1
00:00:07,239 --> 00:00:08,052
بەڕای تۆ

2
00:00:08,052 --> 00:00:09,579
گرنگترین دۆزینەوە

3
00:00:09,579 --> 00:00:11,581
لە چەند سەدەی ڕابردوودا چییە؟

4
00:00:11,581 --> 00:00:12,534
ئایا کۆمپیوتەرە؟

5
00:00:12,534 --> 00:00:13,263
ئۆتۆمبێلە؟

6
00:00:13,263 --> 00:00:14,168
کارەبایە؟

7
00:00:14,168 --> 00:00:16,145
یان لەوانەیە دۆزینەوەی ئەتۆم بێت؟

8
00:00:16,145 --> 00:00:19,592
پێموایە ئەو کارلێکە کیمیاویییە:

9
00:00:19,592 --> 00:00:21,213
گەردیلەیەکی گازی نایترۆجینە

10
00:00:21,213 --> 00:00:23,297
لەگەڵ سێ گەرد لە گازی هایدرۆجین

11
00:00:23,297 --> 00:00:26,739
دوو گەردیلەی گازی ئەمۆنیات دەستدەکەوێت.

12
00:00:26,739 --> 00:00:28,343
ئەمە پڕۆسەی هابەرە

13
00:00:28,343 --> 00:00:30,925
و تێکەڵکردنی گەردیلەکانی نایترۆجینە
لە هەوادا

14
00:00:30,925 --> 00:00:32,431
لەگەڵ گەردیلەی هایدرۆجینی،

15
00:00:32,431 --> 00:00:35,564
یان گۆڕینی هەوا بۆ پەینی کیمیایی.

16
00:00:35,564 --> 00:00:36,806
بەبێ ئەم کارلێکردنە،

17
00:00:36,806 --> 00:00:39,482
جووتیاران توانای بەرهەمهێنانی خۆراکی
تەواویان هەیە

18
00:00:39,482 --> 00:00:41,348
تەنها بۆ ٤ملیار کەس؛

19
00:00:41,348 --> 00:00:44,880
ژمارەی دانیشتوانی ئێستامان زیاتر لە
٧ ملیار کەس دەبێت.

20
00:00:44,880 --> 00:00:46,881
کەواتە، بەبێ پڕۆسەی هابەر،

21
00:00:46,881 --> 00:00:51,306
زیاتر لە ٣ ملیار کەس بێ خۆراك دەبێت.

22
00:00:51,306 --> 00:00:54,974
کاتێك نایترۆجین لەسەر شێوەی نیتراتە، NO3،

23
00:00:54,974 --> 00:00:56,145
بە خۆراکێکی بنچینەیی دادەنرێت بۆ ئەوەی
ڕووەکەکان بمێننەوە.

24
00:00:56,145 --> 00:01:00,376
کاتێك دانەوێڵەکان گەشە دەکەن،
نایترۆجین بەکاردێنن،

25
00:01:00,376 --> 00:01:02,065
دوری دەخەنەوە لە خاك.

26
00:01:02,065 --> 00:01:03,923
نایترۆجینەکە دەتوانرێت دروستبێتەوە

27
00:01:03,923 --> 00:01:06,346
بە پڕۆسەی، بە پەینکردنی درێژخایەنی سروشتی

28
00:01:06,346 --> 00:01:07,845
وەك شیبوونەوەی گیانەوەرەکان،

29
00:01:07,845 --> 00:01:09,679
بەڵام مرۆڤ دەیەوێت خۆراك بڕوێنێت

30
00:01:09,679 --> 00:01:11,680
بەڕێگەیەکی زۆر خێراتر لەمە.

31
00:01:11,680 --> 00:01:13,591
ئەمەش بەشە هەرە سەختەکەیە:

32
00:01:13,591 --> 00:01:15,084
لە ٧٨٪ هەوا لە نایترۆجین پێکدێت،

33
00:01:15,084 --> 00:01:19,396
بەڵام دانەوێڵە ناتوانێت تەنها نایترۆجین 
لە هەوا وەربگرێت

34
00:01:19,396 --> 00:01:22,511
چونکە بەستەوەرێکی زۆر بەهێزی
سیانی لە خۆدەگرێت،

35
00:01:22,511 --> 00:01:24,643
کە ناتوانن بەروبوومەکان بشکێنن.

