1 00:00:00,360 --> 00:00:01,716 Είναι 6 το πρωί, 2 00:00:02,600 --> 00:00:03,920 και έξω σκοτάδι πίσσα. 3 00:00:04,640 --> 00:00:07,616 Ο 14χρονος γιος μου κοιμάται βαθιά στο κρεβάτι του. 4 00:00:07,880 --> 00:00:10,960 Απολαμβάνει τον ανέμελο, βαθύ ύπνο ενός εφήβου. 5 00:00:12,000 --> 00:00:15,576 Ανάβω το φως και ταρακουνώ το καημένο αγόρι μέχρι να ξυπνήσει, 6 00:00:16,000 --> 00:00:18,546 διότι ξέρω πως, όπως όταν ξεκολλάς ένα τσιρότο, 7 00:00:18,640 --> 00:00:20,766 όσο πιο γρήγορα ξεμπερδέψεις, τόσο καλύτερα. 8 00:00:21,146 --> 00:00:21,986 (Γέλια) 9 00:00:22,280 --> 00:00:26,726 Έχω μια φίλη που φωνάζει «Φωτιά!» προκειμένου να ξυπνήσει τον έφηβο γιο της. 10 00:00:26,970 --> 00:00:29,146 Και μιαν άλλη που αγανάκτησε τόσο 11 00:00:29,146 --> 00:00:31,866 που περιέλουσε με κρύο νερό τον γιο της 12 00:00:31,920 --> 00:00:34,160 μόνο και μόνο για να τον σηκώσει από το κρεβάτι. 13 00:00:34,600 --> 00:00:35,896 Ακούγεται βάρβαρο... 14 00:00:36,360 --> 00:00:38,670 αλλά ίσως οικείο σε μερικούς; 15 00:00:39,600 --> 00:00:41,956 Κάθε πρωί ρωτάω τον εαυτό μου, 16 00:00:42,480 --> 00:00:43,826 «Πώς μπορώ 17 00:00:44,020 --> 00:00:45,626 -γνωρίζοντας αυτά που γνωρίζω 18 00:00:45,840 --> 00:00:47,976 και κάνοντας αυτό το επάγγελμα- 19 00:00:48,260 --> 00:00:50,400 να το κάνω στον ίδιο μου το γιο;» 20 00:00:51,040 --> 00:00:51,786 Βλέπετε, 21 00:00:52,360 --> 00:00:54,056 είμαι ερευνήτρια ύπνου. 22 00:00:54,120 --> 00:00:56,146 (Γέλια) 23 00:00:56,280 --> 00:00:58,096 Έτσι, γνωρίζω αρκετά για τον ύπνο 24 00:00:58,120 --> 00:01:00,556 και για τις συνέπειες της απώλειας ύπνου. 25 00:01:00,840 --> 00:01:03,569 Γνωρίζω πως στερώ από το γιο μου τον ύπνο 26 00:01:03,569 --> 00:01:07,240 που χρειάζεται απεγνωσμένα ως έφηβος στην ανάπτυξη. 27 00:01:07,590 --> 00:01:09,616 Επίσης, γνωρίζω ότι, όταν τον ξυπνάω 28 00:01:09,640 --> 00:01:13,906 ώρες πριν το φυσικό βιολογικό του ρολόι ορίσει ότι είναι έτοιμος, 29 00:01:14,310 --> 00:01:16,830 είναι κυριολεκτικά σαν να καταστρέφω τα όνειρά του - 30 00:01:17,400 --> 00:01:21,066 συγκεκριμένα, εκείνο το είδος ύπνου, που σχετίζεται με την εκμάθηση, 31 00:01:21,066 --> 00:01:24,840 την μνημονική παγίωση και τη συναισθηματική διεργασία. 32 00:01:25,760 --> 00:01:28,870 Ωστόσο, δεν στερείται τον ύπνο μόνο το δικό μου παιδί. 33 00:01:29,760 --> 00:01:33,840 Η στέρηση ύπνου είναι επιδημική μεταξύ των Αμερικανών εφήβων. 34 00:01:34,360 --> 00:01:38,726 Μόνο ένας στους 10 συμπληρώνει τις 8 με 10 ώρες ύπνου ανά βράδυ, 35 00:01:38,880 --> 00:01:42,100 τις οποίες συστήνουν οι επιστήμονες ύπνου και οι παιδίατροι. 