0:00:07.239,0:00:08.052
بەڕای تۆ

0:00:08.052,0:00:09.579
گرنگترین دۆزینەوە

0:00:09.579,0:00:11.581
لە چەند سەدەی ڕابردوودا چییە؟

0:00:11.581,0:00:12.534
ئایا کۆمپیوتەرە؟

0:00:12.534,0:00:13.263
ئۆتۆمبێلە؟

0:00:13.263,0:00:14.168
کارەبایە؟

0:00:14.168,0:00:16.145
یان لەوانەیە دۆزینەوەی ئەتۆم بێت؟

0:00:16.145,0:00:19.592
پێموایە ئەو کارلێکە کیمیاویییە:

0:00:19.592,0:00:21.213
گەردیلەیەکی گازی نایترۆجینە

0:00:21.213,0:00:23.297
لەگەڵ سێ گەرد لە گازی هایدرۆجین

0:00:23.297,0:00:26.739
دوو گەردیلەی گازی ئەمۆنیات دەستدەکەوێت.

0:00:26.739,0:00:28.343
ئەمە پڕۆسەی هابەرە

0:00:28.343,0:00:30.925
و تێکەڵکردنی گەردیلەکانی نایترۆجینە[br]لە هەوادا

0:00:30.925,0:00:32.431
لەگەڵ گەردیلەی هایدرۆجینی،

0:00:32.431,0:00:35.564
یان گۆڕینی هەوا بۆ پەینی کیمیایی.

0:00:35.564,0:00:36.806
بەبێ ئەم کارلێکردنە،

0:00:36.806,0:00:39.482
جووتیاران توانای بەرهەمهێنانی خۆراکی[br]تەواویان هەیە

0:00:39.482,0:00:41.348
تەنها بۆ ٤ملیار کەس؛

0:00:41.348,0:00:44.880
ژمارەی دانیشتوانی ئێستامان زیاتر لە[br]٧ ملیار کەس دەبێت.

0:00:44.880,0:00:46.881
کەواتە، بەبێ پڕۆسەی هابەر،

0:00:46.881,0:00:51.306
زیاتر لە ٣ ملیار کەس بێ خۆراك دەبێت.

0:00:51.306,0:00:54.974
کاتێك نایترۆجین لەسەر شێوەی نیتراتە، NO3،

0:00:54.974,0:00:56.145
بە خۆراکێکی بنچینەیی دادەنرێت بۆ ئەوەی[br]ڕووەکەکان بمێننەوە.

0:00:56.145,0:01:00.376
کاتێك دانەوێڵەکان گەشە دەکەن،[br]نایترۆجین بەکاردێنن،

0:01:00.376,0:01:02.065
دوری دەخەنەوە لە خاك.

0:01:02.065,0:01:03.923
نایترۆجینەکە دەتوانرێت دروستبێتەوە

0:01:03.923,0:01:06.346
بە پڕۆسەی، بە پەینکردنی درێژخایەنی سروشتی

0:01:06.346,0:01:07.845
وەك شیبوونەوەی گیانەوەرەکان،

0:01:07.845,0:01:09.679
بەڵام مرۆڤ دەیەوێت خۆراك بڕوێنێت

0:01:09.679,0:01:11.680
بەڕێگەیەکی زۆر خێراتر لەمە.

0:01:11.680,0:01:13.591
ئەمەش بەشە هەرە سەختەکەیە:

0:01:13.591,0:01:15.084
لە ٧٨٪ هەوا لە نایترۆجین پێکدێت،

0:01:15.084,0:01:19.396
بەڵام دانەوێڵە ناتوانێت تەنها نایترۆجین [br]لە هەوا وەربگرێت

0:01:19.396,0:01:22.511
چونکە بەستەوەرێکی زۆر بەهێزی[br]سیانی لە خۆدەگرێت،

0:01:22.511,0:01:24.643
کە ناتوانن بەروبوومەکان بشکێنن.