36
00:01:24,643 --> 00:01:26,353
ئەوەی هابەر لە بنەڕەتدا کردی

37
00:01:26,353 --> 00:01:27,462
دۆزینەوەی ڕێگەیەکە بوو

38
00:01:27,462 --> 00:01:29,529
بۆ ئەوەی ئەم نایترۆجینە لە هەوادا ببردرێت

39
00:01:29,529 --> 00:01:31,281
و بخرێتە ناوەوەی زەوی.

40
00:01:31,281 --> 00:01:34,734
ساڵی 1908 کیمیازانی ئەڵمانی فریتز هابەر

41
00:01:34,734 --> 00:01:36,206
شێوازێکی کیمیایی بەرەو پێشخست

42
00:01:36,206 --> 00:01:38,520
بۆ بەکارهێنانی ئەو دابینکردنە گەورە 
نایترۆجینیەی کە لە هەوادا هەیە.

43
00:01:38,520 --> 00:01:39,890
هابەر ڕێگەیەکی دۆزییەوە

44
00:01:39,890 --> 00:01:41,594
کە نایترۆجینەکەی لە هەوادا برد

45
00:01:41,594 --> 00:01:43,046
و بە هایدرۆجینی بەند کرد

46
00:01:43,046 --> 00:01:45,242
بۆ پێکهێنانی ئەمۆنیا.

47
00:01:45,242 --> 00:01:47,797
پاشان ئەتوانرێت ئەمۆنیا بکرێتە ناو خاکەوە،

48
00:01:47,797 --> 00:01:49,456
کە بەخێرایی دەگۆڕدرێت بۆ نیترایت.

49
00:01:49,456 --> 00:01:51,360
بەڵام ئەگەر پڕۆسەکەی هابەر بەکاربهێنرایە

50
00:01:51,360 --> 00:01:53,400
بۆ ئەوەی خۆراك بە جیهان بدرێت،

51
00:01:53,400 --> 00:01:55,213
ئەو پێویستی بە دۆزینەوەی ڕێگەیەک دەبوو

52
00:01:55,213 --> 00:01:57,665
بۆ ئەوەی بڕێکی زۆر لەم ئەمۆنیایە بە خێرایی و
بە ئاسانی دروست بکرێت.

53
00:01:57,665 --> 00:01:59,381
بۆ ئەوەی تێبگەین

54
00:01:59,381 --> 00:02:01,060
هابەر چۆن بەم کارە هەڵسا،

55
00:02:01,060 --> 00:02:02,179
پێوستە شتێك بزانین

56
00:02:02,179 --> 00:02:04,217
دەربارەی هاوسەنگی کیمیایی.

57
00:02:04,217 --> 00:02:06,346
هاوسەنگی کیمیایی دەتوانرێت بە دەست بهێنرێت

58
00:02:06,346 --> 00:02:09,025
کاتێك کارلێکێک لەدەفرێکی داخراودا هەیە.

59
00:02:09,025 --> 00:02:11,763
بۆ نموونە، باوا بڵێین تۆ

60
00:02:11,763 --> 00:02:14,346
هایدرۆجین و نایترۆجین لە 
دەفرێکی داخراودا دادەنێت

61
00:02:14,346 --> 00:02:16,158
و وای لێدەکەیت کە کارلێك بکەن.

62
00:02:16,158 --> 00:02:17,757
لەسەرەتای تاقیکردنەوەکەدا،

63
00:02:17,757 --> 00:02:20,370
بڕێکی زۆری نایترۆجین و هایدرۆجینمان هەیە،

64
00:02:20,370 --> 00:02:22,006
کەواتە پێکهێنانی ئەمۆنیا

65
00:02:22,006 --> 00:02:24,098
بە خێراییەکی زۆرەوە بەردەوام دەبێت.

66
00:02:24,098 --> 00:02:26,680
بەڵام هەر کە هایدرۆجین و نایترۆجینەکە
کارلێك دەکەن

67
00:02:26,680 --> 00:02:28,261

و بەکاردەهێنرێن،

68
00:02:28,261 --> 00:02:29,883
کارلێکەکە خاو دەبێتەوە

69
00:02:29,883 --> 00:02:31,842
بەهۆی کەمبوونەوەی نایترۆجین و هایدرۆجین

70
00:02:31,842 --> 00:02:33,625
لە دەفرەکەدا.

71
00:02:33,625 --> 00:02:36,347
تەنانەت گەردیلەکانی ئەمۆنیا دەگەنە
خاڵی کۆتایی

72
00:02:36,347 --> 00:02:38,058
دەست دەکەن بە شیبوونەوە

73
00:02:38,058 --> 00:02:41,339
دەگەڕێنەوە بۆ نایترۆجین و هایدرۆجین.