36 00:01:43,280 --> 00:01:44,796 Τώρα εάν σκεφτόσαστε ότι: 37 00:01:45,040 --> 00:01:48,036 «Ευτυχώς που το δικό μου παιδί συμπληρώνει οχτώ ώρες ύπνου», 38 00:01:48,230 --> 00:01:49,176 θυμηθείτε ότι, 39 00:01:49,560 --> 00:01:52,566 οχτώ ώρες είναι το κατώτατο προτεινόμενο όριο. 40 00:01:53,080 --> 00:01:54,496 Ίσα που περνάτε. 41 00:01:55,160 --> 00:01:57,880 Οχτώ ώρες είναι σαν να παίρνετε Γ στον έλεγχο προόδου σας. 42 00:01:58,960 --> 00:02:02,080 Υπάρχουν πολλοί παράγοντες, που συμβάλλουν σε αυτήν την επιδημία. 43 00:02:02,650 --> 00:02:06,756 Αλλά ο βασικότερος παράγοντας, που στερεί από τους νέους τον ύπνο τους, 44 00:02:07,080 --> 00:02:09,789 είναι στην ουσία θέμα δημόσιας πολιτικής. 45 00:02:10,160 --> 00:02:14,090 Όχι ορμονών, κοινωνικής ζωής ή Snapchat. 46 00:02:15,520 --> 00:02:16,776 Σε ολόκληρη τη χώρα, 47 00:02:16,800 --> 00:02:20,876 πολλά σχολεία ξεκινούν γύρω στις 7:30 πμ ή και νωρίτερα, 48 00:02:21,680 --> 00:02:25,656 παρά το γεγονός του ότι μεγάλοι ιατρικοί οργανισμοί συστήνουν 49 00:02:25,800 --> 00:02:30,440 τα γυμνάσια και τα λύκεια να μην ξεκινούν πριν από τις 8:30 πμ. 50 00:02:31,240 --> 00:02:34,976 Αυτές οι πολιτικές πρώιμης έναρξης επηρεάζουν άμεσα το πόσο πολύ - 51 00:02:35,400 --> 00:02:39,820 ή, μάλλον, το πόσο λίγο κοιμούνται οι έφηβοι στην Αμερική. 52 00:02:40,520 --> 00:02:43,996 Ακόμα, θέτουν τους εφήβους και τους γονείς τους 53 00:02:44,440 --> 00:02:48,390 σ' έναν κατά βάση μάταιο αγώνα ενάντια στα σώματά τους. 54 00:02:49,360 --> 00:02:51,116 Κατά την εφηβική ηλικία, 55 00:02:51,200 --> 00:02:54,846 οι νέοι βιώνουν μια καθυστέρηση στο βιολογικό τους ρολόι, 56 00:02:54,970 --> 00:02:58,790 το οποίο καθορίζει το πότε αισθανόμαστε αρκετά ξύπνιοι ή νυσταγμένοι. 57 00:02:59,520 --> 00:03:03,520 Αυτό οφείλεται εν μέρει σε μια μεταβολή στην έκκριση της ορμόνης μελατονίνης. 58 00:03:04,080 --> 00:03:09,276 Το σώμα των εφήβων περιμένει και ξεκινά την έκκριση μελατονίνης γύρω στις 11 μμ, 59 00:03:09,640 --> 00:03:14,070 δηλαδή δυο ώρες αργότερα σε σχέση με τους ενήλικες ή τα παιδιά. 60 00:03:15,840 --> 00:03:21,736 Αυτό σημαίνει ότι το να ξυπνάς έναν έφηβο στις 6 πμ είναι βιολογικά ισοδύναμο 61 00:03:21,880 --> 00:03:25,050 με το να ξυπνάς έναν ενήλικα στις 4 πμ. 62 00:03:25,760 --> 00:03:29,376 Τις ατυχείς εκείνες μέρες που πρέπει να ξυπνήσω στις 4 πμ, 63 00:03:29,720 --> 00:03:30,796 είμαι σαν ζόμπι. 64 00:03:31,070 --> 00:03:32,695 Δεν μπορώ να λειτουργήσω. 65 00:03:32,825 --> 00:03:34,210 Δεν μπορώ να σκεφτώ καθαρά, 66 00:03:34,400 --> 00:03:35,616 είμαι ευέξαπτη, 67 00:03:35,836 --> 00:03:38,696 και ενδεχομένως δεν θα έπρεπε να οδηγώ αυτοκίνητο. 68 00:03:39,610 --> 00:03:43,630 Ωστόσο, έτσι αισθάνονται καθημερινά οι έφηβοι μαθητές στην Αμερική. 69 00:03:44,270 --> 00:03:48,860 Στην ουσία, πολλά από τα αρνητικά χαρακτηριστικά, όπως θα τα λέγαμε, 70 00:03:48,860 --> 00:03:51,356 που αποδίδουμε στην εφηβεία 71 00:03:51,406 --> 00:03:54,676 -κατήφεια, ευερεθιστότητα, οκνηρία, κατάθλιψη- 72 00:03:54,920 --> 00:03:58,376 είναι πολύ πιθανόν να οφείλονται στη χρόνια έλλειψη ύπνου. 73 00:03:58,920 --> 00:04:01,850 Πολλοί έφηβοι που αντιμετωπίζουν χρόνια έλλειψη ύπνου, 74 00:04:01,920 --> 00:04:06,936 για να ανταπεξέλθουν καταφεύγουν στην κατανάλωση μεγάλων ποσοτήτων καφεΐνης 75 00:04:07,026 --> 00:04:09,356 πίνοντας Βέντι φραπουτσίνο, 76 00:04:09,456 --> 00:04:11,646 ενεργειακά ποτά και συμπληρώματα. 77 00:04:12,010 --> 00:04:13,470 Ουσιαστικά, έτσι προκύπτει 78 00:04:13,474 --> 00:04:19,220 ένας πλήθος κουρασμένων αλλά τσιτωμένων νέων. 79 00:04:21,360 --> 00:04:24,990 Οι υπέρμαχοι μιας ευνοϊκής για τον ύπνο ώρας έναρξης του σχολείου ξέρουν 80 00:04:25,010 --> 00:04:28,806 ότι η εφηβεία είναι μια κρίσιμη περίοδος για την ανάπτυξη του εγκεφάλου, 81 00:04:28,846 --> 00:04:31,066 ειδικά για εκείνα τα μέρη του εγκεφάλου, 82 00:04:31,106 --> 00:04:34,506 που είναι υπεύθυνα για τις υψηλού επιπέδου διαδικασίες σκέψης, 83 00:04:34,560 --> 00:04:38,720 όπως ο αιτιασμός, η επίλυση προβλημάτων και η ορθή κρίση. 84 00:04:39,110 --> 00:04:42,190 Με άλλα λόγια, για το είδος της εγκεφαλικής δραστηριότητας 85 00:04:42,190 --> 00:04:47,060 που χαλιναγωγεί τις αυθόρμητες και συχνά ριψοκίνδυνες συμπεριφορές, 86 00:04:47,096 --> 00:04:49,956 που χαρακτηρίζουν την περίοδο της εφηβείας 87 00:04:50,296 --> 00:04:53,936 και είναι εξίσου τρομακτικές για εμάς, τους γονείς των εφήβων. 88 00:04:54,370 --> 00:04:56,480 Το ξέρουν αυτό όπως το ξέρουμε και εμείς, 89 00:04:56,480 --> 00:04:59,316 όταν οι έφηβοι δεν κοιμούνται όσο χρειάζονται, 90 00:04:59,316 --> 00:05:02,322 το μυαλό τους, τα σώματά τους και οι συμπεριφορές τους υποφέρουν 91 00:05:02,366 --> 00:05:05,066 τόσο βραχυπρόθεσμα όσο και μακροπρόθεσμα. 92 00:05:05,380 --> 00:05:06,980 Δεν μπορούν να συγκεντρωθούν, 93 00:05:07,016 --> 00:05:08,786 η προσοχή τους πέφτει κατακόρυφα 94 00:05:08,826 --> 00:05:11,440 και πολλοί μπορεί να εμφανίσουν συμπεριφορικά συμπτώματα 95 00:05:11,440 --> 00:05:13,586 που παραπέμπουν σε ΔΕΠΥ. 96 00:05:14,320 --> 00:05:18,430 Ωστόσο, η έλλειψη ύπνου στους εφήβους δεν επηρεάζει μόνο τη σχολική επίδοση. 97 00:05:19,050 --> 00:05:22,360 Δυστυχώς, συμβάλλει και σε πολλά ψυχικά προβλήματα, 98 00:05:22,360 --> 00:05:24,926 που κορυφώνονται κατά την εφηβεία, 99 00:05:25,120 --> 00:05:26,756 όπως η κατάχρηση ουσιών, 100 00:05:26,960 --> 00:05:29,570 η κατάθλιψη και οι αυτοκτονικές τάσεις. 101 00:05:30,270 --> 00:05:33,700 Δουλέψαμε με εφήβους από την Ενιαία Σχολική Περιφέρεια του Λος Άντζελες 102 00:05:33,700 --> 00:05:36,206 και διαπιστώσαμε ότι οι έφηβοι με προβλήματα ύπνου 103 00:05:36,206 --> 00:05:38,080 είχαν 55% περισσότερες πιθανότητες 104 00:05:38,080 --> 00:05:40,310 να είχαν καταναλώσει αλκοόλ τον περασμένο μήνα. 105 00:05:41,080 --> 00:05:44,686 Σε μιαν άλλη έρευνα με πάνω από 30.000 μαθητές γυμνασίου και λυκείου, 106 00:05:45,000 --> 00:05:48,396 ανακάλυψαν ότι για κάθε χαμένη ώρα ύπνου 107 00:05:48,600 --> 00:05:52,810 υπήρχε 38% αύξηση στα αισθήματα θλίψης ή απελπισίας, 108 00:05:53,400 --> 00:05:57,410 και 58% αύξηση στις απόπειρες αυτοκτονίας εφήβων. 109 00:05:58,600 --> 00:06:00,806 Κι αν όλα αυτά δεν είναι αρκετά, 110 00:06:01,030 --> 00:06:03,970 οι έφηβοι που στερούνται τον ύπνο κινδυνεύουν να εμφανίσουν 111 00:06:04,060 --> 00:06:07,630 πλήθος σωματικών προβλημάτων, τα οποία μαστίζουν τη χώρα μας, 112 00:06:07,750 --> 00:06:11,936 συμπεριλαμβανομένων της παχυσαρκίας, των καρδιακών παθήσεων και του διαβήτη. 113 00:06:12,660 --> 00:06:15,806 Έπειτα, υπάρχει και ο κίνδυνος ένας στερημένος από ύπνο έφηβος, 114 00:06:15,810 --> 00:06:18,260 που πρόσφατα πήρε δίπλωμα οδήγησης 115 00:06:18,280 --> 00:06:19,996 να βρεθεί πίσω στο τιμόνι. 116 00:06:20,530 --> 00:06:24,680 Έρευνες έχουν δείξει ότι όταν κοιμάσαι 5 ή και ακόμη λιγότερες ώρες τη νύχτα 117 00:06:24,710 --> 00:06:28,586 είναι σαν να οδηγείς υπό την επήρεια αλκοόλ, 118 00:06:28,836 --> 00:06:31,068 άνω του επιτρεπόμενου ορίου. 119 00:06:36,150 --> 00:06:39,076 Οι υπέρμαχοι της ευνοϊκής προς τον ύπνο πρώτης σχολικής ώρας 120 00:06:39,076 --> 00:06:40,802 και οι ερευνητές του κλάδου, 121 00:06:40,880 --> 00:06:44,856 έχουν κάνει εξαιρετική δουλειά, αναδεικνύοντας τα τεράστια οφέλη 122 00:06:44,856 --> 00:06:46,836 της αργότερης έναρξης των σχολείων. 123 00:06:46,970 --> 00:06:49,166 Τα πορίσματα είναι αδιαμφισβήτητα, 124 00:06:49,260 --> 00:06:50,960 και ως ερευνήτρια ύπνου, 125 00:06:51,000 --> 00:06:54,036 σπάνια μιλώ με τέτοια βεβαιότητα. 126 00:06:54,770 --> 00:06:57,600 Οι έφηβοι σε περιφέρειες που το σχολείο ξεκινά πιο αργά, 127 00:06:57,600 --> 00:06:59,040 κοιμούνται περισσότερο. 