WEBVTT

00:00:15.600 --> 00:00:18.959
Wszystko zaczęło się
w ciemnym barze w Madrycie,

00:00:19.289 --> 00:00:24.911
w którym przypadkiem spotkałem
kolegę z Uniwersytetu McGill,

00:00:24.911 --> 00:00:26.271
Michaela Meaneya.

00:00:27.282 --> 00:00:29.272
Wypiliśmy parę piw,


00:00:29.692 --> 00:00:33.501
rozmawiając o pracy,
jak to naukowcy.

00:00:34.317 --> 00:00:39.333
Zajmował się kwestią
lizania przez szczurze matki

00:00:39.333 --> 00:00:42.581
nowo narodzonych młodych.

00:00:43.632 --> 00:00:49.351
Zapytałem: "Na to idą nasze podatki?".

00:00:49.351 --> 00:00:50.432
(Śmiech)

00:00:50.432 --> 00:00:53.302
"To ma być nauka?"

00:00:53.823 --> 00:00:57.725
Piwo zaczynało działać,
a kiedy alkohol uderza do głowy

00:00:57.725 --> 00:01:02.385
i człowiek bardziej się otwiera,
zaczął mi opowiadać,

00:01:02.385 --> 00:01:08.374
że szczury, podobnie jak ludzie, 
różnie opiekują się potomstwem.

00:01:08.374 --> 00:01:11.096
Jedne matki liżą swoje młode częściej,

00:01:11.096 --> 00:01:13.344
inne rzadziej,

00:01:13.344 --> 00:01:15.546
a większość plasuje się po środku.

00:01:15.926 --> 00:01:17.777
Zastanowiło mnie,

00:01:17.777 --> 00:01:22.779
że obserwacja miotu
do czasu osiągnięcia dojrzałości,

00:01:22.779 --> 00:01:26.948
takiej jak u ludzi,
na długo po śmierci matki,

00:01:26.948 --> 00:01:29.090
ujawniła duże różnice.

00:01:29.090 --> 00:01:33.069
Zadbane młode o dobrze wylizanej sierści

00:01:33.409 --> 00:01:37.509
nie były zestresowane,

00:01:38.129 --> 00:01:43.389
miały inne zachowania seksualne
i sposób życia niż osobniki,

00:01:43.389 --> 00:01:48.930
którymi matka nie opiekowała się 
z aż takim oddaniem.

00:01:49.910 --> 00:01:52.380
Myślałem sobie:

00:01:53.070 --> 00:01:54.400
"Czy to czary?

00:01:55.090 --> 00:01:56.463
Jak to jest?".

00:01:56.463 --> 00:01:57.859
Jestem biochemikiem.

00:01:58.058 --> 00:02:02.149
Wierzę, że chemia
pozwala zrozumieć naturę.

00:02:03.038 --> 00:02:07.370
Zajmowałem się zawodowo epigenetyką,

00:02:08.401 --> 00:02:14.268
ale przed wyciągnięciem tych wniosków
potrzebny był kolejny eksperyment.

00:02:14.268 --> 00:02:18.639
Genetyk chciałby, żebyście myśleli,
że to sprawa genetyki.

00:02:19.269 --> 00:02:23.300
Być może matka miała gen "złej matki",

00:02:23.300 --> 00:02:27.053
który podnosił poziom stresu u młodych

00:02:27.053 --> 00:02:29.550
i był przekazywany
z pokolenia na pokolenie.

00:02:29.550 --> 00:02:31.671
Wszystko determinowałaby genetyka.

00:02:32.241 --> 00:02:35.610
A może w grę wchodzi coś innego?

00:02:35.979 --> 00:02:39.071
Jeśli chodzi o szczury,
możemy odpowiedzieć na to pytanie.

00:02:39.422 --> 00:02:42.762
Zrobiliśmy eksperyment z podmianą matek.

00:02:43.002 --> 00:02:47.783
Natychmiast po narodzinach 
oddziela się miot od matek

00:02:47.783 --> 00:02:49.764
i oddaje matkom dwojakiego typu.

00:02:49.764 --> 00:02:52.924
Młodymi zajmie się matka zastępcza.

00:02:52.924 --> 00:02:55.225
Matki są dwojakie,
bardzo i mało opiekuńcze.

00:02:55.225 --> 00:02:59.255
Wszystkie młode rozdzieliliśmy 
pomiędzy te dwie matki zastępcze.