0:01:24.643,0:01:26.353
ئەوەی هابەر لە بنەڕەتدا کردی

0:01:26.353,0:01:27.462
دۆزینەوەی ڕێگەیەکە بوو

0:01:27.462,0:01:29.529
بۆ ئەوەی ئەم نایترۆجینە لە هەوادا ببردرێت

0:01:29.529,0:01:31.281
و بخرێتە ناوەوەی زەوی.

0:01:31.281,0:01:34.734
ساڵی 1908 کیمیازانی ئەڵمانی فریتز هابەر

0:01:34.734,0:01:36.206
شێوازێکی کیمیایی بەرەو پێشخست

0:01:36.206,0:01:38.520
بۆ بەکارهێنانی ئەو دابینکردنە گەورە [br]نایترۆجینیەی کە لە هەوادا هەیە.

0:01:38.520,0:01:39.890
هابەر ڕێگەیەکی دۆزییەوە

0:01:39.890,0:01:41.594
کە نایترۆجینەکەی لە هەوادا برد

0:01:41.594,0:01:43.046
و بە هایدرۆجینی بەند کرد

0:01:43.046,0:01:45.242
بۆ پێکهێنانی ئەمۆنیا.

0:01:45.242,0:01:47.797
پاشان ئەتوانرێت ئەمۆنیا بکرێتە ناو خاکەوە،

0:01:47.797,0:01:49.456
کە بەخێرایی دەگۆڕدرێت بۆ نیترایت.

0:01:49.456,0:01:51.360
بەڵام ئەگەر پڕۆسەکەی هابەر بەکاربهێنرایە

0:01:51.360,0:01:53.400
بۆ ئەوەی خۆراك بە جیهان بدرێت،

0:01:53.400,0:01:55.213
ئەو پێویستی بە دۆزینەوەی ڕێگەیەک دەبوو

0:01:55.213,0:01:57.665
بۆ ئەوەی بڕێکی زۆر لەم ئەمۆنیایە بە خێرایی و[br]بە ئاسانی دروست بکرێت.

0:01:57.665,0:01:59.381
بۆ ئەوەی تێبگەین

0:01:59.381,0:02:01.060
هابەر چۆن بەم کارە هەڵسا،

0:02:01.060,0:02:02.179
پێوستە شتێك بزانین

0:02:02.179,0:02:04.217
دەربارەی هاوسەنگی کیمیایی.

0:02:04.217,0:02:06.346
هاوسەنگی کیمیایی دەتوانرێت بە دەست بهێنرێت

0:02:06.346,0:02:09.025
کاتێك کارلێکێک لەدەفرێکی داخراودا هەیە.

0:02:09.025,0:02:11.763
بۆ نموونە، باوا بڵێین تۆ

0:02:11.763,0:02:14.346
هایدرۆجین و نایترۆجین لە [br]دەفرێکی داخراودا دادەنێت

0:02:14.346,0:02:16.158
و وای لێدەکەیت کە کارلێك بکەن.

0:02:16.158,0:02:17.757
لەسەرەتای تاقیکردنەوەکەدا،

0:02:17.757,0:02:20.370
بڕێکی زۆری نایترۆجین و هایدرۆجینمان هەیە،

0:02:20.370,0:02:22.006
کەواتە پێکهێنانی ئەمۆنیا

0:02:22.006,0:02:24.098
بە خێراییەکی زۆرەوە بەردەوام دەبێت.

0:02:24.098,0:02:26.680
بەڵام هەر کە هایدرۆجین و نایترۆجینەکە[br]کارلێك دەکەن

0:02:26.680,0:02:28.261
[br]و بەکاردەهێنرێن،

0:02:28.261,0:02:29.883
کارلێکەکە خاو دەبێتەوە

0:02:29.883,0:02:31.842
بەهۆی کەمبوونەوەی نایترۆجین و هایدرۆجین

0:02:31.842,0:02:33.625
لە دەفرەکەدا.

0:02:33.625,0:02:36.347
تەنانەت گەردیلەکانی ئەمۆنیا دەگەنە[br]خاڵی کۆتایی

0:02:36.347,0:02:38.058
دەست دەکەن بە شیبوونەوە

0:02:38.058,0:02:41.339
دەگەڕێنەوە بۆ نایترۆجین و هایدرۆجین.

