1
00:00:00,000 --> 00:00:02,459
"Bu devor keltirgan dahshatlarni ham, 
uni qulatgan

2
00:00:02,459 --> 00:00:04,839
ozodlikka bo'lgan muhabbatni ham unutmang.

3
00:00:04,839 --> 00:00:07,239
– Berlin devoridagi grafitning 
noma'lum muallifi.

4
00:00:07,239 --> 00:00:10,918
1961-yil 13-avgust kuni erta tongda

5
00:00:10,918 --> 00:00:14,817
Sharqiy Germaniya quruvchilari 
harbiylar va politsiya hamrohligida

6
00:00:14,817 --> 00:00:19,717
ko'chalarni buzib, 
Berlin va uning atroflariga

7
00:00:19,717 --> 00:00:21,468
to'siqlar o’rnata boshladi.

8
00:00:21,468 --> 00:00:25,677
Shu kecha tarixdagi eng mashhur 
bo’linish chiziqlaridan biri –

9
00:00:25,677 --> 00:00:27,807
Berlin devori qurilishi boshlandi.

10
00:00:27,807 --> 00:00:30,580
Devor qurilishi keyingi 
o'n yillikda davom etib,

11
00:00:30,580 --> 00:00:32,058
ko’chalarni bo’lib tashladi,

12
00:00:32,058 --> 00:00:33,582
oilalarni bir-biridan ayirdi va

13
00:00:33,582 --> 00:00:36,878
nafaqat Germaniyani, balki 
butun dunyoni ikkiga ajratib yubordi.

14
00:00:36,878 --> 00:00:39,129
Qanday bunday vaziyatga
tushib qolganimizni

15
00:00:39,129 --> 00:00:41,368
tushunish uchun II Jahon Urushini 
eslash lozim.

16
00:00:41,368 --> 00:00:43,037
AQSH, Buyuk Britaniya
hamda Fransiya

17
00:00:43,037 --> 00:00:47,449
Gitlerga ittifoqchi mamlakatlarga qarshi
kurashda Sovet Ittifoqi bilan birlashdi.

18
00:00:47,449 --> 00:00:49,028
Fashist Germaniyasini
mag'lub

19
00:00:49,028 --> 00:00:52,739
qilgach, g'olib davlatlar mamlakatning 
turli qismlarini egallab oldi.

20
00:00:52,739 --> 00:00:55,010
Bo'linish vaqtinchalik 
davom etishi kerak edi,

21
00:00:55,010 --> 00:00:57,850
ammo sobiq ittifoqchilar urushdan keyingi

22
00:00:57,850 --> 00:01:00,510
Yevropa masalasida 
o’zaro kelisha olmadilar.

23
00:01:00,510 --> 00:01:03,788
G'arb mamlakatlari erkin bozor
iqtisodiyotini ilgari surgan paytda,

24
00:01:03,788 --> 00:01:07,510
Sovet Ittifoqi o'ziga qaram bo'lgan 
kommunistik davlatlar qatorida zaiflashib

25
00:01:07,510 --> 00:01:10,279
qolgan Germaniyani ham
qo’ldan chiqarmaslikka intildi.

26
00:01:10,279 --> 00:01:11,998
Munosabatlar yomonlashgach,

27
00:01:11,998 --> 00:01:15,300
g'arbda Germaniya Federativ Respublikasi 
(GFR) tuzildi,

28
00:01:15,300 --> 00:01:20,122
SSSR esa sharqda Germaniya Demokratik 
Respublikasi (GDR) ni tashkil etdi.

29
00:01:20,122 --> 00:01:23,970
Sovet mamlakatlari G'arb bilan savdo-sotiq
hamda harakat erkinligini cheklab

30
00:01:23,970 --> 00:01:27,313
qo'ydilar va shu tariqa deyarli 
o'tib bo'lmaydigan chegara tuzildi.

31
00:01:27,313 --> 00:01:29,869
U “temir parda” nomi bilan tanildi.

32
00:01:29,869 --> 00:01:34,564
Germaniyaning sobiq poytaxti Berlinda 
vaziyat ancha murakkab edi.

33
00:01:34,564 --> 00:01:38,641
Shahar butunlay GDR hududida joylashgan 
bo'lsa ham, urushdan keyingi bitim

34
00:01:38,641 --> 00:01:42,921
ittifoqdoshlarga mamlakatni birgalikda 
boshqarish huquqini berdi.

35
00:01:42,921 --> 00:01:46,722
Shunday qilib, Amerika, Britaniya va 
Fransiya Berlinning g'arbiy tumanlarida

36
00:01:46,722 --> 00:01:49,231
demokratik bo’linmalarga asos soldilar.

