0:00:01.341,0:00:05.327 Şu anda Ay'la ilgili[br]pek çok şey gerçekleşiyor. 0:00:05.351,0:00:07.542 Çin, 2030'lu yıllara kadar 0:00:07.542,0:00:11.041 insanlı bir Güney Kutbu istasyonu[br]planları olduğunu açıkladı. 0:00:11.065,0:00:13.652 Birleşik Devletler'in[br]resmî bir stratejik planı var, 0:00:13.676,0:00:18.473 giderek daha çok uzayda yaşayacak[br]ve çalışacak insan arıyorlar. 0:00:18.497,0:00:20.949 Bunlar NASA'nın[br]Artemis programıyla başlayacak. 0:00:20.973,0:00:24.926 Önümüzdeki 10 yıl içinde Ay'a ilk kadını[br]ve sıradaki erkeği gönderecek 0:00:24.950,0:00:26.854 uluslararası bir program. 0:00:26.878,0:00:31.128 Milyarderler ve özel sektör[br]umulmadık yollarla konuya dahil oluyor. 0:00:31.852,0:00:35.244 Dünyada sayıları 100'ü aşkın[br]roket fırlatma şirketi, 0:00:35.268,0:00:38.919 aşağı yukarı bir düzine de[br]Ay ulaşım şirketi var. 0:00:38.943,0:00:41.905 Ay'ın yüzeyine inecek[br]robotik görevler hazırlıyorlar. 0:00:42.754,0:00:46.619 İnsanlık tarihinde ilk kez[br]yeniden kullanılabilir roketlerimiz var. 0:00:47.167,0:00:51.703 Bu durum altyapı geliştirmesini[br]ve kaynak kullanımını mümkün kılacak. 0:00:52.227,0:00:54.767 Ölçümler değişse de[br]bilim insanları şunda hemfikir: 0:00:54.791,0:00:58.902 Ay'da bir milyar metrik tona kadar[br]su buzu olabilir. 0:00:58.926,0:01:01.354 Bu Erie Gölü'nden daha büyük 0:01:01.378,0:01:07.354 ve de Ay'da yaşayıp çalışıyor olabilecek[br]yüz binlerce insan için yeterli su demek. 0:01:08.092,0:01:11.099 Resmi planlar sürekli evrimleşse de 0:01:11.123,0:01:15.579 on yıl içinde Ay'da yaşayıp çalışan[br]insanlar görmemiz için 0:01:15.579,0:01:17.153 gerçek sebepler var. 0:01:17.559,0:01:22.148 Ancak Ay, kabaca Afrika kıtası kadar. 0:01:22.172,0:01:24.934 Biz de önemli kaynakların küçük alanlarda, 0:01:24.958,0:01:28.388 kutupların yakınında olduğunu[br]görmeye başlıyoruz. 0:01:29.053,0:01:34.062 Bu da kıt kaynaklara erişimi[br]koordine etme sorularını akla getiriyor. 0:01:34.872,0:01:38.670 Ayrıca Ay'a gitmekle ilgili[br]çok geçerli sorular da var: 0:01:38.694,0:01:40.672 kolonileşme, kültürel miras 0:01:40.696,0:01:44.723 ve bugünün kapitalist dünyasındaki[br]sistematik eşitsizlikleri yenileme. 0:01:45.442,0:01:47.268 Daha da önemlisi, 0:01:47.292,0:01:50.051 Dünya'da yeterince büyük[br]sorunlarımız yok mu zaten? 0:01:50.433,0:01:54.787 İnternet yönetişimi, pandemi, terörizm[br]ve belki de en önemlisi, 0:01:54.811,0:01:57.500 iklim krizi ve biyo çeşitliliğin kaybı. 0:01:58.519,0:01:59.686 Bazı açılardan 0:01:59.710,0:02:03.165 yeni bir hedef olarak Ay'a gitme fikri 0:02:03.189,0:02:05.997 bu problemleri de kapsıyor. 