros máis antigos na tradición homérica hai unha pequena aproximación á introspección. Pero uns catro séculos antes de Cristo, comeza a despegar rapidamente ata case quintuplicarse a aproximación paulatina dos libros ao concepto de introspección. E algo bo disto é que agora podémonos preguntar se isto tamén é certo nunha tradición diferente e independente. Así que empregamos esta mesma análise na tradición xudeocristiá, e obtivemos virtualmente o mesmo patrón. De novo, un pequeno aumento nos libros máis antigos do Antigo Testamento, e logo un aumento moito máis rápido nos libros do Novo Testamento. E logo chegamos ó cumio da introspección n’as “Confesións de Santo Agostiño”, uns catrocentos anos despois de Cristo. E isto foi moi importante, porque Santo Agostiño foi recoñecido por eruditos, filólogos, historiadores, como un dos fundadores da instrospección. En verdade, algúns considérano o pai da psicoloxía moderna. Así que o noso algoritmo, que ten a virtude de ser cuantitativo, de ser obxectivo, e, por suposto, sumamente veloz --opera nunha fracción de segundo-- pode captar algunhas das conclusións máis importantes desta longa tradición de investigación. E isto é dalgún xeito unha das belezas da ciencia, que é que agora esta idea pode trasladarse e estenderse a moitos dominios distintos. Así que do mesmo xeito que preguntamos sobre o pasado da percepción humana, quizais a pregunta máis complicada que podemos formularnos é se isto pode contarnos algo sobre o futuro da nosa propia consciencia. Dito de forma máis precisa, se as palabras que pronunciamos hoxe poden dicir algo sobre onde estarán as nosas mentes nuns cantos días, nuns cantos meses ou nuns cantos anos. E da mesma forma en que moitos de nós levamos sensores que nos miden o ritmo cardíaco, a respiración, os xenes, coa esperanza de que poida axudarnos a previr enfermidades, podemos preguntarnos se monitorizando e analizando as palabras que dicimos, chiamos, enviamos por correo, escribimos, estas poden indicar antes de tempo se algo vai ir mal nas nosas mentes. E canda Guillermo Cecchi, o meu irmán nesta aventura, fixémonos cargo desta tarefa. E fixémolo analizando o discurso gravado de 34 mozos que tiñan un alto risco de desenvolver esquizofrenia. O que fixemos foi medir o discurso no día un, e logo preguntarnos se as propiedades dese discurso poderían predicir, nun intervalo de case tres anos, o futuro desenvolvemento da psicose. Pero malia as nosas expectativas, acadamos un fracaso tras outro. Non había información suficiente na semántica coma para predicir a futura organización da mente. Era boa dabondo para distinguir entre un grupo de esquizofrénicos e un grupo de control, como fixeramos cos textos antigos, mais non para predicir o inicio dunha psicose. Porén, decatámonos de que quizais o máis importante non era o que estaban a dicir, senón como o dicían. Máis especificamente, non se trataba do campo semántico ao que pertencían as palabras, senón do lonxe e rápido que saltaban dun campo semántico a outro. Así que elaboramos esta medida, denominada "coherencia semántica", que basicamente mide a persistencia da fala dentro dun tema semántico, nunha categoría semántica. E resultou que neste grupo de 34 persoas, o algoritmo baseado na coherencia semántica puido predicir, cunha precisión do 100 por cento, quen desenvolvería psicose e quen non. E isto foi algo que non se puido conseguir --nin por aproximación-- con ningunha das medidas clínicas existentes. E recordo vividamente, mentres traballaba nisto, estaba eu sentado diante do ordenador e vin uns cantos chíos de Polo --Polo fora o meu primeiro estudante en Bos Aires, e naquel momento estaba a vivir en Nova York E había algo nos seus chíos --non era quen de dicir o que, non había nada explícito-- pero tiven un forte presentimento, unha forte intuición, de que algo non ía ben. Así que collín o teléfono e chameino, e era certo, non se sentía ben. E este simple feito, este ler entre liñas, este sentir, a través das palabras, os seus sentimentos, foi unha forma de axudar sinxela, pero moi efectiva. O que vos digo hoxe é que estamos preto de comprender como converter esta intuición que todos temos, que todos compartimos, nun algoritmo. E, ao facelo, poderiamos ver no futuro unha forma moi diferente de saúde mental, baseada nunha análise obxectiva, cuantitativa e automatizada das palabras que escribimos, das palabras que dicimos. Grazas. (Aplausos)