0:00:07.143,0:00:10.717
W 479 r. p. n. e. Persowie

0:00:10.717,0:00:12.832
oblegali greckie miasto Potidaję.

0:00:12.832,0:00:15.139
Pewnego razu fale cofnęły się[br]dalej niż zwykle,

0:00:15.139,0:00:17.956
pozostawiając wygodną drogę dla inwazji.

0:00:17.956,0:00:19.814
Ale to nie był łut szczęścia.

0:00:19.814,0:00:21.335
Zanim dotarli do połowy,

0:00:21.335,0:00:23.049
woda powróciła w ogromnej fali,

0:00:23.049,0:00:25.141
wyższej niż ktokolwiek widział,

0:00:25.141,0:00:27.057
zatapiając najeźdźców.

0:00:27.057,0:00:29.152
Mieszkańcy Potidaji wierzyli,

0:00:29.152,0:00:31.211
że ocalił ich gniew Posejdona.

0:00:31.211,0:00:33.293
Ale tak naprawdę ocaliło ich

0:00:33.293,0:00:35.819
zjawisko o niszczycielskiej sile:

0:00:35.819,0:00:37.105
tsunami.

0:00:37.105,0:00:39.811
Chociaż mówi się o nim jak [br]o ogromnym przypływie,

0:00:39.811,0:00:42.476
tak naprawdę tsunami nie ma [br]nic wspólnego

0:00:42.476,0:00:45.621
z siłami grawitacji Słońca i Księżyca.

0:00:45.621,0:00:48.095
Tsunami to po prostu większa wersja

0:00:48.095,0:00:49.548
zwykłej fali.

0:00:49.548,0:00:51.329
Ma dolinę i grzbiet,

0:00:51.329,0:00:53.299
ale nie powoduje go płynąca woda,

0:00:53.299,0:00:56.300
lecz przepływ energii przez tę wodę.

0:00:56.301,0:00:58.884
Różnica polega na tym, [br]skąd pochodzi ta energia.

0:00:58.884,0:01:00.188
Zwykłe fale w oceanie

0:01:00.188,0:01:01.692
są tworzone przez wiatr.

0:01:01.692,0:01:03.572
Dotyczy to wyłącznie powierzchni wody,

0:01:03.572,0:01:06.018
więc mają ograniczoną[br]wielkość i szybkość.

0:01:06.018,0:01:07.622
Tsunami powstają dzięki energii

0:01:07.622,0:01:09.601
powstałej pod wodą:

0:01:09.601,0:01:10.833
z wybuchu wulkanu,

0:01:10.833,0:01:12.501
osunięcia dna,

0:01:12.501,0:01:13.896
a najczęściej

0:01:13.896,0:01:15.609
z podwodnych trzęsień ziemi,

0:01:15.609,0:01:18.792
kiedy płyty tektoniczne przesuwają się,

0:01:18.792,0:01:21.987
uwalniając ogromną ilość energii.

0:01:21.987,0:01:24.152
Energia rusza w stronę powierzchni,

0:01:24.152,0:01:26.117
przesuwając masy wody i podnosząc je

0:01:26.117,0:01:27.954
ponad zwykły poziom morza.

0:01:27.954,0:01:29.777
Grawitacja znów ciągnie je w dół,

0:01:29.777,0:01:33.134
przez co energia rozciąga się na boki.

0:01:33.134,0:01:34.785
Tak powstaje tsunami,

0:01:34.785,0:01:37.577
pędzące 800 km na godzinę.

0:01:37.577,0:01:38.953
Daleko od brzegu

0:01:38.953,0:01:40.991
ciężko jest wykryć tsunami,

0:01:40.991,0:01:43.673
ponieważ przesuwa się [br]przez całą głębokość wody.

0:01:43.673,0:01:45.083
Ale gdy dociera na płycizny,

0:01:45.083,0:01:47.534
fala podnosi się do góry.

0:01:47.534,0:01:49.788
Jest tam mniej wody,

0:01:49.788,0:01:53.271
a ogromna energia jest wciąż sprzężona.

0:01:53.271,0:01:55.115
Fala zwalnia,

0:01:55.115,0:01:58.550
ale za to rośnie do 30 metrów.

0:01:58.550,0:01:59.563
Słowo tsunami

0:01:59.563,0:02:01.631
znaczy po japońsku "fala portowa".

0:02:01.631,0:02:03.759
Pochodzi stąd, że występuje ono

0:02:03.759,0:02:05.252
blisko brzegu.

0:02:05.252,0:02:07.882
Jeśli dolina tsunami [br]pierwsza dotrze do brzegu

0:02:07.882,0:02:09.919
woda zacznie się cofać[br]dalej niż zwykle,

0:02:09.919,0:02:10.919
zanim fala uderzy.

0:02:10.919,0:02:13.070
To może bardzo być zwodnicze.

0:02:13.070,0:02:16.319
Tsunami zatopi nie tylko [br]ludzi przy brzegu,

0:02:16.319,0:02:20.134
ale też budynki i drzewa [br]kilometr od brzegu lub dalej,

0:02:20.134,0:02:22.164
zwłaszcza nisko położone obszary.

0:02:22.164,0:02:23.449
Jakby tego było mało,

0:02:23.449,0:02:24.963
potem woda się cofa,

0:02:24.963,0:02:27.212
ciągnąc za sobą powstałe rumowisko

0:02:27.212,0:02:29.087
oraz wszystko i wszystkich

0:02:29.087,0:02:31.478
pechowo stojących na jej drodze.

0:02:31.478,0:02:33.913
W 2004 roku tsunami na Oceanie Indyjskim,

0:02:33.913,0:02:37.000
jedna z najtragiczniejszych [br]naturalnych katastrof w historii,

0:02:37.000,0:02:40.177
zabiło 200 000 osób w Południowej Azji.

0:02:40.177,0:02:42.082
Jak możemy się chronić

0:02:42.082,0:02:44.646
przed tą niszczycielską siłą natury?

0:02:44.646,0:02:46.379
Na niektórych obszarach zaczęto

0:02:46.379,0:02:49.712
budować opaski brzegowe, grodzie,

0:02:49.712,0:02:51.722
i kanały, które przekierują wodę.

0:02:51.722,0:02:53.279
Ale to nie zawsze działa.

0:02:53.279,0:02:56.157
W 2011 roku tsunami przekroczyło wały

0:02:56.157,0:02:58.878
chroniące elektrownię w Fukuszimie,

0:02:58.878,0:03:01.471
powodując katastrofę nuklearną[br]

0:03:01.471,0:03:04.142
i pochłaniając ponad 18 000 istnień.

0:03:04.142,0:03:06.470
Wielu naukowców i decydentów

0:03:06.470,0:03:08.569
skupia się na wczesnym wykrywaniu,

0:03:08.569,0:03:11.754
monitorując podwodne ciśnienie[br]i aktywność sejsmiczną,

0:03:11.754,0:03:14.117
oraz na stworzeniu globalnej sieci

0:03:14.117,0:03:16.427
do wczesnego ostrzegania.

0:03:16.427,0:03:18.469
Gdy natura jest zbyt potężna,

0:03:18.469,0:03:21.879
najlepiej po prostu zejść jej z drogi.