00:02:59.615 --> 00:03:01.965
Odpowiedź okazała się niesamowita.

00:03:01.965 --> 00:03:06.135
To nie geny otrzymane od matki są ważne.

00:03:06.135 --> 00:03:11.886
To nie od biologicznej matki
zależała odporność na stres u szczurów,

00:03:11.886 --> 00:03:16.156
tylko od matki, 
która zajmowała się młodymi.

00:03:16.726 --> 00:03:19.718
Jak to możliwe?

00:03:20.430 --> 00:03:23.048
Jak już wspominałem, jestem epigenetykiem.

00:03:23.048 --> 00:03:26.830
Interesuje mnie, jak są znaczone geny

00:03:26.830 --> 00:03:30.410
przez znaczniki chemiczne 
w procesie embriogenezy,

00:03:30.410 --> 00:03:33.239
zachodzącej kiedy przebywamy
w brzuchu matki,

00:03:33.239 --> 00:03:37.011
oraz który z nich i w jakiej tkance
będzie podlegał ekspresji.

00:03:37.011 --> 00:03:40.621
Jedne geny podlegają ekspresji w mózgu,
a inne w wątrobie czy w oku.

00:03:41.991 --> 00:03:43.093
Zastanawialiśmy się,

00:03:43.093 --> 00:03:49.183
czy matka może jakoś przeprogramować

00:03:49.183 --> 00:03:53.444
geny potomstwa swoim zachowaniem?

00:03:53.444 --> 00:03:55.027
W ciągu dziesięciu lat badań

00:03:55.027 --> 00:03:59.035
odkryliśmy domino reakcji biochemicznych,

00:03:59.035 --> 00:04:02.414
dzięki którym opieka matki, 
czyli lizanie potomstwa,

00:04:02.414 --> 00:04:08.434
jest przekładana na biochemiczne sygnały
docierające do jądra komórki

00:04:08.434 --> 00:04:10.405
i odmiennie programujące DNA.

00:04:10.405 --> 00:04:15.476
To przygotowuje zwierzę do życia.

00:04:15.476 --> 00:04:17.862
Czy to życie będzie trudne?

00:04:18.103 --> 00:04:19.928
Czy będzie dużo jedzenia?

00:04:19.928 --> 00:04:22.466
Czy wokół będzie wiele kotów i węży?

00:04:22.466 --> 00:04:24.786
A może będzie to życie 
wyższej klasy średniej,

00:04:24.786 --> 00:04:27.511
dla której najważniejsze jest
właściwe zachowanie,

00:04:27.511 --> 00:04:30.728
żeby zyskać społeczne poważanie.

00:04:31.328 --> 00:04:37.710
Zastanówmy się, jak ważny 
może być ten proces w naszym życiu.

00:04:37.710 --> 00:04:41.249
Dziedziczymy DNA po przodkach.

00:04:41.689 --> 00:04:45.849
DNA jest stare,
powstało w drodze ewolucji.

00:04:46.270 --> 00:04:50.610
Jednak nie mówi o tym,
czy urodzimy się w Sztokholmie,

00:04:50.610 --> 00:04:54.038
gdzie dni są długie latem i krótkie zimą,

00:04:54.038 --> 00:04:57.511
czy w Ekwadorze, gdzie cały rok
dnie i noce są równe,

00:04:57.511 --> 00:05:02.612
co ma ogromny wpływ na naszą fizjologię.

00:05:03.721 --> 00:05:08.130
Być może to, z czym stykamy się
na wczesnym etapie naszego życia,

00:05:08.130 --> 00:05:11.501
czyli sygnały otrzymywane od matki,

00:05:11.501 --> 00:05:14.690
mówi o otoczeniu społecznym,
w którym mamy żyć.

00:05:14.690 --> 00:05:18.131
Jeśli ma być ciężko,
lepiej bądź niespokojny i zestresowany.

00:05:18.131 --> 00:05:21.140
Albo zupełnie inny,
jeśli życie ma być lekkie.

00:05:21.140 --> 00:05:24.283
Będzie dużo czy mało słońca?

00:05:24.588 --> 00:05:28.301
Dużo czy mało pożywienia?

00:05:28.601 --> 00:05:30.152
Jeśli brakuje pożywienia,

00:05:30.152 --> 00:05:34.212
lepszy będzie mózg podatny 
na objadanie się, kiedy jest co jeść,

00:05:34.802 --> 00:05:39.691
i zdolność do magazynowania
tkanki tłuszczowej.

