«Մեկը պետք է զրպարտած լիներ Յոզեֆ Կ֊ին,
քանի որ նա՝ առանց որևէ վատ
բան արած լինելու, ձերբակալվեց մի առավոտ»։
Այսպես է սկսվում «Դատավարությունը»՝
Ֆրանց Կաֆկայի հեղինակած
հայտնի վեպերից մեկը:
Կ-ին՝ գլխավոր հերոսին,
հանկարծակի ձերբակալում են
և ստիպում մասնակցել խելագարեցնող
դատական գործընթացի,
որի ընթացքում ոչ իր ձերբակալման պատճառը,
ոչ էլ դատական վարույթների էությունը
նրան հայտնի չեն:
Այս տեսակի սյուժեն այնքան
բնորոշ է Կաֆկայի ստեղծագործությանը,
որ լեզվաբանները նոր եզրույթ են կորզել:
«Կաֆկաեսքը» մուտք է գործել բառապաշար՝
նկարագրելու անիմաստ, խրթին
և նյարդայնացնող իրողությունները,
օրինակ, անծայր թղթաբանության
մեջ գլուխը կորցնելը:
Արդյո՞ք խրթին թղթաբանություն
լրացնելու համար հերթ կանգնելը
մարմնավորում է Կաֆկայի
ստեղծագործության ամբողջ հարստությունը:
Ամենօրյա օգտագործումից դուրս,
ի՞նչ է նշանակում «կաֆկաեսք»:
Ֆրանց Կաֆկայի երկերը առնչվում են,
իրականում, ժամանակակից բյուրոկրատիայի
բազմաթիվ առօրեական և աբսուրդ կողմերի հետ,
որոնք հիմնվում են մասամբ իր մասնագիրության
վրա որպես ապահովագրական գործավար
20-րդ դարի սկզբերի Պրահայում:
Նրա հերոսներից շատերը
գրասենյակային աշխատողներ են,
ովքեր ջանքեր չեն խնայում դուրս գալ
խոչընդոտների ցանցից
իրենց նպատակներին հասնելու համար.
հաճախ ամբողջ չարչարանքը
դառնում է այնքան խճճող և անիմաստ,
որ հաջողության հույսը մարում է:
Օրինակ, «Պոսեյդոն» կարճ պատմվածքում,
հին հունական աստվածը գործակատար է,
ով այնքան է թաղվել թղթաբանության մեջ,
որ չի հասցրել ուսումնասիրել
իր իսկ ջրային թագավորությունը:
Այստեղ կարևորն այն է,
որ անգամ աստվածները չեն կարող հաղթահարել
այդ ծավալի թղթաբանությունը,
որը ենթադրում է յուրաքանչյուր
ժամանակակից գործատու:
Սակայն, սրա պատճառը հայտնի է:
Նա չի ցանկանում
աշխատանքը ուրիշին հանձնարարել,
քանի որ այս գործին
համապատասխան ոչ մեկը չկա:
Կաֆկայի Պոսեյդոնը իր իսկ
ինքնասիրության զոհն է:
Պատմվածքում առկա են «կաֆկաեսք» սյուժետի
բոլոր անհրաժեշտ բաղադրիչները:
Այն ոչ միայն ներառում է
թղթաբանության աբսուրդը,
այլ նաև Կաֆկայի
ստեղծագործությանը հատուկ
հերոսի շրջապտույտ կատարող
արձագանքի հեգնանքը:
Նրա տրագիկոմիկ պատմվածքները
ներկայանում են որպես ժամանակակից
արդյունաբերական աշխարհի դյուցազներգություն
օգտագործելով ցնորային տրամաբանությունը,
որ բացահայտեն հարաբերությունները
բռնապետական իշխանության համակարգերի
և դրանց մեջ խճճված անձանց միջև:
Մեկ այլ օրինակ՝ Կաֆկայի ամենահայտնի ստեղ-
ծագործությունը՝ «Կերպարանափոխությունը»:
Երբ Գրեգոր Զամզան մի առավոտ արթնացավ,
նա կերպարանափոխվել էր մի մեծ ուտիճի.
այս իրավիճակում նա ամենից շատ անհան-
գըստանում էր աշխատանքի ժամանակին հասնել:
Իհարկե, սա անհնար է:
Կաֆկային ոգեշնչել են ոչ միայն
աշխատատեղի բռնապետական կարգերը:
Իր որոշ հերոսների տառապանքը ներանձնային է:
«Սովի արտիստը» պատմվածքում ներկայացված է
կրկեսի դերակատար,
ում աշխատանքը կապված է երկարատև
պաս պահելու հետ:
Նա անհանգստացած է, քանի որ կրկեսի տերը
արգելել է 40 օրից ավել պաս պահել՝
հավատալով, որ սա հետ է պահում
իրեն իր արվեստում բարձունքների հասնելուց:
Սակայն, երբ նա դադարում է
ժողովրդականություն վայելել,
նրան թույլ են տալիս սովից մահանալ:
Նա անանուն մահով է մեռնում,
խոստովանելով, որ իր արվեստը
միայն խաբեություն է եղել:
Նա ոչ թե կամքի ուժով էր պաս պահում,
այլ քանի որ իր սիրած
ուտելիքը դեռ չէր գտել:
Անգամ «Դատավարության» մեջ,
որը, կարծես, միայն թղթաբանության
վրա է կետրոնանում,
անորոշ օրենքները և ապշեցնող վարույթները
արտահայտում են ավելի մեծ չարիք.
Իրավական համակարգի ուժն անգամ
թվացյալ իշխանավորների կողմից
անկառավարելի է թվում:
Այս համակարգը չի ծառայում արդարությանը,
նրա միակ գործառույթը անդադար աշխատանքն է:
Քաղաքական մեկնաբան Հաննա Արենդտը
Կաֆկայի մահից տարիներ անց
այն կանվաներ «առանց
բռանկալի բռնապետություն»:
Այնուամենայնիվ, Կաֆկայի
ստեղծագործությունների հուսալքությանը
ուղեկցում է հումորը,
որը հիմնվում է նկարագրված իրադրությունների
անիմաստ տրամաբանության վրա:
Մի կողմից, ժամանակակից աշխարհում հեշտ է
նշմարել «կաֆկաեսք» երևույթները:
Մենք վստահում ենք կառավարական
չափազանց խճճված համակարգերին,
որոնք ապահովում են մեր կյանքի բոլոր
ոլորտներում առաջ եկող հետևանքները:
Մեր յուրաքանչյուր բառ դատապարտվում է
անտեսանելի մարդկանց կողմից,
ըստ մեզ անտեղյակ օրենքների:
Մյուս կողմից, կետրոնանալով աբսուրդի վրա`
Կաֆկան արտացոլում է մեր արատները:
Այսպիսով, նա հիշեցնում է,
որ մեր աշխարհը կերտողը մենք ենք
և ունենք ներուժ՝
աշխարհը լավը դարձնելու: