WEBVTT

00:00:07.239 --> 00:00:08.052
بەڕای تۆ

00:00:08.052 --> 00:00:09.579
گرنگترین دۆزینەوە

00:00:09.579 --> 00:00:11.581
لە چەند سەدەی ڕابردوودا چییە؟

00:00:11.581 --> 00:00:12.534
ئایا کۆمپیوتەرە؟

00:00:12.534 --> 00:00:13.263
ئۆتۆمبێلە؟

00:00:13.263 --> 00:00:14.168
کارەبایە؟

00:00:14.168 --> 00:00:16.145
یان لەوانەیە دۆزینەوەی ئەتۆم بێت؟

00:00:16.145 --> 00:00:19.592
پێموایە ئەو کارلێکە کیمیاویییە:

00:00:19.592 --> 00:00:21.213
گەردیلەیەکی گازی نایترۆجینە

00:00:21.213 --> 00:00:23.297
لەگەڵ سێ گەرد لە گازی هایدرۆجین

00:00:23.297 --> 00:00:26.739
دوو گەردیلەی گازی ئەمۆنیات دەستدەکەوێت.

00:00:26.739 --> 00:00:28.343
ئەمە پڕۆسەی هابەرە

00:00:28.343 --> 00:00:30.925
و تێکەڵکردنی گەردیلەکانی نایترۆجینە
لە هەوادا

00:00:30.925 --> 00:00:32.431
لەگەڵ گەردیلەی هایدرۆجینی،

00:00:32.431 --> 00:00:35.564
یان گۆڕینی هەوا بۆ پەینی کیمیایی.

00:00:35.564 --> 00:00:36.806
بەبێ ئەم کارلێکردنە،

00:00:36.806 --> 00:00:39.482
جووتیاران توانای بەرهەمهێنانی خۆراکی
تەواویان هەیە

00:00:39.482 --> 00:00:41.348
تەنها بۆ ٤ملیار کەس؛

00:00:41.348 --> 00:00:44.880
ژمارەی دانیشتوانی ئێستامان زیاتر لە
٧ ملیار کەس دەبێت.

00:00:44.880 --> 00:00:46.881
کەواتە، بەبێ پڕۆسەی هابەر،

00:00:46.881 --> 00:00:51.306
زیاتر لە ٣ ملیار کەس بێ خۆراك دەبێت.

00:00:51.306 --> 00:00:54.974
کاتێك نایترۆجین لەسەر شێوەی نیتراتە، NO3،

00:00:54.974 --> 00:00:56.145
بە خۆراکێکی بنچینەیی دادەنرێت بۆ ئەوەی
ڕووەکەکان بمێننەوە.

00:00:56.145 --> 00:01:00.376
کاتێك دانەوێڵەکان گەشە دەکەن،
نایترۆجین بەکاردێنن،

00:01:00.376 --> 00:01:02.065
دوری دەخەنەوە لە خاك.

00:01:02.065 --> 00:01:03.923
نایترۆجینەکە دەتوانرێت دروستبێتەوە

00:01:03.923 --> 00:01:06.346
بە پڕۆسەی، بە پەینکردنی درێژخایەنی سروشتی

00:01:06.346 --> 00:01:07.845
وەك شیبوونەوەی گیانەوەرەکان،

00:01:07.845 --> 00:01:09.679
بەڵام مرۆڤ دەیەوێت خۆراك بڕوێنێت

00:01:09.679 --> 00:01:11.680
بەڕێگەیەکی زۆر خێراتر لەمە.

00:01:11.680 --> 00:01:13.591
ئەمەش بەشە هەرە سەختەکەیە:

00:01:13.591 --> 00:01:15.084
لە ٧٨٪ هەوا لە نایترۆجین پێکدێت،

00:01:15.084 --> 00:01:19.396
بەڵام دانەوێڵە ناتوانێت تەنها نایترۆجین 
لە هەوا وەربگرێت

00:01:19.396 --> 00:01:22.511
چونکە بەستەوەرێکی زۆر بەهێزی
سیانی لە خۆدەگرێت،

00:01:22.511 --> 00:01:24.643
کە ناتوانن بەروبوومەکان بشکێنن.

00:01:24.643 --> 00:01:26.353
ئەوەی هابەر لە بنەڕەتدا کردی

00:01:26.353 --> 00:01:27.462
دۆزینەوەی ڕێگەیەکە بوو

00:01:27.462 --> 00:01:29.529
بۆ ئەوەی ئەم نایترۆجینە لە هەوادا ببردرێت

00:01:29.529 --> 00:01:31.281
و بخرێتە ناوەوەی زەوی.

00:01:31.281 --> 00:01:34.734
ساڵی 1908 کیمیازانی ئەڵمانی فریتز هابەر

00:01:34.734 --> 00:01:36.206
شێوازێکی کیمیایی بەرەو پێشخست

00:01:36.206 --> 00:01:38.520
بۆ بەکارهێنانی ئەو دابینکردنە گەورە 
نایترۆجینیەی کە لە هەوادا هەیە.

00:01:38.520 --> 00:01:39.890
هابەر ڕێگەیەکی دۆزییەوە

00:01:39.890 --> 00:01:41.594
کە نایترۆجینەکەی لە هەوادا برد

00:01:41.594 --> 00:01:43.046
و بە هایدرۆجینی بەند کرد

00:01:43.046 --> 00:01:45.242
بۆ پێکهێنانی ئەمۆنیا.

00:01:45.242 --> 00:01:47.797
پاشان ئەتوانرێت ئەمۆنیا بکرێتە ناو خاکەوە،

00:01:47.797 --> 00:01:49.456
کە بەخێرایی دەگۆڕدرێت بۆ نیترایت.

00:01:49.456 --> 00:01:51.360
بەڵام ئەگەر پڕۆسەکەی هابەر بەکاربهێنرایە

00:01:51.360 --> 00:01:53.400
بۆ ئەوەی خۆراك بە جیهان بدرێت،

00:01:53.400 --> 00:01:55.213
ئەو پێویستی بە دۆزینەوەی ڕێگەیەک دەبوو

00:01:55.213 --> 00:01:57.665
بۆ ئەوەی بڕێکی زۆر لەم ئەمۆنیایە بە خێرایی و
بە ئاسانی دروست بکرێت.

00:01:57.665 --> 00:01:59.381
بۆ ئەوەی تێبگەین

00:01:59.381 --> 00:02:01.060
هابەر چۆن بەم کارە هەڵسا،

00:02:01.060 --> 00:02:02.179
پێوستە شتێك بزانین

00:02:02.179 --> 00:02:04.217
دەربارەی هاوسەنگی کیمیایی.

00:02:04.217 --> 00:02:06.346
هاوسەنگی کیمیایی دەتوانرێت بە دەست بهێنرێت

00:02:06.346 --> 00:02:09.025
کاتێك کارلێکێک لەدەفرێکی داخراودا هەیە.

00:02:09.025 --> 00:02:11.763
بۆ نموونە، باوا بڵێین تۆ

00:02:11.763 --> 00:02:14.346
هایدرۆجین و نایترۆجین لە 
دەفرێکی داخراودا دادەنێت

00:02:14.346 --> 00:02:16.158
و وای لێدەکەیت کە کارلێك بکەن.

00:02:16.158 --> 00:02:17.757
لەسەرەتای تاقیکردنەوەکەدا،

00:02:17.757 --> 00:02:20.370
بڕێکی زۆری نایترۆجین و هایدرۆجینمان هەیە،

00:02:20.370 --> 00:02:22.006
کەواتە پێکهێنانی ئەمۆنیا

00:02:22.006 --> 00:02:24.098
بە خێراییەکی زۆرەوە بەردەوام دەبێت.

00:02:24.098 --> 00:02:26.680
بەڵام هەر کە هایدرۆجین و نایترۆجینەکە
کارلێك دەکەن

00:02:26.680 --> 00:02:28.261

و بەکاردەهێنرێن،

00:02:28.261 --> 00:02:29.883
کارلێکەکە خاو دەبێتەوە

00:02:29.883 --> 00:02:31.842
بەهۆی کەمبوونەوەی نایترۆجین و هایدرۆجین

00:02:31.842 --> 00:02:33.625
لە دەفرەکەدا.

00:02:33.625 --> 00:02:36.347
تەنانەت گەردیلەکانی ئەمۆنیا دەگەنە
خاڵی کۆتایی

00:02:36.347 --> 00:02:38.058
دەست دەکەن بە شیبوونەوە

00:02:38.058 --> 00:02:41.339
دەگەڕێنەوە بۆ نایترۆجین و هایدرۆجین.