00:05:41.123 --> 00:05:44.452
To dobra cecha,
wybrana na drodze ewolucji,

00:05:44.452 --> 00:05:51.414
żeby stare, niezmienne DNA mogło
prężnie funkcjonować w nowym środowisku.

00:05:51.694 --> 00:05:54.408
Jednak czasem coś idzie nie tak.

00:05:54.994 --> 00:06:00.474
Rodząc się w biednej rodzinie, 
otrzymujesz informację:

00:06:00.474 --> 00:06:04.702
"Lepiej zjadać każde napotkane jedzenie".

00:06:05.013 --> 00:06:07.334
Tyle, że ludzie się zmienili,


00:06:07.334 --> 00:06:09.484
prześcignęli ewolucję.

00:06:09.484 --> 00:06:12.618
Hamburgera można kupić za dolara,

00:06:12.861 --> 00:06:19.287
więc przygotowanie do życia,
które otrzymaliśmy od matki,

00:06:19.287 --> 00:06:21.953
okazuje się nieodpowiednie.

00:06:22.737 --> 00:06:27.688
Miało chronić nas przed głodem,

00:06:27.688 --> 00:06:31.887
a powoduje otyłość,
problemy sercowo-naczyniowe

00:06:31.887 --> 00:06:33.577
i choroby metaboliczne.

00:06:33.798 --> 00:06:37.378
Koncepcja wpływu doświadczenia na geny,

00:06:37.378 --> 00:06:39.599
zwłaszcza nabywanego
we wczesnym dzieciństwie,

00:06:39.599 --> 00:06:44.830
może wyjaśnić kwestie zdrowotne.

00:06:45.781 --> 00:06:47.671
Czy tylko u szczurów?

00:06:48.161 --> 00:06:50.961
Nie da się tego sprawdzić na ludziach,

00:06:51.185 --> 00:06:55.035
bo narażanie dzieci 
na szkodę jest nieetyczne.

00:06:55.298 --> 00:06:58.613
Jeśli ubogie dziecko rozwinie pewną cechę,

00:06:58.613 --> 00:07:02.401
nie dowiemy się, czy to z powodu biedy,

00:07:02.401 --> 00:07:04.783
czy też złych genów.

00:07:05.272 --> 00:07:07.021
Genetycy będą was przekonywać,

00:07:07.021 --> 00:07:10.282
że biedni są biedni przez geny.

00:07:10.512 --> 00:07:14.492
Epigenetycy powiedzą wam,
że biedni żyją w złym

00:07:14.492 --> 00:07:16.512
lub zubożałym środowisku,

00:07:16.512 --> 00:07:19.830
które tworzy ten fenotyp.

00:07:20.772 --> 00:07:26.851
Zaczęliśmy badać naszych małpich kuzynów.

00:07:27.242 --> 00:07:32.063
Stephen Suomi, mój kolega, 
hodował małpy na dwa sposoby.

00:07:32.063 --> 00:07:35.034
Część z nich została
losowo oddzielona od matek

00:07:35.034 --> 00:07:40.614
i wychowana przez opiekunkę
jak przez zastępczą matkę.

00:07:40.614 --> 00:07:43.333
Te małpy zamiast matki miały opiekunkę.

00:07:43.333 --> 00:07:48.073
Druga część została wychowana 
przez ich własne matki.

00:07:48.073 --> 00:07:52.518
Kiedy dorosły, całkowicie się różniły.

00:07:52.740 --> 00:07:55.854
Małpy mające matkę
nie zwracały uwagi na alkohol

00:07:55.854 --> 00:07:57.494
ani nie były agresywne seksualnie.

00:07:57.494 --> 00:08:01.373
Małpy wychowane bez matki
były agresywne, zestresowane

00:08:01.373 --> 00:08:03.178
i uzależnione od alkoholu.

00:08:03.692 --> 00:08:08.374
Tuż po ich urodzeniu
przyjrzeliśmy się ich DNA,

00:08:08.374 --> 00:08:11.944
żeby sprawdzić, czy to możliwe, 
że matka znakuje swoje dziecko.

00:08:11.944 --> 00:08:17.124
Jest znacznik matki w DNA potomstwa.

00:08:17.288 --> 00:08:19.587
Na przykładzie tych 14 małp widzimy,

00:08:19.587 --> 00:08:23.523
jak prowadzone są nowoczesne
badania epigenetyczne.

