0:00:00.000,0:00:02.459
"Bu devor keltirgan dahshatlarni ham, [br]uni qulatgan

0:00:02.459,0:00:04.839
ozodlikka bo'lgan muhabbatni ham unutmang.

0:00:04.839,0:00:07.239
– Berlin devoridagi grafitning [br]noma'lum muallifi.

0:00:07.239,0:00:10.918
1961-yil 13-avgust kuni erta tongda

0:00:10.918,0:00:14.817
Sharqiy Germaniya quruvchilari [br]harbiylar va politsiya hamrohligida

0:00:14.817,0:00:19.717
ko'chalarni buzib, [br]Berlin va uning atroflariga

0:00:19.717,0:00:21.468
to'siqlar o’rnata boshladi.

0:00:21.468,0:00:25.677
Shu kecha tarixdagi eng mashhur [br]bo’linish chiziqlaridan biri –

0:00:25.677,0:00:27.807
Berlin devori qurilishi boshlandi.

0:00:27.807,0:00:30.580
Devor qurilishi keyingi [br]o'n yillikda davom etib,

0:00:30.580,0:00:32.058
ko’chalarni bo’lib tashladi,

0:00:32.058,0:00:33.582
oilalarni bir-biridan ayirdi va

0:00:33.582,0:00:36.878
nafaqat Germaniyani, balki [br]butun dunyoni ikkiga ajratib yubordi.

0:00:36.878,0:00:39.129
Qanday bunday vaziyatga[br]tushib qolganimizni

0:00:39.129,0:00:41.368
tushunish uchun II Jahon Urushini [br]eslash lozim.

0:00:41.368,0:00:43.037
AQSH, Buyuk Britaniya[br]hamda Fransiya

0:00:43.037,0:00:47.449
Gitlerga ittifoqchi mamlakatlarga qarshi[br]kurashda Sovet Ittifoqi bilan birlashdi.

0:00:47.449,0:00:49.028
Fashist Germaniyasini[br]mag'lub

0:00:49.028,0:00:52.739
qilgach, g'olib davlatlar mamlakatning [br]turli qismlarini egallab oldi.

0:00:52.739,0:00:55.010
Bo'linish vaqtinchalik [br]davom etishi kerak edi,

0:00:55.010,0:00:57.850
ammo sobiq ittifoqchilar urushdan keyingi

0:00:57.850,0:01:00.510
Yevropa masalasida [br]o’zaro kelisha olmadilar.

0:01:00.510,0:01:03.788
G'arb mamlakatlari erkin bozor[br]iqtisodiyotini ilgari surgan paytda,

0:01:03.788,0:01:07.510
Sovet Ittifoqi o'ziga qaram bo'lgan [br]kommunistik davlatlar qatorida zaiflashib

0:01:07.510,0:01:10.279
qolgan Germaniyani ham[br]qo’ldan chiqarmaslikka intildi.

0:01:10.279,0:01:11.998
Munosabatlar yomonlashgach,

0:01:11.998,0:01:15.300
g'arbda Germaniya Federativ Respublikasi [br](GFR) tuzildi,

0:01:15.300,0:01:20.122
SSSR esa sharqda Germaniya Demokratik [br]Respublikasi (GDR) ni tashkil etdi.

0:01:20.122,0:01:23.970
Sovet mamlakatlari G'arb bilan savdo-sotiq[br]hamda harakat erkinligini cheklab

0:01:23.970,0:01:27.313
qo'ydilar va shu tariqa deyarli [br]o'tib bo'lmaydigan chegara tuzildi.

0:01:27.313,0:01:29.869
U “temir parda” nomi bilan tanildi.

0:01:29.869,0:01:34.564
Germaniyaning sobiq poytaxti Berlinda [br]vaziyat ancha murakkab edi.

0:01:34.564,0:01:38.641
Shahar butunlay GDR hududida joylashgan [br]bo'lsa ham, urushdan keyingi bitim

0:01:38.641,0:01:42.921
ittifoqdoshlarga mamlakatni birgalikda [br]boshqarish huquqini berdi.

0:01:42.921,0:01:46.722
Shunday qilib, Amerika, Britaniya va [br]Fransiya Berlinning g'arbiy tumanlarida

0:01:46.722,0:01:49.231
demokratik bo’linmalarga asos soldilar.

0:01:49.231,0:01:52.593
GDR aholisiga mamlakatdan chiqib ketish [br]rasman taqiqlangan bo'lsa-da,

0:01:52.593,0:01:55.704
Berlinda piyoda, metro, tramvay [br]yoki avtobus bilan

0:01:55.704,0:01:57.963
to'g'ridan-to'g'ri g'arbiy qismga borish,

0:01:57.963,0:01:59.482
undan keyin esa GFR ga kirish

0:01:59.482,0:02:02.632
yoki mamlakat tashqarisiga [br]chiqish mumkin edi.

0:02:02.632,0:02:06.632
Bu ochiq chegara GDR rahbariyatiga [br]muammo tug'dirdi.

0:02:06.632,0:02:10.663
Ular Gitlerga nisbatan kommunistcha [br]qarshilik ko’rsatishlarini da’vo qilib,

0:02:10.663,0:02:14.762
G'arbiy Germaniyani fashistik rejim [br]davomchilari sifatida qoraladilar.

0:02:14.762,0:02:18.873
AQSh va uning ittifoqchilari GFR ni [br]qayta tiklashga mablag’ ajratar ekan,

0:02:18.873,0:02:23.493
SSSR GDR resurslarini tovon sifatida [br]o’zlashtira boshladi, natijada

0:02:23.493,0:02:27.412
mamlakatning rejalashtirilgan iqtisodiyoti[br]o’z raqobatbardoshligini yo’qotdi.

0:02:27.412,0:02:31.132
GDR dagi hayot Shtazi – maxfiy politsiya [br]tomonidan nazorat qilinib,

0:02:31.132,0:02:35.283
ular “quloqlari” va xabarchilari orqali [br]fuqarolar orasida

0:02:35.283,0:02:37.874
xoinlik harakatlarini aniqlashga kirishdi.

0:02:37.874,0:02:40.773
Sharqda bepul ta'lim va[br]sog'liqni saqlash xizmati

0:02:40.773,0:02:43.204
joriy etilgan bo'lsa, [br]G'arbda yuqori maosh,

0:02:43.204,0:02:44.682
keng turdagi iste’mol tovarlari

0:02:44.682,0:02:46.654
va shaxsiy erkinlik ta’minlangan edi.

0:02:46.654,0:02:52.664
1961-yilga kelib, 3,5 million kishi, [br]bu GDR aholisining qariyb 20 foiziga teng,

0:02:52.664,0:02:56.265
shu jumladan ko'plab yosh mutaxassislar [br]mamlakatni tark etdi.

0:02:56.265,0:02:57.914
Keyingi yo'qotishlarni[br]oldini olish

0:02:57.914,0:03:02.924
uchun GDR chegarani yopishga qaror qildi.[br]Shu tariqa Berlin devori paydo bo'ldi.

0:03:02.924,0:03:05.434
Berlin orqali 43 km va

0:03:05.434,0:03:08.124
Sharqiy Germaniya bo'ylab [br]112 km ga cho'zilgan

0:03:08.124,0:03:12.065
dastlabki to'siq tikonli sim [br]va to'r panjaradan iborat edi.

0:03:12.065,0:03:14.916
Ayrim berlinliklar simdan sakrab yoki

0:03:14.916,0:03:16.715
derazadan oshib o’tib qochishdi,

0:03:16.715,0:03:20.065
ammo devor kengaygani sari [br]bu ish qiyinlashib bordi.

0:03:20.065,0:03:27.005
1965-yilga kelib 106 kmlik, balandligi[br]3,6 m bo’lgan beton to'siqlar paydo bo'ldi

0:03:27.005,0:03:30.625
va oshib o’tishga yo’l qo’ymaslik uchun[br]ustiga silliq trubalar o'rnatildi.

0:03:30.625,0:03:34.175
Kelgusi yillarda devor tikanli to'siqlar,

0:03:34.175,0:03:35.197
qo'riqchi itlar va

0:03:35.197,0:03:36.866
hatto minalar bilan mustahkamlanib,

0:03:36.866,0:03:40.706
ularga 302 ta soqchi va [br]20 ta bunkerlar qo'shildi.

0:03:40.706,0:03:46.176
Devor ortida 100m maydonni ajratib turuv-[br]chi to’siq – "o'lim chizig'i" bor edi.

0:03:46.176,0:03:50.237
U yerdagi barcha binolar vayron qilinib, [br]chegarani kesib o'tishga jur'at etgan

0:03:50.237,0:03:53.797
har qanday kishini otib tashlash [br]buyurilgan yuzlab soqchilar uchun

0:03:53.797,0:03:57.126
kuzatuv joyi qum bilan qoplangan edi.

0:03:57.126,0:04:03.187
Ammo 1961-1989-yillar oralig'ida [br]besh mingga yaqin odam

0:04:03.187,0:04:06.477
Sharqiy Germaniyadan [br]qochib qutulishga muvaffaq bo'ldi.

