WEBVTT

00:00:06.876 --> 00:00:12.132
لە شوباتی ١٩٤٢ جوتیارێکی
مەکسیکی بەناوی دایۆمسیۆ پیولیدۆ

00:00:12.132 --> 00:00:15.962
لە کێڵگەی گەنمەشامیەکەیدا
هەستی بە بیستنی دەنگێک کرد.

00:00:15.962 --> 00:00:19.740
بەڵام ئەم دەنگە لە ئاسمانەوە نەدەهات.

00:00:19.740 --> 00:00:25.440
کە گرماندنی دوکەڵەکان و هاتنە دەرەوەی گازو
دەرپەڕینی بەردەکان، لە سەرچاوەیەکی گەورەوە بوو.

00:00:25.440 --> 00:00:29.560
ئەم قڵیش و درزانە بە بوڕکانی
پاریکوتین ناسراوە،

00:00:29.560 --> 00:00:36.706
لەماوەی ٩ ساڵی دواتر، گڕکانە خۆڵەمێشیەکان ئەم ناوەیان
بە ڕووبەری زیاتر لە ٢٠٠کم چوارگۆشە داپۆشی.

00:00:36.706 --> 00:00:39.056
بەڵام ئەم بوڕکانە نوێیە لە کوێوە هات،

00:00:39.056 --> 00:00:43.160
ئەمە چ تەقینەوەیەک بوو لەگەڵ
هەڵ چوونێکی بوڕکانی چاوەڕوان نەکراو ؟

00:00:43.160 --> 00:00:46.690
چیڕۆکی دەست پێکردنی هەر بوڕکانێک لە
بەردی تواوە دەست پێ داکات.

00:00:46.690 --> 00:00:50.820
زۆرجار، ئەم بەردە تواوانە لە ئاوی
زەریاکان پێکهاتوون

00:00:50.820 --> 00:00:56.094
کە دەتوانێت بخزێتە بەشی ناوەوەی زەوی و
تاوەکو نزمترین خاڵی توانەوەی.

00:00:56.094 --> 00:01:00.114
بەتایبەتی، ئەنجامی توانەوەی بەردەکان
لەسەر ڕووی زەوی دەمێنێتەوە

00:01:00.114 --> 00:01:04.226
بەهۆی ئەو هاوسەنگیە وردەی هەرسێ
هۆکارەکەی جیۆلۆجی.

00:01:04.226 --> 00:01:06.859
یەکەمیان پەستانی سەر بەرد.

00:01:06.859 --> 00:01:11.780
ئەمە وەزن و قورسایی توێکڵی دەرەوەی زەویە
کە پاڵی پێوە دەنێت بۆ بنەوەی ماگمە.

00:01:11.780 --> 00:01:16.570
لە دوەمین هۆکاردا، ماگمە بەرپەرچ دەدرێتەوە
و دەگەڕێتەوە کە پێی دەگوترێت پەستانی شلەوەبوو

00:01:16.570 --> 00:01:20.500
جەنگی نێوان ئەم دوو هێزە دەبێتە
هۆی پێکهێنانی هۆکاری سێیەم:

00:01:20.500 --> 00:01:23.696
بەرگەگرتن و هێزی بەردی 
توێکڵی دەرەوەی زەویە.

00:01:23.696 --> 00:01:26.846
بەگشتی، بەردەکە قورس و بەهێزە

00:01:26.846 --> 00:01:28.916
ئەمەش بۆ پاراستنی ماگمە لە شوێنی خۆی.

00:01:28.916 --> 00:01:34.701
بەڵام کاتێک ئەم هاوسەنگییە نەمێنێت،
ئەوا دەشێ زنجیرەکە بتەقێتەوە.

00:01:34.701 --> 00:01:37.421
یەکێک لەزۆرترین هۆکارە
باوەکانی هەڵ چوونی گڕکان

00:01:37.421 --> 00:01:40.320
زیاد بوونی پەستانی شلەوەبووە.

00:01:40.320 --> 00:01:43.590
ماگمە لە چەندین توخم و
ئاوێتەی جۆراو جۆر پێکدێت،

00:01:43.590 --> 00:01:46.740
زۆرێکیان لەناو بەردە تواوەکان دەتوێنەوە،

00:01:46.740 --> 00:01:53.067
لە خەستبوونەوەیەکی بەرزدا، پێکهاتەکانی
وەکو ئاو و گۆگرد چیتر ناتوێنەوە.

00:01:53.067 --> 00:01:56.887
لەجیاتی ئەمە شێوەی بڵقی گاز
بە پەستانێکی زۆر بەرز دەردەچێت.

00:01:56.887 --> 00:01:59.122
کاتێک ئەم بڵقانە دەگەنە سەرەوە،

00:01:59.122 --> 00:02:02.320
دەکرێ بتەقن بە مەودای
هێزی تەقینی تفەنگێک.

00:02:02.320 --> 00:02:05.950
کاتێک بە ملیۆنان بڵق بە شێوەی زنجیرە
یەک لەدوای یەک دەتەقن،

00:02:05.950 --> 00:02:10.200
ئەوا ئەم وزەیە دەتوانێت خۆڵەمێشی
بە کۆمەڵ بۆ ناو بەرگە هەوا بنێرێت.

00:02:10.200 --> 00:02:15.665
بەڵام پێش تەقینەوە، وەک بڵقی دوانەئۆکسیدی
کاربۆن لە بیکاربۆناتی سۆدەدا کاردەکەن.

00:02:15.665 --> 00:02:18.355
بوونیان چڕی ماگمە کەم دەکاتەوە،

00:02:18.355 --> 00:02:23.098
و بەرزبوونەوەی پاڵ هێزی شلە بەرەو
سەرەوەی توێکڵی دەرەوە پاڵی پێوە دەنێت.

00:02:23.098 --> 00:02:28.191
زۆرێک لە زەویناسەکان پێیان وایە ئەم قۆناغە
لە پشتەوەی هەڵ چوونی

00:02:28.191 --> 00:02:30.011
گڕکانەکانی پاریکوتین
لە مەکسیک بووە.

00:02:30.011 --> 00:02:33.518
دوو هۆکاری سروشتی هەیە
بۆ هاتنە دەرەوەو سەرکەوتنی ئەو بڵقانە.

00:02:33.518 --> 00:02:36.688
هەندێکجار، ماگمەی نوێ لە قوڵایی
زەویەوە دروست دەبێت

00:02:36.688 --> 00:02:40.658
ئاویتەی گازی زیاتر
بۆ ناو تێکەلەکە دەهێنێت.

00:02:40.658 --> 00:02:44.806
بەڵام بڵقەکانیش دەکرێ پێک بهێندرێن کاتێک
ماگمە بەرەو سەردابوونەوە دەچێت.

00:02:44.806 --> 00:02:50.149
لەم دۆخی توانەوەیەدا، ماگمە تێکەڵەی
گازی تواوە و کانزای تواوەیە

00:02:50.149 --> 00:02:55.621
ئەم بەردە تواوە، هەندێ لەم کانزایانە رەق
دەکات و پاشان یەک دەگرن و دەبنە کریستاڵ.

00:02:55.621 --> 00:02:59.621
ئەم کردارە زۆرێک لە گازە
تواوەکان پێکیان ناگرێتەوە.

00:02:59.621 --> 00:03:02.912
ئەنجامی خەست بوونەوەیەکی بەزری ئاوێتەکانە

00:03:02.912 --> 00:03:06.362
ئەم پێکهاتەیش دەبێتە هۆی
تەقینەوەی بڵقەکان.

00:03:06.362 --> 00:03:10.332
هەموو هەڵ چوونە گڕکانیەکان نابێتە هۆی
بەرز بوونەوەی پەستانی شلەوەبوو--

00:03:10.332 --> 00:03:15.062
هەندێکجار لەسەرەوە کێشی بەردەکە
مەترسی کەم دەکاتەوە.

00:03:15.062 --> 00:03:20.231
هەرەسی زەوی دەتوانێت بڕێکی زۆری
ئەو بەردانە لەسەر بەردی شلەوەبووەکان لاببات

00:03:20.231 --> 00:03:25.201
هاتنە خوارەوەی پەستانی سەر بەردەکان
و هەروەها تەقینەوەی بوڕکانەکان.

00:03:25.201 --> 00:03:27.921
ئەم کردارە بە "هەڵڕشتن" ناسراوە

00:03:27.921 --> 00:03:30.822
و بەرپرسیارە لە ژمارەیەکی
زۆری هەڵ چوونە گڕکانیەکان،

00:03:30.822 --> 00:03:35.544
کە تەقینەوە لەناکاوەکەی چیای بوڕکانی
ماونت سیت هێڵێنس بوو لەساڵی ١٩٨٠.