00:08:23.523 --> 00:08:28.374
Potrafimy znaleźć chemiczne znaczniki,
które nazywamy znacznikami metylacji,

00:08:28.374 --> 00:08:33.534
na pojedynczym nukleotydzie DNA
i zmapować tak cały genom.

00:08:33.534 --> 00:08:36.664
Możemy porównać małpy
mające i niemające matki.

00:08:36.664 --> 00:08:38.664
Oto wizualne przedstawienie.

00:08:38.664 --> 00:08:42.993
Na czerwono zaznaczono
bardziej zmetylowane geny,

00:08:42.993 --> 00:08:46.060
na zielono, mniej zmetylowane.

00:08:46.060 --> 00:08:48.606
Wiele genów ulega zmianie,

00:08:48.606 --> 00:08:51.344
bo brak matki ma wpływ

00:08:51.344 --> 00:08:52.770
na wszystko.

00:08:52.770 --> 00:08:56.369
Wysyła sygnały o tym,
jak będzie wyglądał świat,

00:08:56.369 --> 00:08:58.149
kiedy młode dorośnie.

00:08:58.149 --> 00:09:03.300
Widać, jak bardzo odmienne 
są te dwie grupy małp.

00:09:03.300 --> 00:09:06.510
Jak wcześnie się to dzieje?

00:09:06.736 --> 00:09:08.830
Te małpy nie widziały matki,

00:09:08.830 --> 00:09:10.712
więc miały już doświadczenie społeczne.

00:09:10.712 --> 00:09:15.151
Czy można już w chwili narodzin
odczuć status społeczny?

00:09:15.731 --> 00:09:16.841
W tym eksperymencie

00:09:16.841 --> 00:09:22.122
zbadaliśmy łożyska małp 
o różnej pozycji społecznej.

00:09:22.310 --> 00:09:27.724
Co ciekawe, u wszelkich istot żywych

00:09:27.724 --> 00:09:30.643
ma ona strukturę hierarchiczną.

00:09:30.973 --> 00:09:32.925
Małpa numer jeden to szef.

00:09:33.305 --> 00:09:35.261
Małpa numer cztery to szeregowy.

00:09:35.502 --> 00:09:39.597
Kiedy wsadzimy cztery małpy do klatki,
zawsze znajdzie się szef

00:09:39.597 --> 00:09:41.234
i szeregowy.

00:09:42.084 --> 00:09:45.926
Co ciekawe, małpa numer jeden 
będzie o wiele zdrowsza

00:09:45.926 --> 00:09:49.117
niż małpa numer cztery.

00:09:49.338 --> 00:09:55.473
W klatce małpa numer jeden
będzie jadła mniej

00:09:55.843 --> 00:09:58.163
niż małpa numer cztery.

00:09:58.946 --> 00:10:02.875
Na tym obrazie metylacji widać różnicę

00:10:02.875 --> 00:10:05.615
między zwierzętami o statusie społecznym

00:10:05.615 --> 00:10:08.926
wysokim i niskim.

00:10:08.926 --> 00:10:13.335
Rodzimy się już z informacją
o statusie społecznym.

00:10:13.335 --> 00:10:16.289
Ta informacja jest neutralna

00:10:16.289 --> 00:10:17.637
i przygotowuje nas do życia,

00:10:17.637 --> 00:10:22.087
bo trzeba zaprogramować swoją biologię

00:10:22.087 --> 00:10:25.368
w zależności od statusu.

00:10:26.087 --> 00:10:28.068
Jak można zbadać to u ludzi?

00:10:28.608 --> 00:10:31.879
Niedozwolone są eksperymenty,
narażające ludzi na szkodę.

00:10:31.879 --> 00:10:36.659
Jednak Bóg eksperymentuje na nas,
co nazywa się klęskami żywiołowymi.

00:10:36.973 --> 00:10:42.318
Jedna z największych klęsk 
w kanadyjskiej historii

00:10:42.318 --> 00:10:44.669
wydarzyła się w Quebecu, mojej prowincji.

00:10:44.898 --> 00:10:47.149
Burza lodowa w 1998 roku

00:10:47.349 --> 00:10:51.779
zniszczyła sieć energetyczną 
w samym środku zimy,

00:10:51.819 --> 00:10:55.339
a temperatury spadały do -30 stopni.

00:10:55.879 --> 00:10:58.812
Wiele kobiet było w ciąży.