128 00:06:59,180 --> 00:07:02,460 Στους επικριτές, που πιστεύουν ότι εάν τα σχολεία ξεκινούν αργότερα, 129 00:07:02,460 --> 00:07:04,850 οι έφηβοι απλώς θα ξενυχτούν περισσότερο, 130 00:07:05,070 --> 00:07:06,080 η αλήθεια είναι ότι 131 00:07:06,110 --> 00:07:08,176 η ώρα που πάνε για ύπνο παραμένει η ίδια, 132 00:07:08,176 --> 00:07:10,406 ωστόσο, η ώρα που ξυπνάνε παρατείνεται, 133 00:07:10,440 --> 00:07:13,190 εξασφαλίζοντας έτσι περισσότερες ώρες ύπνου. 134 00:07:13,230 --> 00:07:16,026 Οι πιθανότητες του να έρχονται στο σχολείο αυξάνονται: 135 00:07:16,026 --> 00:07:19,386 οι απουσίες μειώθηκαν κατά 25% σε μια περιφέρεια. 136 00:07:19,580 --> 00:07:22,296 Και μειώνονται οι πιθανότητες να εγκαταλείψουν το σχολείο. 137 00:07:22,376 --> 00:07:25,626 Δεν είναι καθόλου περίεργο ότι έχουν καλύτερες ακαδημαϊκές επιδόσεις. 138 00:07:25,800 --> 00:07:30,276 Σαφώς, κάτι τέτοιο μειώνει το χάσμα των σχολικών αποτελεσμάτων. 139 00:07:30,320 --> 00:07:33,836 Οι επιτυχίες στα τυποποιημένα διαγωνίσματα στα μαθηματικά και στην ανάγνωση 140 00:07:33,836 --> 00:07:36,070 αυξάνονται κατά 2 ή 3 ποσοστιαίες μονάδες. 141 00:07:36,320 --> 00:07:41,446 Κάτι τέτοιο αντιστοιχεί στην μείωση των μαθητών ανά τάξη κατά το 1/3, 142 00:07:41,920 --> 00:07:45,036 ή στην αντικατάσταση ενός μέτριου δασκάλου σε μια τάξη 143 00:07:45,120 --> 00:07:47,610 με κάποιον πραγματικά εξαιρετικό. 144 00:07:48,440 --> 00:07:50,646 Η ψυχική και σωματική τους υγεία βελτιώνεται, 145 00:07:50,706 --> 00:07:53,752 και ακόμη και οι οικογένειές τους είναι περισσότερο ευτυχισμένες. 146 00:07:53,752 --> 00:07:57,826 Εννοώ, ποιος δεν θα χαιρόταν αν οι έφηβοί μας ήταν πιο ευχάριστοι 147 00:07:57,980 --> 00:08:00,270 και γκρίνιαζαν λιγότερο; 148 00:08:00,890 --> 00:08:03,236 Ακόμα, οι κοινότητές τους είναι ασφαλέστερες, 149 00:08:03,236 --> 00:08:05,986 διότι μειώνονται τα ποσοστά αυτοκινητιστικών ατυχημάτων - 150 00:08:05,986 --> 00:08:08,490 με μείωση 70% αυτών σε μία περιφέρεια. 151 00:08:09,400 --> 00:08:11,556 Δεδομένων των τεράστιων πλεονεκτημάτων, 152 00:08:11,590 --> 00:08:15,606 ίσως να σκέφτεστε, ότι αυτό είναι παιχνιδάκι, σωστά; 153 00:08:15,920 --> 00:08:20,410 Τότε, λοιπόν, γιατί ως κοινωνία δεν έχουμε δώσει προσοχή στο ζήτημα αυτό; 154 00:08:21,660 --> 00:08:25,420 Οι πολέμιοι της ύστερης σχολικής έναρξης επιχειρηματολογούν ως εξής: 155 00:08:25,450 --> 00:08:28,320 «Γιατί να καθυστερήσουμε το πρωινό ξύπνημα για τους εφήβους; 156 00:08:28,320 --> 00:08:32,110 Πρέπει να τους σφίξουμε τα λουριά για ετοιμαστούν για τον πραγματικό κόσμο». 157 00:08:32,160 --> 00:08:34,956 Αλλά είναι σαν να λες στον γονιό ενός δίχρονου, 158 00:08:35,046 --> 00:08:36,926 «Μην αφήνετε τον Γιαννάκη να κοιμηθεί, 159 00:08:36,926 --> 00:08:39,356 γιατί δεν θα είναι έτοιμος για νηπιαγωγείο». 