00:03:35.544 --> 00:03:39.114
بەڵام ئەم کرداری هەڵڕشتنە دەکرێت
بۆ ماوەیەکی درێژ ڕووبدات

00:03:39.114 --> 00:03:41.762
بەهۆی داڕوشاندن و ڕاماڵین
یاخود توانەوەی سەهۆڵەکان.

00:03:41.762 --> 00:03:45.232
لەڕاستیدا، زۆرێک لە زەویناسەکان لەسەر
توانەوەی سەهۆڵەکان نیگەرانن

00:03:45.232 --> 00:03:49.722
بەهۆی گۆڕانی کەش وهەواوە دەکرێ ببێتە هۆی
بەرز بونەوەی چالاکی گڕکانەکان

00:03:49.722 --> 00:03:54.295
لەکۆتاییدا، گڕکانەکان دەکرێ ڕووبدەن کاتێک توێژ و
چینی بەردەکان هێزیان نامێنێت و کەم دەبێتەوە

00:03:54.295 --> 00:03:56.735
بۆ گەڕانەوە و وەستانی بەردی تواوەی ژێرەوە.

00:03:56.735 --> 00:03:59.942
گازە ترشەکان و گەرمی
لە ماگمە ڕزگاریان دەبێت

00:03:59.942 --> 00:04:04.568
دەتوانێت لەمیانەی کرداری بەرەو دوا هاتنی 
ئاوی گەرم بەردەکان دابخورێنێت.

00:04:04.568 --> 00:04:08.448
وردە وردە بەردە رەقەکە
دەگۆڕێت بۆ قوڕی ساز ونەرم.

00:04:08.448 --> 00:04:12.088
توێژی بەردەکە دەکرێ لاواز ببێت بەهۆی
چالاکیەکانی گۆڕانی توێکی زەوی.

00:04:12.088 --> 00:04:16.777
بومەلەرزەکان دەتوانن درز و قڵیش دروست بکەن و
ڕێگە بە ڕزگاربونی بەردە تواوەکان دەدەن بۆ سەرەوە،

00:04:16.777 --> 00:04:19.789
و توێکڵی دەرەوەی زەوی دەکرێ
فراوان و تەنک ببێت

00:04:19.789 --> 00:04:23.267
وەک چینێکی نیشتو لە یەکتر جیادەبنەوە.

00:04:23.267 --> 00:04:26.507
بەداخەوە، زانین دەربارەی ئەوەی
چ شتێک دەبێتە هۆی هەڵچوونە گڕکانیەکان

00:04:26.507 --> 00:04:28.617
وا ناکات کە پێشبینی کردنیان ئاسان بێت.

00:04:28.617 --> 00:04:31.837
لە کاتێکدا زاناکان بەنزیکەیی
ئاستی کێش و هێزی

00:04:31.837 --> 00:04:33.737
توێکڵی دەرەوەی
زەویان دیاری کردووە،

00:04:33.737 --> 00:04:37.007
قوڵی و گەرمی بەردە شلەوەبووەکان
و نیشتەنیەکان پێوانەکان دەگۆڕن

00:04:37.007 --> 00:04:40.387
ئەمەش لە پەستانی بەردە
شلەوەبوەکان زۆر قورس دەبێت.

00:04:40.387 --> 00:04:44.297
زانا گڕکان ناسەکان بە بەردەوامی بەدوای
زانستی زانیاری نوێدا دەگەڕێن

00:04:44.297 --> 00:04:46.844
بۆ شکاندن و کپ کردنی ناوچە بەردەڵانیەکان.

00:04:46.844 --> 00:04:49.749
گەشەسەندن لە درک کردنی
گەرمی ڕێگە بە زانایان دەدات

00:04:49.749 --> 00:04:52.409
تاوەکو توێژینەوە لە ناوچە
گەرمەکانی ژێر زەوی بکەن.

00:04:52.409 --> 00:04:55.839
زاناکان دەتوانن توێژینەوە لەسەر ئەو
گازانە بکەن کە بوار دەداتە ماگمە بێنە دەرەوە

00:04:55.839 --> 00:05:02.103
و تیشکە لەیزەرەکان دەتوانن بەوردی کاریگەری
بەرزبونەوەی ماگما لەسەر شێوەی بوڕکانەکان دیاری بکات.

00:05:02.103 --> 00:05:06.595
خۆشبەختانە، ئەم ئامێرانە یارمەتیمان دەدەن
تا زیاتر لەو هەڵچوونانە تێبگەین

00:05:06.595 --> 00:05:08.801
و هەروەها تەقینەوەی
هەڵچوونە بوڕکانیەکانیش.