00:10:59.142 --> 00:11:05.191
Wraz z Suzanne King
obserwowaliśmy ich dzieci

00:11:05.191 --> 00:11:07.172
przez piętnaście lat.

00:11:07.621 --> 00:11:11.923
Badaliśmy wpływ wzrostu poziomu stresu,

00:11:11.923 --> 00:11:14.642
mając obiektywne kryteria.

00:11:14.642 --> 00:11:16.691
Jak długo nie było prądu,

00:11:16.691 --> 00:11:18.991
gdzie przebywano,

00:11:18.991 --> 00:11:24.231
w mieszkaniu teściowej
czy wiejskiej posiadłości?

00:11:24.231 --> 00:11:26.592
Sumując te informacje
i poziom stresu społecznego,

00:11:26.592 --> 00:11:31.303
można zastanowić się,
jakie były te dzieci.

00:11:31.303 --> 00:11:35.931
Okazuje się, że wzrost stresu 
sprzyja rozwojowi autyzmu,

00:11:35.931 --> 00:11:41.642
chorób metabolicznych 
i autoimmunologicznych.

00:11:41.921 --> 00:11:44.135
Po określeniu poziomu metylacji widać,

00:11:44.135 --> 00:11:49.922
że zielone geny stają się czerwone,
kiedy poziom stresu wzrasta,

00:11:49.922 --> 00:11:53.342
a czerwone stają się zielone.

00:11:53.342 --> 00:11:58.303
Cały genom reaguje na stres.

00:11:58.694 --> 00:12:01.923
Skoro można zaprogramować geny

00:12:01.923 --> 00:12:06.253
i nie jesteśmy niewolnikami ich historii,

00:12:06.253 --> 00:12:09.265
to czy ten proces jest odwracalny?

00:12:09.783 --> 00:12:13.905
Epigenetyczne podłoże 
może mieć zarówno nowotwór,

00:12:13.905 --> 00:12:18.076
jak i choroby metaboliczne i psychiczne.

00:12:18.326 --> 00:12:21.276
Przeanalizujmy uzależnienie od kokainy.

00:12:21.846 --> 00:12:24.845
To straszny nałóg,

00:12:24.845 --> 00:12:28.855
który może prowadzić do śmierci.

00:12:29.847 --> 00:12:35.077
Czy jeśli przeprogramujemy
uzależniony mózg,

00:12:35.077 --> 00:12:40.390
zwierzę przestanie być uzależnione?

00:12:40.609 --> 00:12:46.938
Znając schemat uzależnienia,
zrekonstruujemy ten proces u ludzi.

00:12:46.938 --> 00:12:51.579
Chodzicie do szkoły średniej
i ktoś proponuje wam kokainę.

00:12:51.579 --> 00:12:53.669
Bierzecie i nic złego się nie dzieje.

00:12:53.669 --> 00:12:57.800
Po kilku miesiącach
coś przypomina wam ten pierwszy raz,

00:12:57.800 --> 00:13:00.690
diler dostarcza kokainę
i uzależniacie się.

00:13:00.690 --> 00:13:02.548
Zmienia się wasze życie.

00:13:02.548 --> 00:13:03.988
Ze szczurami jest tak samo.

00:13:03.988 --> 00:13:08.637
Mój kolega Gal Yadid
przyzwyczaja je do kokainy,

00:13:08.637 --> 00:13:11.849
a potem na miesiąc 
wstrzymuje jej podawanie,

00:13:11.849 --> 00:13:15.358
po czym przypomina im okoliczności,
w których spróbowały jej pierwszy raz,

00:13:15.358 --> 00:13:18.411
za pomocą sygnału i kolorów klatki, 


00:13:18.411 --> 00:13:20.071
i szczury szaleją.

00:13:20.071 --> 00:13:23.768
Żeby dostać się do kokainy,
naciskają dźwignię, aż padną.

00:13:24.308 --> 00:13:28.788
Po raz pierwszy odkryliśmy
pewną różnicę u zwierząt.

00:13:28.788 --> 00:13:31.409
Kiedy brakuje kokainy
i nic się nie dzieje,

00:13:31.409 --> 00:13:34.980
epigenom ulega przekształceniom,

00:13:34.980 --> 00:13:38.099
a geny zostają inaczej oznakowane.

00:13:38.099 --> 00:13:39.610
Kiedy pojawi się sygnał,

00:13:39.610 --> 00:13:44.875
ich genom wytworzy fenotyp 
osobnika uzależnionego.