74
00:02:41,339 --> 00:02:43,063
دوای ماوەیەك، ئەم دوو کارلێکە،

75
00:02:43,063 --> 00:02:45,588
دەستدەکەن بە دروستکردن و تێکشکاندنی 
ئەمۆنیا،

76
00:02:45,588 --> 00:02:47,634

بەهەمان خێرایی.

77
00:02:47,634 --> 00:02:49,341
کاتێك ئەم خێراییانە یەکسان دەبن،

78
00:02:49,341 --> 00:02:52,147
دەڵێین کارلێکەکە گەیشتۆتە ئاستی هاوسەنگی.

79
00:02:53,146 --> 00:02:55,280
لەوانەیە ئەمە باش بێت، گەر چی وانییە

80
00:02:55,280 --> 00:02:56,511
کاتێك کە دەتەوێت

81
00:02:56,511 --> 00:02:58,817
تەنها تەنێك ئەمۆنیا درووست بکەیت.

82
00:02:58,817 --> 00:02:59,836
هابیر ئەمۆنیای ناوێت

83
00:02:59,836 --> 00:03:01,265
بۆ ئەوەی بە تەواوی بشکێن،

84
00:03:01,265 --> 00:03:03,374
بەڵام ئەگەر بە سادەیی کارلێکەکە جێبهێڵیت

85
00:03:03,374 --> 00:03:04,865
لە دەفرێکی داخراودا،

86
00:03:04,865 --> 00:03:06,487
ئەوە دەبێ چی ڕوو بدات

87
00:03:06,487 --> 00:03:08,794
لێرەدا ئەو شوێنەیە کە هێنری لو شاییر

88
00:03:08,794 --> 00:03:09,981
کیمیازانێکی فەڕەنسیە

89
00:03:09,981 --> 00:03:11,271
دەتوانێت یارمەتیمان بدات.

90
00:03:11,271 --> 00:03:12,705
ئەوەی کە دۆزیەوە ئەوە بوو

91
00:03:12,705 --> 00:03:14,590
کە ئەگەر سیستەمێك لە هاوسەنگی وەربگری

92
00:03:14,590 --> 00:03:16,296
و شتێکی بۆ زیاد دەکەیت،

93
00:03:16,296 --> 00:03:17,723
بۆ نموونە، بابڵێین نایترۆجین،

94
00:03:17,723 --> 00:03:18,715
سیستەمەکە کار دەکات

95
00:03:18,715 --> 00:03:20,441
بۆ گەڕانەوەی هاوسەنگی بۆ جارێکی تر.

96
00:03:20,441 --> 00:03:22,246
لو شاتولییر هەروەها ئەوەی دۆزییەوە

97
00:03:22,246 --> 00:03:23,469
کە ئەگەر تۆ

98
00:03:23,469 --> 00:03:25,492
بڕی پاڵەپەستۆ سەر سیستەمەکە زیاد بکەیت،

99
00:03:25,492 --> 00:03:26,761
سیستەمەکە دەیەوێت کار بکات

100
00:03:26,761 --> 00:03:28,718
بۆ گەڕانەوە بۆ ئەو فشارەی کە لەسەری بوو.

101
00:03:28,718 --> 00:03:30,475
وەك ئەوە وایە لە ژورێکی قەرەباڵغدا بیت.

102
00:03:30,475 --> 00:03:32,182
گەردیلەکان زیاتر دەبن لەوەی کە هەنە،

103
00:03:32,182 --> 00:03:33,773
فشاری زیاتر دەکەن لەوەی هەیە.

104
00:03:33,773 --> 00:03:35,529
ئەگەر سەیری هاوکێشەکەمان بکەین،

105
00:03:35,529 --> 00:03:37,532
لە لای چەپەوە دەبینین،

106
00:03:37,532 --> 00:03:39,681
چوار گەردیلە لە لای چەپ هەیە

107
00:03:39,681 --> 00:03:41,776
و تەنها دووان لە لای ڕاست.