37
00:01:49,231 --> 00:01:52,593
GDR aholisiga mamlakatdan chiqib ketish 
rasman taqiqlangan bo'lsa-da,

38
00:01:52,593 --> 00:01:55,704
Berlinda piyoda, metro, tramvay 
yoki avtobus bilan

39
00:01:55,704 --> 00:01:57,963
to'g'ridan-to'g'ri g'arbiy qismga borish,

40
00:01:57,963 --> 00:01:59,482
undan keyin esa GFR ga kirish

41
00:01:59,482 --> 00:02:02,632
yoki mamlakat tashqarisiga 
chiqish mumkin edi.

42
00:02:02,632 --> 00:02:06,632
Bu ochiq chegara GDR rahbariyatiga 
muammo tug'dirdi.

43
00:02:06,632 --> 00:02:10,663
Ular Gitlerga nisbatan kommunistcha 
qarshilik ko’rsatishlarini da’vo qilib,

44
00:02:10,663 --> 00:02:14,762
G'arbiy Germaniyani fashistik rejim 
davomchilari sifatida qoraladilar.

45
00:02:14,762 --> 00:02:18,873
AQSh va uning ittifoqchilari GFR ni 
qayta tiklashga mablag’ ajratar ekan,

46
00:02:18,873 --> 00:02:23,493
SSSR GDR resurslarini tovon sifatida 
o’zlashtira boshladi, natijada

47
00:02:23,493 --> 00:02:27,412
mamlakatning rejalashtirilgan iqtisodiyoti
o’z raqobatbardoshligini yo’qotdi.

48
00:02:27,412 --> 00:02:31,132
GDR dagi hayot Shtazi – maxfiy politsiya 
tomonidan nazorat qilinib,

49
00:02:31,132 --> 00:02:35,283
ular “quloqlari” va xabarchilari orqali 
fuqarolar orasida

50
00:02:35,283 --> 00:02:37,874
xoinlik harakatlarini aniqlashga kirishdi.

51
00:02:37,874 --> 00:02:40,773
Sharqda bepul ta'lim va
sog'liqni saqlash xizmati

52
00:02:40,773 --> 00:02:43,204
joriy etilgan bo'lsa, 
G'arbda yuqori maosh,

53
00:02:43,204 --> 00:02:44,682
keng turdagi iste’mol tovarlari

54
00:02:44,682 --> 00:02:46,654
va shaxsiy erkinlik ta’minlangan edi.

55
00:02:46,654 --> 00:02:52,664
1961-yilga kelib, 3,5 million kishi, 
bu GDR aholisining qariyb 20 foiziga teng,

56
00:02:52,664 --> 00:02:56,265
shu jumladan ko'plab yosh mutaxassislar 
mamlakatni tark etdi.

57
00:02:56,265 --> 00:02:57,914
Keyingi yo'qotishlarni
oldini olish

58
00:02:57,914 --> 00:03:02,924
uchun GDR chegarani yopishga qaror qildi.
Shu tariqa Berlin devori paydo bo'ldi.

59
00:03:02,924 --> 00:03:05,434
Berlin orqali 43 km va

60
00:03:05,434 --> 00:03:08,124
Sharqiy Germaniya bo'ylab 
112 km ga cho'zilgan

61
00:03:08,124 --> 00:03:12,065
dastlabki to'siq tikonli sim 
va to'r panjaradan iborat edi.

62
00:03:12,065 --> 00:03:14,916
Ayrim berlinliklar simdan sakrab yoki

63
00:03:14,916 --> 00:03:16,715
derazadan oshib o’tib qochishdi,

64
00:03:16,715 --> 00:03:20,065
ammo devor kengaygani sari 
bu ish qiyinlashib bordi.

65
00:03:20,065 --> 00:03:27,005
1965-yilga kelib 106 kmlik, balandligi
3,6 m bo’lgan beton to'siqlar paydo bo'ldi

66
00:03:27,005 --> 00:03:30,625
va oshib o’tishga yo’l qo’ymaslik uchun
ustiga silliq trubalar o'rnatildi.

67
00:03:30,625 --> 00:03:34,175
Kelgusi yillarda devor tikanli to'siqlar,

68
00:03:34,175 --> 00:03:35,197
qo'riqchi itlar va

69
00:03:35,197 --> 00:03:36,866
hatto minalar bilan mustahkamlanib,

70
00:03:36,866 --> 00:03:40,706
ularga 302 ta soqchi va 
20 ta bunkerlar qo'shildi.

71
00:03:40,706 --> 00:03:46,176
Devor ortida 100m maydonni ajratib turuv-
chi to’siq – "o'lim chizig'i" bor edi.

72
00:03:46,176 --> 00:03:50,237
U yerdagi barcha binolar vayron qilinib, 
chegarani kesib o'tishga jur'at etgan

73
00:03:50,237 --> 00:03:53,797
har qanday kishini otib tashlash 
buyurilgan yuzlab soqchilar uchun

74
00:03:53,797 --> 00:03:57,126
kuzatuv joyi qum bilan qoplangan edi.

75
00:03:57,126 --> 00:04:03,187
Ammo 1961-1989-yillar oralig'ida 
besh mingga yaqin odam

76
00:04:03,187 --> 00:04:06,477
Sharqiy Germaniyadan 
qochib qutulishga muvaffaq bo'ldi.