00:13:44.875 --> 00:13:51.661
Podaliśmy szczurom leki,
które bądź wzmagały metylację DNA,

00:13:51.661 --> 00:13:53.682
czyli obserwowany znacznik epigenetyczny,

00:13:53.682 --> 00:13:57.373
bądź ją obniżały.

00:13:57.373 --> 00:14:00.652
Jak się okazało, 


00:14:00.652 --> 00:14:05.025
wzrost metylacji znacząco nasilał 
pragnienie spożycia kokainy,

00:14:05.025 --> 00:14:10.634
jednak przy jej obniżeniu nałóg znikał.

00:14:10.634 --> 00:14:12.280
Tak przeprogramowaliśmy szczury.

00:14:12.280 --> 00:14:16.923
Między zwykłym a epigenetycznym lekiem
zasadnicza różnica jest taka,

00:14:16.923 --> 00:14:19.055
że leki epigenetyczne

00:14:19.055 --> 00:14:23.435
w zasadzie wymazują 
posiadane doświadczenie,

00:14:23.435 --> 00:14:25.451
a po ich odstawieniu choroba nie powróci,

00:14:25.451 --> 00:14:28.434
chyba że powtórzy się
pierwotne doświadczenie.

00:14:28.434 --> 00:14:30.096
Tak wygląda przeprogramowanie.

00:14:30.096 --> 00:14:34.246
Kiedy zbadaliśmy zwierzęta
po 30, 60 dniach,

00:14:34.246 --> 00:14:37.324
które w warunkach ludzkich 
równałyby się latom,

00:14:37.324 --> 00:14:43.098
szczury wciąż były wolne od nałogu
w skutek epigenetycznej terapii.

00:14:44.693 --> 00:14:51.153
Dowiedzieliśmy się o DNA, 
że nie jest zwykłą sekwencją liter

00:14:51.153 --> 00:14:52.903
ani scenariuszem.

00:14:53.343 --> 00:14:56.104
DNA to dynamiczny film.

00:14:56.556 --> 00:15:01.525
Doświadczenia są stale wpisywane 
w ten interaktywny film.

00:15:01.525 --> 00:15:06.664
To jak oglądanie filmu o waszym DNA,
czyli życiu, trzymając pilota w ręku.

00:15:06.877 --> 00:15:10.642
Możecie usuwać i dodawać aktorów.

00:15:11.376 --> 00:15:17.005
Pomimo deterministycznej natury genów

00:15:17.005 --> 00:15:20.165
mamy kontrolę nad tym, 
jak wyglądają nasze geny.

00:15:20.786 --> 00:15:23.985
Jest to niezwykle optymistyczna wiadomość.

00:15:23.985 --> 00:15:27.527
Pojawia się możliwość spojrzenia
na niektóre śmiertelne choroby,

00:15:27.527 --> 00:15:33.388
takie jak nowotwór czy choroby psychiczne,

00:15:33.388 --> 00:15:35.980
jak na błędną adaptację,

00:15:35.980 --> 00:15:40.270
którą można odwrócić 
dzięki epigenetycznej interwencji,

00:15:40.270 --> 00:15:45.710
usuwając z filmu aktora
i tworząc nową narrację.

00:15:46.321 --> 00:15:49.491
Podsumowując,

00:15:49.491 --> 00:15:56.081
DNA to połączenie dwóch warstw informacji.

00:15:56.351 --> 00:16:00.069
Jedna jest stara

00:16:00.069 --> 00:16:03.059
i ewoluowała przez miliony lat.

00:16:03.531 --> 00:16:07.164
Jest stała i trudno ją zmienić.

00:16:07.692 --> 00:16:11.562
Druga warstwa informacji
jest epigenetyczna,

00:16:11.562 --> 00:16:14.683
otwarta i dynamiczna

00:16:15.403 --> 00:16:19.211
i tworzy interaktywną narrację.

00:16:19.870 --> 00:16:24.612
Mimo że geny mają na nas znaczący wpływ,

00:16:25.142 --> 00:16:27.904
istnieje pewien stopień wolności,

00:16:28.174 --> 00:16:32.392
dzięki której możemy wziąć
odpowiedzialność za swoje życie.

00:16:32.392 --> 00:16:33.864
Dziękuję.

00:16:33.864 --> 00:16:35.713
(Brawa)