0:04:06.477,0:04:10.357
Ulardan ba'zilari diplomatlar yoki [br]sportchilar bo'lgan,

0:04:10.357,0:04:13.557
ammo boshqa qochqinlar tunnel qazib,

0:04:13.557,0:04:15.048
kanal bo'ylab suzib, sharlarda

0:04:15.048,0:04:16.877
uchib yoki hatto o'g'irlangan tankda

0:04:16.877,0:04:21.168
devorni buzib o'tgan oddiy fuqarolar edi.

0:04:21.168,0:04:22.488
Ammo xavf-xatar katta edi.

0:04:22.488,0:04:26.248
Kamida 138 kishi [br]qochishga urinib halok bo'ldi.

0:04:26.248,0:04:30.958
Ayrim qochqinlar yordam berishga ojiz[br]bo'lgan GFR aholisi oldida otib tashlandi.

0:04:30.958,0:04:35.920
Devor ishchi kuchini saqlab qolish hisobi-[br]ga GDR iqtisodiyotini barqarorlashtirdi,

0:04:35.920,0:04:38.010
ammo butun dunyoda kommunistik repressiya

0:04:38.010,0:04:41.947
timsoliga aylanib, [br]o'z obro'siga putur yetkazdi.

0:04:41.947,0:04:44.088
G'arb bilan yaqinlashish siyosatini[br]bir qismi

0:04:44.088,0:04:49.219
bo'lgan 1972-yilgi GDR va GFR o'rtasidagi[br]shartnoma Sharqiy Germaniyani rasman

0:04:49.219,0:04:53.808
tan oldi, G'arbiy Germaniya esa GDR bilan [br]birlashishdan umidini uzmadi.

0:04:53.808,0:04:57.219
GDR tuzumi asta-sekin qarindoshlar[br]tashrifiga ruxsat bergan bo'lsa-da,

0:04:57.219,0:05:00.583
rasmiylar holdan toydiradigan [br]byurokratiya va katta boj to'lovi orqali

0:05:00.583,0:05:04.611
fuqarolarni ushbu huquqdan [br]foydalanmaslikka rag'batlantirdi.

0:05:04.611,0:05:08.060
Ammo shunga qaramay, hukumat [br]arizalar bilan to'lib toshgandi.

0:05:08.060,0:05:09.790
80-yillarning oxiriga kelib, boshqa

0:05:09.790,0:05:12.740
Sharqiy blok tuzumlarining [br]liberallashishi harakat erkinligi

0:05:12.740,0:05:17.481
va demokratiyani talab qilgan [br]ommaviy namoyishlarga sabab bo'ldi.

0:05:17.481,0:05:20.080
1989 yil 9-noyabr kechasi[br]GDR chiqish ruxsatnomalarini

0:05:20.080,0:05:25.450
berish tartibini soddalashtirib, [br]vaziyatni yumshatishga harakat qildi.

0:05:25.450,0:05:28.501
Ammo bu xabardan so'ng [br]minglab sharqiy berlinliklar

0:05:28.501,0:05:31.200
Berlin devorining [br]chegara postlariga chiqishdi

0:05:31.200,0:05:35.241
va hayratga tushgan soqchilarni [br]darhol eshikni ochishga majbur qilishdi.

0:05:35.241,0:05:37.692
Quvonchga to'lgan olomon[br]G'arbiy Berlinga yopirilib

0:05:37.692,0:05:41.361
kirdi, ikkala tomondagi kishilar ham [br]devor ustida raqsga tushishdi.

0:05:41.361,0:05:45.372
Boshqalar esa qo'liga tushgan narsa bilan [br]devorni buza boshladi.

0:05:45.372,0:05:48.371
Chegarachilar dastlab tartibni saqlashga [br]harakat qilishgan

0:05:48.371,0:05:52.972
bo'lsa-da, tez orada bo'linish davri [br]nihoyasiga yetgani ma'lum bo'ldi.

0:05:52.972,0:05:58.332
Qirq yildan so'ng, 1990-yil oktabrida [br]Germaniya qayta birlashdi.

0:05:58.332,0:06:01.422
Ko'p o'tmay Sovet Ittifoqi ham quladi.

0:06:01.422,0:06:04.373
Hozirda devorning ayrim qismlari [br]erkinlikni cheklash

0:06:04.373,0:06:07.473
uchun o'rnatilgan har qanday[br]to'siqni yo'q qilish mumkinligi

0:06:07.473,0:06:09.702
haqida eslatma sifatida saqlanib qolgan.