77
00:04:06,477 --> 00:04:10,357
Ulardan ba'zilari diplomatlar yoki 
sportchilar bo'lgan,

78
00:04:10,357 --> 00:04:13,557
ammo boshqa qochqinlar tunnel qazib,

79
00:04:13,557 --> 00:04:15,048
kanal bo'ylab suzib, sharlarda

80
00:04:15,048 --> 00:04:16,877
uchib yoki hatto o'g'irlangan tankda

81
00:04:16,877 --> 00:04:21,168
devorni buzib o'tgan oddiy fuqarolar edi.

82
00:04:21,168 --> 00:04:22,488
Ammo xavf-xatar katta edi.

83
00:04:22,488 --> 00:04:26,248
Kamida 138 kishi 
qochishga urinib halok bo'ldi.

84
00:04:26,248 --> 00:04:30,958
Ayrim qochqinlar yordam berishga ojiz
bo'lgan GFR aholisi oldida otib tashlandi.

85
00:04:30,958 --> 00:04:35,920
Devor ishchi kuchini saqlab qolish hisobi-
ga GDR iqtisodiyotini barqarorlashtirdi,

86
00:04:35,920 --> 00:04:38,010
ammo butun dunyoda kommunistik repressiya

87
00:04:38,010 --> 00:04:41,947
timsoliga aylanib, 
o'z obro'siga putur yetkazdi.

88
00:04:41,947 --> 00:04:44,088
G'arb bilan yaqinlashish siyosatini
bir qismi

89
00:04:44,088 --> 00:04:49,219
bo'lgan 1972-yilgi GDR va GFR o'rtasidagi
shartnoma Sharqiy Germaniyani rasman

90
00:04:49,219 --> 00:04:53,808
tan oldi, G'arbiy Germaniya esa GDR bilan 
birlashishdan umidini uzmadi.

91
00:04:53,808 --> 00:04:57,219
GDR tuzumi asta-sekin qarindoshlar
tashrifiga ruxsat bergan bo'lsa-da,

92
00:04:57,219 --> 00:05:00,583
rasmiylar holdan toydiradigan 
byurokratiya va katta boj to'lovi orqali

93
00:05:00,583 --> 00:05:04,611
fuqarolarni ushbu huquqdan 
foydalanmaslikka rag'batlantirdi.

94
00:05:04,611 --> 00:05:08,060
Ammo shunga qaramay, hukumat 
arizalar bilan to'lib toshgandi.

95
00:05:08,060 --> 00:05:09,790
80-yillarning oxiriga kelib, boshqa

96
00:05:09,790 --> 00:05:12,740
Sharqiy blok tuzumlarining 
liberallashishi harakat erkinligi

97
00:05:12,740 --> 00:05:17,481
va demokratiyani talab qilgan 
ommaviy namoyishlarga sabab bo'ldi.

98
00:05:17,481 --> 00:05:20,080
1989 yil 9-noyabr kechasi
GDR chiqish ruxsatnomalarini

99
00:05:20,080 --> 00:05:25,450
berish tartibini soddalashtirib, 
vaziyatni yumshatishga harakat qildi.

100
00:05:25,450 --> 00:05:28,501
Ammo bu xabardan so'ng 
minglab sharqiy berlinliklar

101
00:05:28,501 --> 00:05:31,200
Berlin devorining 
chegara postlariga chiqishdi

102
00:05:31,200 --> 00:05:35,241
va hayratga tushgan soqchilarni 
darhol eshikni ochishga majbur qilishdi.

103
00:05:35,241 --> 00:05:37,692
Quvonchga to'lgan olomon
G'arbiy Berlinga yopirilib

104
00:05:37,692 --> 00:05:41,361
kirdi, ikkala tomondagi kishilar ham 
devor ustida raqsga tushishdi.

105
00:05:41,361 --> 00:05:45,372
Boshqalar esa qo'liga tushgan narsa bilan 
devorni buza boshladi.

106
00:05:45,372 --> 00:05:48,371
Chegarachilar dastlab tartibni saqlashga 
harakat qilishgan

107
00:05:48,371 --> 00:05:52,972
bo'lsa-da, tez orada bo'linish davri 
nihoyasiga yetgani ma'lum bo'ldi.

108
00:05:52,972 --> 00:05:58,332
Qirq yildan so'ng, 1990-yil oktabrida 
Germaniya qayta birlashdi.

109
00:05:58,332 --> 00:06:01,422
Ko'p o'tmay Sovet Ittifoqi ham quladi.

110
00:06:01,422 --> 00:06:04,373
Hozirda devorning ayrim qismlari 
erkinlikni cheklash

111
00:06:04,373 --> 00:06:07,473
uchun o'rnatilgan har qanday
to'siqni yo'q qilish mumkinligi

112
00:06:07,473 --> 00:06:09,702
haqida eslatma sifatida saqlanib qolgan.