0:02:06.021,0:02:09.561 Adeta bir sınırları fetih anlayışı, 0:02:09.561,0:02:11.913 dev roketler, pahalı projeler, 0:02:11.937,0:02:13.812 yarış ve kazanma. 0:02:14.671,0:02:17.305 Fakat Ay'la ilgili en ilginç olan şey 0:02:17.329,0:02:19.870 milyarderler ve onların roketleri değil 0:02:19.894,0:02:22.927 ya da devletler arası klişeleşmiş[br]güç gösterileri de değil. 0:02:23.495,0:02:26.140 Aslında konu maddi değil. 0:02:26.837,0:02:28.700 Manevi. 0:02:28.724,0:02:31.244 Konu; normlar, gelenekler ve yasalar. 0:02:31.268,0:02:33.497 Sosyal teknolojilerimiz. 0:02:33.902,0:02:39.528 Demokratik kurumlarımızı ve yasaları[br]güncelleme fırsatıyla 0:02:39.545,0:02:43.559 gezegensel ölçekte zorlukları olan[br]yeni bir çağa uydurmak. 0:02:44.439,0:02:47.660 Ay'ın Dünya'daki[br]en büyük zorlukları çözmede 0:02:47.684,0:02:50.915 nasıl bir tuval olabileceğini[br]size anlatacağım. 0:02:51.550,0:02:56.522 Genç yaştan itibaren[br]bu konuya takıntılı gibiyim. 0:02:56.546,0:03:01.294 Son 20 yılı uluslararası uzay politikası[br]üzerine çalışarak geçirdim 0:03:01.318,0:03:05.608 ama aşağıdan yukarı yönetişim tasarımı[br]küçük çaplı projelerde de çalıştım. 0:03:06.462,0:03:07.870 On yedi yaşındayken 0:03:07.894,0:03:12.426 Viyana'da uzayın huzurlu kullanımı[br]temalı bir BM konferansına gittim. 0:03:13.002,0:03:17.429 İki hafta boyunca,[br]60 ülkeden 160 genç insan 0:03:17.453,0:03:20.861 BM binasının yanında[br]büyük bir otele sıkışmıştık. 0:03:21.405,0:03:24.612 Üye Devletlere insanlığın geleceğinde[br]uzayın rolü hakkında 0:03:24.627,0:03:27.565 önerilerde bulunmamız teklif edilmişti. 0:03:28.452,0:03:29.834 Konferanstan sonra, 0:03:29.858,0:03:31.553 bazılarımız o kadar ilham doldu ki 0:03:31.577,0:03:34.416 birlikte yaşama kararı aldık. 0:03:34.779,0:03:39.130 Yirmi kişiyle birlikte yaşamak[br]kulağa çılgınca geliyor 0:03:39.154,0:03:44.665 ama yıllar geçtikçe[br]birbirine güvenli bir grup kurmamıza 0:03:44.689,0:03:49.228 ve bu sosyal teknolojileri[br]test etmemize olanak sağladı. 0:03:49.252,0:03:53.273 Bir CEO atamaktan[br]jüri süreci kullanmaya kadar 0:03:53.297,0:03:55.409 farklı yönetişim sistemleri tasarladık. 0:03:55.941,0:03:58.420 Kariyer sahibi olmaya başladıkça 0:03:58.444,0:04:01.883 ve başkentteki beyin takımlarından[br]NASA'da çalışmaya geçince 0:04:01.907,0:04:04.400 ve sonra da kendi şirketlerimizi kurunca 0:04:04.424,0:04:10.004 küçük gruplar için bile bu deneylerin[br]nasıl bir petri kabı olabileceğini gördük; 0:04:10.004,0:04:16.304 temsil, sürdürülebilirlik ve fırsat gibi[br]önemli toplumsal soruları test etmek için. 0:04:16.993,0:04:22.615 İnsanlar Ay'dan bir petri kabı[br]hatta boş bir sayfa olarak bahsediyor. 