108
00:03:41,776 --> 00:03:43,948
ئەگەر بمانەوێت قەرەباڵغی ژوورەکە
کەم بکەینەوە،

109
00:03:43,948 --> 00:03:45,592
و بۆ ئەوەی پاڵەپەستۆ کەم بێتەوە،

110
00:03:45,592 --> 00:03:46,779
سیستەمەکە دەست پێدەکات

111
00:03:46,779 --> 00:03:48,670
بە تێکەڵکردنی نایترۆجین و هایدرۆجین

112
00:03:48,670 --> 00:03:51,554
بۆ زیاتر دروستکردنی گەردیلەی
ئامۆنیای پەستراو،

113
00:03:51,554 --> 00:03:53,821
هابەر بۆی دەرکەوت بۆ ئەوەی بڕێکی زۆر

114
00:03:53,821 --> 00:03:55,100
لە ئەمۆنیا درووست بکات،

115
00:03:55,100 --> 00:03:56,604
ئەوا دەبێت ئامێرێك دروست بکات

116
00:03:56,604 --> 00:03:59,600
کە بە بەردەوامی نایترۆجین و هایدرۆجین 
زیاد بکات

117
00:03:59,600 --> 00:04:01,438
هەروەها لە کاتێکدا فشار زیاد دەکات

118
00:04:01,438 --> 00:04:03,314
لەسەر سیستەمی هاوسەنگی،

119
00:04:03,314 --> 00:04:05,480
کە ڕێك ئەو شتەیە کە کردی.

120
00:04:05,480 --> 00:04:08,030
ئەمڕۆ، ئەمۆنیا یەکێکە لە پێکهاتە

121
00:04:08,030 --> 00:04:10,313
کیمیاویە زۆر بەرهەم هاتووەکان لە جیهاندا.

122
00:04:10,313 --> 00:04:14,891
ساڵانە نزیکەی 131 ملیۆن تۆن سێجا
بەرهەم دەهێنرێت.

123
00:04:14,891 --> 00:04:18,014
کە بە نزیکەی ٢٩٠ ملیار پاوەندە لە ئەمۆنیا.

124
00:04:18,014 --> 00:04:19,363
ئەوە بە قەد بارستەیەی

125
00:04:19,363 --> 00:04:21,447
٣٠ ملیۆن فیلی ئەفریقیە،

126
00:04:21,447 --> 00:04:24,314
کێشی هەر یەکەیان نزیکەی ١٠٠٠٠ پاوندە.

127
00:04:24,314 --> 00:04:26,967
لە ٨٠٪ ئەم ئەمۆنیایە لە دروستکردنی 
پەین بەکاردەهێنرێت،

128
00:04:26,967 --> 00:04:29,041
لە کاتێکدا ئەوانی تر بە کاردەهێنرێت

129
00:04:29,041 --> 00:04:30,937
لە پیشەسازی و پاککەرەوەکانی ناوماڵ

130
00:04:30,937 --> 00:04:33,314
و بۆ بەرهەمهێنانی پێکهاتەکانی تری
نایترۆجین،

131
00:04:33,314 --> 00:04:34,635
وەك ترشی نیتریك.

132
00:04:34,635 --> 00:04:36,345
توێژینەوە تازەکان دۆزیویانەتەوە

133
00:04:36,345 --> 00:04:38,837
کە نیوەی نایترۆجینەکان لەم پەینانە

134
00:04:38,837 --> 00:04:41,147
لە لایەن ڕووەکەکانەوە هەڵنامژرێن.

135
00:04:41,147 --> 00:04:42,977
بەم پێیە، نایترۆجین بوونی هەیە

136
00:04:42,977 --> 00:04:44,642
وەك پێکهاتەیەکی کیمیایی هەڵچوو

137
00:04:44,642 --> 00:04:47,195
لە سەرچاوەکانی ئاوی زەوی و کەش و هەوا،

138
00:04:47,195 --> 00:04:49,036
بە سەختی ژینگەکەمان وێران دەکات.

139
00:04:49,036 --> 00:04:51,475
بە دڵنیاییەوە، هابەر پێشبینی ئەم
کێشەیەی نەکرد بوو

140
00:04:51,475 --> 00:04:53,095
کاتێك داهێنانەکەی ناساند.

141
00:04:53,095 --> 00:04:54,773
بە دوای بینینە پێشەنگەکەی،

142
00:04:54,773 --> 00:04:56,388
زاناکان ئەمڕۆ دەگەڕێن بە دوای

143
00:04:56,388 --> 00:04:59,054
کارلێکی نوێی هابەر لەسەدەی ٢١ دا،

144
00:04:59,054 --> 00:05:01,029
کە دەگاتە هەمان ئاستی یارمەتیدان

145
00:05:01,029 --> 00:05:03,359
بەبێ دەرەنجامە مەترسیدارەکان.