0:02:41.339,0:02:43.063
دوای ماوەیەك، ئەم دوو کارلێکە،

0:02:43.063,0:02:45.588
دەستدەکەن بە دروستکردن و تێکشکاندنی [br]ئەمۆنیا،

0:02:45.588,0:02:47.634
[br]بەهەمان خێرایی.

0:02:47.634,0:02:49.341
کاتێك ئەم خێراییانە یەکسان دەبن،

0:02:49.341,0:02:52.147
دەڵێین کارلێکەکە گەیشتۆتە ئاستی هاوسەنگی.

0:02:53.146,0:02:55.280
لەوانەیە ئەمە باش بێت، گەر چی وانییە

0:02:55.280,0:02:56.511
کاتێك کە دەتەوێت

0:02:56.511,0:02:58.817
تەنها تەنێك ئەمۆنیا درووست بکەیت.

0:02:58.817,0:02:59.836
هابیر ئەمۆنیای ناوێت

0:02:59.836,0:03:01.265
بۆ ئەوەی بە تەواوی بشکێن،

0:03:01.265,0:03:03.374
بەڵام ئەگەر بە سادەیی کارلێکەکە جێبهێڵیت

0:03:03.374,0:03:04.865
لە دەفرێکی داخراودا،

0:03:04.865,0:03:06.487
ئەوە دەبێ چی ڕوو بدات

0:03:06.487,0:03:08.794
لێرەدا ئەو شوێنەیە کە هێنری لو شاییر

0:03:08.794,0:03:09.981
کیمیازانێکی فەڕەنسیە

0:03:09.981,0:03:11.271
دەتوانێت یارمەتیمان بدات.

0:03:11.271,0:03:12.705
ئەوەی کە دۆزیەوە ئەوە بوو

0:03:12.705,0:03:14.590
کە ئەگەر سیستەمێك لە هاوسەنگی وەربگری

0:03:14.590,0:03:16.296
و شتێکی بۆ زیاد دەکەیت،

0:03:16.296,0:03:17.723
بۆ نموونە، بابڵێین نایترۆجین،

0:03:17.723,0:03:18.715
سیستەمەکە کار دەکات

0:03:18.715,0:03:20.441
بۆ گەڕانەوەی هاوسەنگی بۆ جارێکی تر.

0:03:20.441,0:03:22.246
لو شاتولییر هەروەها ئەوەی دۆزییەوە

0:03:22.246,0:03:23.469
کە ئەگەر تۆ

0:03:23.469,0:03:25.492
بڕی پاڵەپەستۆ سەر سیستەمەکە زیاد بکەیت،

0:03:25.492,0:03:26.761
سیستەمەکە دەیەوێت کار بکات

0:03:26.761,0:03:28.718
بۆ گەڕانەوە بۆ ئەو فشارەی کە لەسەری بوو.

0:03:28.718,0:03:30.475
وەك ئەوە وایە لە ژورێکی قەرەباڵغدا بیت.

0:03:30.475,0:03:32.182
گەردیلەکان زیاتر دەبن لەوەی کە هەنە،

0:03:32.182,0:03:33.773
فشاری زیاتر دەکەن لەوەی هەیە.

0:03:33.773,0:03:35.529
ئەگەر سەیری هاوکێشەکەمان بکەین،

0:03:35.529,0:03:37.532
لە لای چەپەوە دەبینین،

0:03:37.532,0:03:39.681
چوار گەردیلە لە لای چەپ هەیە

0:03:39.681,0:03:41.776
و تەنها دووان لە لای ڕاست.