0:04:23.506,0:04:27.797 Ay'a ilişkin yasal anlaşmalar nedeniyle 0:04:27.821,0:04:33.550 Dünya'daki küresel zorluklarımızla[br]önemli bir ortak yanı var. 0:04:34.343,0:04:40.538 İkisinin de bölge ve sınırların ötesinde[br]düşünmemizi gerektiren sorunları var, 0:04:40.562,0:04:44.791 yani aslında Ay,[br]bir taslaktan ziyade boş bir kağıt. 0:04:45.922,0:04:49.608 1967 yılında imzalanan Dış Uzay Anlaşması 0:04:49.608,0:04:53.466 dış uzaydaki aktivitelerin[br]idamesine dair belirleyici anlaşma, 0:04:53.490,0:04:54.829 buna Ay da dahil. 0:04:55.645,0:05:02.227 Yasaların konacağı temeli değiştirecek[br]iki önemli etkeni var. 0:05:02.904,0:05:08.966 Birincisi, bir gök cisminin tüm alanlarına[br]serbest erişim gerekliliği. 0:05:09.935,0:05:17.622 İkincisi ise, Ay ve diğer gök cisimlerinin[br]ulusal uygunluğa tabi olmaması. 0:05:17.622,0:05:20.406 Bu çılgınca 0:05:20.430,0:05:24.168 çünkü tüm dünyevi uluslararası sistem -- 0:05:24.192,0:05:25.418 Birleşmiş Milletler, 0:05:25.442,0:05:28.294 anlaşmalar ve uluslararası sözleşmeler -- 0:05:28.318,0:05:31.588 devlet bağımsızlığı[br]ilkesi üzerinde kurulu, 0:05:31.612,0:05:34.919 sınırlar içinde toprak[br]ve kaynakların uygunluğu 0:05:34.943,0:05:38.744 ve bu sınırlar içerisinde[br]serbest erişim kontrolünün özerkliği. 0:05:39.618,0:05:41.839 Bu ikisine de son vererek 0:05:41.863,0:05:45.132 ''kamu'' denen koşulları yaratıyoruz. 0:05:45.719,0:05:49.912 Nobel Ödüllü iktisatçı[br]Elinor Ostrom'un çalışmalarına göre 0:05:49.936,0:05:53.743 küresel kamu malı,[br]yaşam ve refahımızın önemli kısımlarını 0:05:53.767,0:05:56.645 yönetmek ve korumak için[br]birlikte çalışmamızı gerektiren 0:05:56.669,0:06:00.551 hepimizin paylaştığı kaynaklar, 0:06:00.575,0:06:02.970 tıpkı iklim ve okyanuslar gibi. 0:06:03.414,0:06:07.748 Kamu bazlı yaklaşımlar,[br]küresel ve gezegenler arası düzeyde 0:06:07.772,0:06:12.761 keşfedilmeye henüz başlanan[br]kurumsal tasarım için yepyeni bir alan. 0:06:12.765,0:06:14.445 Mülkiyet hakları nasıl olacak? 0:06:14.469,0:06:20.668 Dış otorite ve özel mülkiyete dair[br]geleneksel yöntemler işe yaramadığında 0:06:20.692,0:06:22.118 kaynakları nasıl yöneteceğiz? 0:06:22.429,0:06:24.687 Tüm yanıtları bilmiyor olsak da -- 0:06:24.711,0:06:27.822 iklim, internet yönetişimi, otoriterlik -- 0:06:27.846,0:06:30.593 bunlar çok derin var oluşsal tehditler, 0:06:30.617,0:06:33.945 mevcut düşünme şeklimizle[br]yönelmekte başarısız olduğumuz tehditler. 0:06:34.486,0:06:38.580 İleriye yönelik yollar[br]yeni araçlar geliştirmemizi gerektiriyor. 0:06:39.143,0:06:43.014 Peki kamu bazlı mantığı 0:06:43.038,0:06:46.399 küresel ve uzayla ilgili kurumlarımıza[br]nasıl yerleştireceğiz? 