00:02:41.339 --> 00:02:43.063
دوای ماوەیەك، ئەم دوو کارلێکە،

00:02:43.063 --> 00:02:45.588
دەستدەکەن بە دروستکردن و تێکشکاندنی 
ئەمۆنیا،

00:02:45.588 --> 00:02:47.634

بەهەمان خێرایی.

00:02:47.634 --> 00:02:49.341
کاتێك ئەم خێراییانە یەکسان دەبن،

00:02:49.341 --> 00:02:52.147
دەڵێین کارلێکەکە گەیشتۆتە ئاستی هاوسەنگی.

00:02:53.146 --> 00:02:55.280
لەوانەیە ئەمە باش بێت، گەر چی وانییە

00:02:55.280 --> 00:02:56.511
کاتێك کە دەتەوێت

00:02:56.511 --> 00:02:58.817
تەنها تەنێك ئەمۆنیا درووست بکەیت.

00:02:58.817 --> 00:02:59.836
هابیر ئەمۆنیای ناوێت

00:02:59.836 --> 00:03:01.265
بۆ ئەوەی بە تەواوی بشکێن،

00:03:01.265 --> 00:03:03.374
بەڵام ئەگەر بە سادەیی کارلێکەکە جێبهێڵیت

00:03:03.374 --> 00:03:04.865
لە دەفرێکی داخراودا،

00:03:04.865 --> 00:03:06.487
ئەوە دەبێ چی ڕوو بدات

00:03:06.487 --> 00:03:08.794
لێرەدا ئەو شوێنەیە کە هێنری لو شاییر

00:03:08.794 --> 00:03:09.981
کیمیازانێکی فەڕەنسیە

00:03:09.981 --> 00:03:11.271
دەتوانێت یارمەتیمان بدات.

00:03:11.271 --> 00:03:12.705
ئەوەی کە دۆزیەوە ئەوە بوو

00:03:12.705 --> 00:03:14.590
کە ئەگەر سیستەمێك لە هاوسەنگی وەربگری

00:03:14.590 --> 00:03:16.296
و شتێکی بۆ زیاد دەکەیت،

00:03:16.296 --> 00:03:17.723
بۆ نموونە، بابڵێین نایترۆجین،

00:03:17.723 --> 00:03:18.715
سیستەمەکە کار دەکات

00:03:18.715 --> 00:03:20.441
بۆ گەڕانەوەی هاوسەنگی بۆ جارێکی تر.

00:03:20.441 --> 00:03:22.246
لو شاتولییر هەروەها ئەوەی دۆزییەوە

00:03:22.246 --> 00:03:23.469
کە ئەگەر تۆ

00:03:23.469 --> 00:03:25.492
بڕی پاڵەپەستۆ سەر سیستەمەکە زیاد بکەیت،

00:03:25.492 --> 00:03:26.761
سیستەمەکە دەیەوێت کار بکات

00:03:26.761 --> 00:03:28.718
بۆ گەڕانەوە بۆ ئەو فشارەی کە لەسەری بوو.

00:03:28.718 --> 00:03:30.475
وەك ئەوە وایە لە ژورێکی قەرەباڵغدا بیت.

00:03:30.475 --> 00:03:32.182
گەردیلەکان زیاتر دەبن لەوەی کە هەنە،

00:03:32.182 --> 00:03:33.773
فشاری زیاتر دەکەن لەوەی هەیە.

00:03:33.773 --> 00:03:35.529
ئەگەر سەیری هاوکێشەکەمان بکەین،

00:03:35.529 --> 00:03:37.532
لە لای چەپەوە دەبینین،

00:03:37.532 --> 00:03:39.681
چوار گەردیلە لە لای چەپ هەیە

00:03:39.681 --> 00:03:41.776
و تەنها دووان لە لای ڕاست.