160 00:08:39,356 --> 00:08:40,930 (Γέλια) 161 00:08:41,880 --> 00:08:45,776 Η καθυστέρηση της έναρξης των σχολείων προκαλεί πολλές υλικοτεχνικές προκλήσεις. 162 00:08:45,800 --> 00:08:48,186 Όχι μόνο στους μαθητές και στις οικογένειές τους, 163 00:08:48,200 --> 00:08:50,336 αλλά και στις κοινότητες στο σύνολό τους. 164 00:08:50,430 --> 00:08:52,576 Ο τροποποίηση στα δρομολόγια των λεωφορείων, 165 00:08:52,576 --> 00:08:54,256 η αύξηση του κόστους των μεταφορών, 166 00:08:54,306 --> 00:08:56,256 η επίδραση στις αθλητικές δραστηριότητες, 167 00:08:56,256 --> 00:08:58,216 η επιμέλεια πριν ή μετά το σχολείο. 168 00:08:58,280 --> 00:09:02,856 Αυτές είναι οι ανησυχίες, που προκύπτουν από περιοχή σε περιοχή 169 00:09:02,880 --> 00:09:04,856 ξανά και ξανά σε ολόκληρη τη χώρα 170 00:09:04,880 --> 00:09:07,450 καθώς η σχολική ώρα έναρξης είναι υπό διαπραγμάτευση. 171 00:09:07,960 --> 00:09:10,020 Και είναι λογικές ανησυχίες. 172 00:09:10,490 --> 00:09:13,880 Αλλά αυτά είναι προβλήματα που πρέπει να ξεπεράσουμε. 173 00:09:13,986 --> 00:09:16,700 Δεν μπορούν να δικαιολογήσουν το γεγονός 174 00:09:16,700 --> 00:09:19,750 ότι αποτυγχάνουμε να κάνουμε το σωστό πράγμα για τα παιδιά μας, 175 00:09:19,970 --> 00:09:24,736 που δεν είναι παρά η ρύθμιση της έναρξης των σχολείων όχι νωρίτερα από τις 8:30 πμ. 176 00:09:25,490 --> 00:09:28,560 Και σε μεγάλες και μικρές περιφέρειες σε ολόκληρη τη χώρα, 177 00:09:28,560 --> 00:09:30,246 που έκαναν αυτή την αλλαγή, 178 00:09:30,400 --> 00:09:33,896 διαπίστωσαν ότι οι φόβοι αυτοί είναι συχνά αβάσιμοι, 179 00:09:34,210 --> 00:09:37,236 και ότι αντισταθμίζονται κατά πολύ από τα τεράστια οφέλη 180 00:09:37,260 --> 00:09:39,880 στην υγεία και τις επιδόσεις των μαθητών, 181 00:09:40,380 --> 00:09:42,686 και στη συλλογική δημόσια ασφάλεια. 182 00:09:44,220 --> 00:09:45,890 Έτσι, αύριο το πρωί, 183 00:09:46,300 --> 00:09:50,950 όταν εντελώς συμπτωματικά θα βάλουμε τα ρολόγια μας μία ώρα πίσω, 184 00:09:51,900 --> 00:09:56,500 και θα κερδίσετε την υπέροχη αυτή επιπλέον μία ώρα ύπνου, 185 00:09:57,080 --> 00:09:59,440 και η ημέρα θα φαίνεται λίγο μεγαλύτερη, 186 00:10:00,200 --> 00:10:02,210 και περισσότερο ελπιδοφόρα, 187 00:10:02,660 --> 00:10:06,726 σκεφτείτε την απίστευτη δύναμη του ύπνου. 188 00:10:07,400 --> 00:10:10,266 Και σκεφτείτε τι θείο δώρο θα ήταν 189 00:10:10,360 --> 00:10:14,080 για τα παιδιά μας να μπορούν να ξυπνούν φυσιολογικά, 190 00:10:14,150 --> 00:10:16,896 σε αρμονία με τη φυσιολογία τους. 191 00:10:17,270 --> 00:10:18,340 Σας ευχαριστώ, 192 00:10:18,565 --> 00:10:19,960 και σας εύχομαι όνειρα γλυκά.