0:06:47.088,0:06:51.862 Beklenmedik bir kaynaktan[br]gelen bir deneme: 0:06:51.886,0:06:54.810 İkinci Dünya Savaşı'nda[br]genç bir aktivistken 0:06:54.834,0:06:58.134 Arvid Pardo faşizm karşıtı[br]organizasyondan tutuklandı 0:06:58.158,0:07:01.340 ve Gestapo tarafından[br]idam hükmüyle tutuldu. 0:07:01.856,0:07:03.105 Savaştan sonra, 0:07:03.129,0:07:06.092 diplomatik birliklere ulaşmayı başardı, 0:07:06.116,0:07:11.529 sonunda Malta'nın ilk[br]Birleşmiş Milletler temsilcisi oldu. 0:07:11.552,0:07:15.197 Pardo, uluslararası hukukun,[br]paylaşılan küresel kaynakları 0:07:15.221,0:07:18.248 idame edecek yöntemleri[br]olmadığını görmüştü, 0:07:18.272,0:07:19.976 ortak denizler konusu gibi. 0:07:20.683,0:07:25.796 Ayrıca devletler arasında eşit paylaşım[br]savuculuğu yapma fırsatı da gördü. 0:07:26.156,0:07:31.310 1967 yılında Pardo Birleşmiş Milletler'e[br]ünlü bir konuşma yaptı, 0:07:31.334,0:07:35.093 okyanuslar ve buna bağlı kaynakların 0:07:35.093,0:07:38.706 ''insanlığın ortak malı''[br]olduğu fikrini öne sürdü. 0:07:38.730,0:07:43.071 Kullandığı söz, Deniz Anlaşması Hukuku'nun[br]bir parçası olarak benimsendi, 0:07:43.095,0:07:47.852 bu belki de gezegendeki en sofistike[br]kamusal yönetim rejimi. 0:07:48.070,0:07:50.603 Devrim niteliğindeydi, 0:07:50.627,0:07:53.125 denizler için bir anayasa. 0:07:53.760,0:07:56.749 Ama dili o kadar tartışmalıydı ki 0:07:56.773,0:08:01.686 anlaşmanın yürürlüğe girmesi için[br]yeterli imza toplaması 12 yıl sürdü 0:08:01.913,0:08:05.064 ve hâlâ bazı devletler[br]imzalamayı reddediyor. 0:08:06.208,0:08:10.145 Amaç ne olursa olsun paylaşmak değil, 0:08:10.169,0:08:12.370 paylaşma zorunluluğuydu. 0:08:13.124,0:08:18.314 Devletler, eşitlik ilkesinin[br]özerkliklerini ve egemenliklerini 0:08:18.338,0:08:20.719 zedelediğini düşündü, 0:08:20.743,0:08:25.615 uluslararası hukuku destekleyen[br]aynı özerklik ve milli egemenlik. 0:08:26.631,0:08:29.030 Pek çok şekilde, 0:08:29.054,0:08:32.905 ortak miras ilkesinin[br]hikâyesi bir trajedi. 0:08:33.819,0:08:36.788 Ancak güçlü çünkü mevcut dünya düzeninin 0:08:36.812,0:08:42.433 antikorlar ve savunmalar öne sürerek 0:08:42.457,0:08:45.378 yapısal reform denemelerine[br]direnmeyi kolaylaştırıyor. 0:08:46.870,0:08:49.087 Ama önemli bir nokta var: 0:08:49.111,0:08:53.015 Dış Uzay Anlaşması[br]bu reformları zaten gerçekleşti. 0:08:53.832,0:08:55.426 Soğuk Savaş'ın en yoğun döneminde 0:08:55.450,0:08:58.241 Ay'a ilk ulaşan olamama korkusuyla 0:08:58.265,0:09:00.476 Birleşik Devletler ve SSCB, 0:09:00.500,0:09:04.099 şeytanla Vestfalya eşdeğeri[br]bir anlaşma yaptı. 0:09:04.613,0:09:09.373 Serbest erişimi gerekli kılarak[br]ve bölgesel uygunluğun önüne geçerek 0:09:09.397,0:09:13.403 en temel kurumlarımızı[br]yeniden tasarlamamız lazım. 