00:03:41.776 --> 00:03:43.948
ئەگەر بمانەوێت قەرەباڵغی ژوورەکە
کەم بکەینەوە،

00:03:43.948 --> 00:03:45.592
و بۆ ئەوەی پاڵەپەستۆ کەم بێتەوە،

00:03:45.592 --> 00:03:46.779
سیستەمەکە دەست پێدەکات

00:03:46.779 --> 00:03:48.670
بە تێکەڵکردنی نایترۆجین و هایدرۆجین

00:03:48.670 --> 00:03:51.554
بۆ زیاتر دروستکردنی گەردیلەی
ئامۆنیای پەستراو،

00:03:51.554 --> 00:03:53.821
هابەر بۆی دەرکەوت بۆ ئەوەی بڕێکی زۆر

00:03:53.821 --> 00:03:55.100
لە ئەمۆنیا درووست بکات،

00:03:55.100 --> 00:03:56.604
ئەوا دەبێت ئامێرێك دروست بکات

00:03:56.604 --> 00:03:59.600
کە بە بەردەوامی نایترۆجین و هایدرۆجین 
زیاد بکات

00:03:59.600 --> 00:04:01.438
هەروەها لە کاتێکدا فشار زیاد دەکات

00:04:01.438 --> 00:04:03.314
لەسەر سیستەمی هاوسەنگی،

00:04:03.314 --> 00:04:05.480
کە ڕێك ئەو شتەیە کە کردی.

00:04:05.480 --> 00:04:08.030
ئەمڕۆ، ئەمۆنیا یەکێکە لە پێکهاتە

00:04:08.030 --> 00:04:10.313
کیمیاویە زۆر بەرهەم هاتووەکان لە جیهاندا.

00:04:10.313 --> 00:04:14.891
ساڵانە نزیکەی 131 ملیۆن تۆن سێجا
بەرهەم دەهێنرێت.

00:04:14.891 --> 00:04:18.014
کە بە نزیکەی ٢٩٠ ملیار پاوەندە لە ئەمۆنیا.

00:04:18.014 --> 00:04:19.363
ئەوە بە قەد بارستەیەی

00:04:19.363 --> 00:04:21.447
٣٠ ملیۆن فیلی ئەفریقیە،

00:04:21.447 --> 00:04:24.314
کێشی هەر یەکەیان نزیکەی ١٠٠٠٠ پاوندە.

00:04:24.314 --> 00:04:26.967
لە ٨٠٪ ئەم ئەمۆنیایە لە دروستکردنی 
پەین بەکاردەهێنرێت،

00:04:26.967 --> 00:04:29.041
لە کاتێکدا ئەوانی تر بە کاردەهێنرێت

00:04:29.041 --> 00:04:30.937
لە پیشەسازی و پاککەرەوەکانی ناوماڵ

00:04:30.937 --> 00:04:33.314
و بۆ بەرهەمهێنانی پێکهاتەکانی تری
نایترۆجین،

00:04:33.314 --> 00:04:34.635
وەك ترشی نیتریك.

00:04:34.635 --> 00:04:36.345
توێژینەوە تازەکان دۆزیویانەتەوە

00:04:36.345 --> 00:04:38.837
کە نیوەی نایترۆجینەکان لەم پەینانە

00:04:38.837 --> 00:04:41.147
لە لایەن ڕووەکەکانەوە هەڵنامژرێن.

00:04:41.147 --> 00:04:42.977
بەم پێیە، نایترۆجین بوونی هەیە

00:04:42.977 --> 00:04:44.642
وەك پێکهاتەیەکی کیمیایی هەڵچوو

00:04:44.642 --> 00:04:47.195
لە سەرچاوەکانی ئاوی زەوی و کەش و هەوا،

00:04:47.195 --> 00:04:49.036
بە سەختی ژینگەکەمان وێران دەکات.

00:04:49.036 --> 00:04:51.475
بە دڵنیاییەوە، هابەر پێشبینی ئەم
کێشەیەی نەکرد بوو

00:04:51.475 --> 00:04:53.095
کاتێك داهێنانەکەی ناساند.

00:04:53.095 --> 00:04:54.773
بە دوای بینینە پێشەنگەکەی،

00:04:54.773 --> 00:04:56.388
زاناکان ئەمڕۆ دەگەڕێن بە دوای

00:04:56.388 --> 00:04:59.054
کارلێکی نوێی هابەر لەسەدەی ٢١ دا،

00:04:59.054 --> 00:05:01.029
کە دەگاتە هەمان ئاستی یارمەتیدان

00:05:01.029 --> 00:05:03.359
بەبێ دەرەنجامە مەترسیدارەکان.