0:03:41.776,0:03:43.948
ئەگەر بمانەوێت قەرەباڵغی ژوورەکە[br]کەم بکەینەوە،

0:03:43.948,0:03:45.592
و بۆ ئەوەی پاڵەپەستۆ کەم بێتەوە،

0:03:45.592,0:03:46.779
سیستەمەکە دەست پێدەکات

0:03:46.779,0:03:48.670
بە تێکەڵکردنی نایترۆجین و هایدرۆجین

0:03:48.670,0:03:51.554
بۆ زیاتر دروستکردنی گەردیلەی[br]ئامۆنیای پەستراو،

0:03:51.554,0:03:53.821
هابەر بۆی دەرکەوت بۆ ئەوەی بڕێکی زۆر

0:03:53.821,0:03:55.100
لە ئەمۆنیا درووست بکات،

0:03:55.100,0:03:56.604
ئەوا دەبێت ئامێرێك دروست بکات

0:03:56.604,0:03:59.600
کە بە بەردەوامی نایترۆجین و هایدرۆجین [br]زیاد بکات

0:03:59.600,0:04:01.438
هەروەها لە کاتێکدا فشار زیاد دەکات

0:04:01.438,0:04:03.314
لەسەر سیستەمی هاوسەنگی،

0:04:03.314,0:04:05.480
کە ڕێك ئەو شتەیە کە کردی.

0:04:05.480,0:04:08.030
ئەمڕۆ، ئەمۆنیا یەکێکە لە پێکهاتە

0:04:08.030,0:04:10.313
کیمیاویە زۆر بەرهەم هاتووەکان لە جیهاندا.

0:04:10.313,0:04:14.891
ساڵانە نزیکەی 131 ملیۆن تۆن سێجا[br]بەرهەم دەهێنرێت.

0:04:14.891,0:04:18.014
کە بە نزیکەی ٢٩٠ ملیار پاوەندە لە ئەمۆنیا.

0:04:18.014,0:04:19.363
ئەوە بە قەد بارستەیەی

0:04:19.363,0:04:21.447
٣٠ ملیۆن فیلی ئەفریقیە،

0:04:21.447,0:04:24.314
کێشی هەر یەکەیان نزیکەی ١٠٠٠٠ پاوندە.

0:04:24.314,0:04:26.967
لە ٨٠٪ ئەم ئەمۆنیایە لە دروستکردنی [br]پەین بەکاردەهێنرێت،

0:04:26.967,0:04:29.041
لە کاتێکدا ئەوانی تر بە کاردەهێنرێت

0:04:29.041,0:04:30.937
لە پیشەسازی و پاککەرەوەکانی ناوماڵ

0:04:30.937,0:04:33.314
و بۆ بەرهەمهێنانی پێکهاتەکانی تری[br]نایترۆجین،

0:04:33.314,0:04:34.635
وەك ترشی نیتریك.

0:04:34.635,0:04:36.345
توێژینەوە تازەکان دۆزیویانەتەوە

0:04:36.345,0:04:38.837
کە نیوەی نایترۆجینەکان لەم پەینانە

0:04:38.837,0:04:41.147
لە لایەن ڕووەکەکانەوە هەڵنامژرێن.

0:04:41.147,0:04:42.977
بەم پێیە، نایترۆجین بوونی هەیە

0:04:42.977,0:04:44.642
وەك پێکهاتەیەکی کیمیایی هەڵچوو

0:04:44.642,0:04:47.195
لە سەرچاوەکانی ئاوی زەوی و کەش و هەوا،

0:04:47.195,0:04:49.036
بە سەختی ژینگەکەمان وێران دەکات.

0:04:49.036,0:04:51.475
بە دڵنیاییەوە، هابەر پێشبینی ئەم[br]کێشەیەی نەکرد بوو

0:04:51.475,0:04:53.095
کاتێك داهێنانەکەی ناساند.

0:04:53.095,0:04:54.773
بە دوای بینینە پێشەنگەکەی،

0:04:54.773,0:04:56.388
زاناکان ئەمڕۆ دەگەڕێن بە دوای

0:04:56.388,0:04:59.054
کارلێکی نوێی هابەر لەسەدەی ٢١ دا،

0:04:59.054,0:05:01.029
کە دەگاتە هەمان ئاستی یارمەتیدان

0:05:01.029,0:05:03.359
بەبێ دەرەنجامە مەترسیدارەکان.