0:09:13.427,0:09:15.197 Ve belki de böyle yaparak 0:09:15.221,0:09:18.024 Dünya'da uygulayabileceğimiz[br]yeni bir şey öğreniriz. 0:09:18.808,0:09:22.865 Ay bazen ne kadar uzak görünse de 0:09:22.889,0:09:25.358 şu an temel sorulara verdiğimiz yanıtlar 0:09:25.382,0:09:28.500 masada kimlerin oturacağını 0:09:28.524,0:09:30.316 ve rıza konusu belirleyecek. 0:09:30.928,0:09:33.751 Bunlar sosyal teknoloji soruları, 0:09:33.775,0:09:35.789 roketler veya maddi şeyler değil. 0:09:36.703,0:09:40.818 Hatta bu sohbetler[br]artık yapılmaya başlandı. 0:09:41.381,0:09:44.589 Uzay topluluğu temel paylaşımlı[br]anlaşmaları tartışıyor, 0:09:44.613,0:09:49.264 uydunun hangi alanlarını[br]miras alanı olarak belirleyeceğimiz 0:09:49.288,0:09:52.184 ve geleneksel dış otorite[br]geçerli olmadığında 0:09:52.208,0:09:56.116 nereye inileceği izninin[br]nasıl alınacağı gibi. 0:09:56.122,0:09:59.096 İnsanlara gidecek yönü söylemek[br]kurallara aykırı olursa 0:09:59.120,0:10:02.197 koordinasyon gereklilikleri[br]nasıl karşılanacak? 0:10:02.727,0:10:06.338 Kıt kaynaklara erişimi nasıl yöneteceğiz, 0:10:06.362,0:10:08.706 su ve mineraller gibi 0:10:08.730,0:10:12.015 veya ebedi ışık zirveleri gibi -- 0:10:12.039,0:10:17.358 sürekliye yakın güneş ışığına maruz kalan[br]tam da doğru enlemdeki kraterler -- 0:10:17.379,0:10:19.127 peki ya sonrasında güç? 0:10:19.151,0:10:24.751 Kimi insanlar Ay'da kural olmayışının[br]korkunç olduğunu düşünecek. 0:10:24.762,0:10:28.794 Bunun gerçekten de korkutucu yanları var. 0:10:29.961,0:10:31.821 Ay'da eğer hiçbir kural olmazsa 0:10:31.845,0:10:35.737 ilk gelen ilk faydalanır[br]mantığına bürünmez miyiz? 0:10:36.451,0:10:38.464 belki de öyle olur, 0:10:38.488,0:10:40.700 şayet bu anı ortadan kaldırırsak. 0:10:41.470,0:10:45.732 Cesur olmaya ve zorlukla[br]yüzleşmeye istekliysek hayır. 0:10:46.826,0:10:49.538 Kendi kendine yönetişimli[br]topluluklardan öğrendiğimiz, 0:10:49.562,0:10:54.099 eskiyi bozmaktansa[br]yeni bir şey yaratmak daha kolay. 0:10:54.821,0:11:00.924 Dünya'daki en büyük zorluklarımız için[br]tasarlanmış sınırlamalarla 0:11:00.924,0:11:04.903 kendine yeten bir ortamda küresel ölçekte[br]yeni kurumların prototipini 0:11:04.927,0:11:07.925 Ay'da değil de nerede yapacağız? 0:11:09.197,0:11:11.042 1999 yılında, 0:11:11.066,0:11:14.546 Birleşmiş Milletler[br]bir grup uzay meraklısına 0:11:14.570,0:11:16.731 daha büyük düşünebileceğimizi, 0:11:16.755,0:11:19.899 istersek milletleri[br]etkileyebileceğimizi öğretti. 0:11:20.645,0:11:24.340 Bugün ise sonraki adım için sahne hazır: 0:11:24.364,0:11:28.340 bölge ve sınırların ötesini[br]zihnimizde canlandırmak. 0:11:29.227,0:11:30.379 Teşekkürler.