WEBVTT

00:00:07.117 --> 00:00:10.077
ئەمڕۆ، پلاستیك لە ھەموو شوێنێكە.

00:00:10.077 --> 00:00:14.908
ھەموو ئەو پلاستیكە دەگەڕێتەوە
بۆ یەك شتی بچووك—

00:00:14.908 --> 00:00:17.958
کە تەنانەت لە پلاستیكیش دروست نەکراوە.

NOTE Paragraph

00:00:17.958 --> 00:00:22.335
بۆ چەندین سەدە، تۆپی بلیارد لە
عاجی کەڵبەی فیل دروست کراوە.

00:00:22.335 --> 00:00:26.235
بەڵام کاتێك ڕاوکردنی لە ڕادەبەدەر بووە
هۆی ئەوەی ژمارەی فیلەکان نزم بێتەوە

00:00:26.235 --> 00:00:27.605
لە سەدەی ١٩دا،

00:00:27.605 --> 00:00:33.298
دروستکەرانی تۆپەکانی بلیارد دەستیان کرد بە گەڕان بە
دوای جێگرەوەکان، پێشکەشکردنی پاداشتی گەورە.

00:00:33.298 --> 00:00:39.670
بۆیە لە ساڵی ١٨٦٣دا ئەمەریکییەك بە 
ناوی جۆن وێسلی هایت بەرەنگاریەکەی کرد.

00:00:39.670 --> 00:00:45.699
لە ماوەی پێنج ساڵی داهاتوودا، ئەو
ماددەیەکی نوێی بەناوی باغە داھێنا،

00:00:45.699 --> 00:00:50.884
لە سیلیلۆز دروست کراو،
پێکهاتەیەكی دۆزراوە لە دار و پووش.

NOTE Paragraph

00:00:50.884 --> 00:00:55.092
هیات هەر زوو بۆی دەرکەوت باغە نەیتوانی
چارەسەری کێشەی تۆپی بلیارد بکات--

00:00:55.092 --> 00:00:59.092
ماددەکە وەك پێویست قورس نەبوو 
و بە تەواوی خۆپيادانی نەبوو.

00:00:59.092 --> 00:01:01.892
بەڵام ڕەنگ دەکرا و ڕێك دەخرا

00:01:01.892 --> 00:01:05.372
بۆ لاسایی کردنەوەی ماددەی
زۆر گرانبەهاتر وەک مەرجان،

00:01:05.372 --> 00:01:08.892
سەدەفی کیسەڵ، ‫به‌ردی‬
ماره‌با‬، و دایکی-مرواری.

00:01:08.892 --> 00:01:13.699
ئەو ئەوەی دروست کرد کە
بە یەکەم پلاستیك ناسرا.

NOTE Paragraph

00:01:13.699 --> 00:01:18.079
وشەی 'پلاستیك' دەتوانێت باسی هەر
ماددەیەك بکات لە پۆلیمەر دروستکرابێت،

00:01:18.079 --> 00:01:22.923
کە تەنها گەردی گەورەن لە هەمان
یەکەی لاوەکی دووبارە بۆوە پێکدێن.

00:01:22.923 --> 00:01:25.463
ئەوە هەموو پلاستیکەکانی لەلایەن
مرۆڤ دروستکراو دەگرێتەوە،

00:01:25.463 --> 00:01:28.853
هەروەها زۆرێك لە کەرەستەکان
لە شتە زیندووەکان دۆزراونەتەوە.

00:01:28.853 --> 00:01:31.993
بەڵام بە گشتی، کاتێك خەڵك
ئاماژە بۆ پلاستیكەکان دەکەن،

00:01:31.993 --> 00:01:34.573
ئەوان ئاماژە بە ماددە دەستکردەکان دەکەن.

00:01:34.573 --> 00:01:39.063
تایبەتمەندی یەکخستنەوەی ئەمانە ئەوەیە
کە ئەوان نەرم و گونجۆك دەست پێدەکەن

00:01:39.063 --> 00:01:42.223
و دەکرێت لە شێوەی
تایبەتیدا شێوەی وەربگرێت.

NOTE Paragraph

00:01:42.223 --> 00:01:46.330
وێڕای وەرگرتنی خەڵاتەکە 
وەك یەکەم پلاستیكی فەرمی،

00:01:46.330 --> 00:01:50.868
باغە زۆر بە ئاسانی گڕی دەگرت،
کە بەرھەم ھێنانی مەترسیدار کردبوو.

00:01:50.868 --> 00:01:53.968
بۆیە داھێنەران دەستیانکرد
بە گەڕان بە دوای بەدیل.

00:01:53.968 --> 00:01:57.418
لە ساڵی ١٩٠٧ کیمیازانێك پەنۆڵی پێکھێنا—

00:01:57.418 --> 00:01:59.708
بەرهەمی بەفیڕۆدانی خەڵوز—

00:01:59.708 --> 00:02:04.963
و فۆرمالديهايد، پۆلیمێرێکی نوێی
پتەو بەناوی بێیکلایت دروست دەکات.

00:02:04.963 --> 00:02:09.192
بێیکلایت زۆر کەمتر گڕی دەگرت
لە باغە و ماددە خاوەکان

00:02:09.192 --> 00:02:12.672
بەکاردەھات بۆ ئەوەی زیاتر
بە ئاسانی بەردەستبێت.

NOTE Paragraph

00:02:12.672 --> 00:02:14.892
بێیکلایت تەنھا سەرەتایەکە بوو.

00:02:14.892 --> 00:02:19.933
لە ١٩٢٠ەکاندا، توێژەران سەرەتا 
لە بازرگانیدا پەرەیان بە پۆلیستریندا،

00:02:19.933 --> 00:02:23.103
پلاستیکێکی ئیسفنجی 
بەکاردەھات لە جیاکردنەوە.

00:02:23.103 --> 00:02:29.381
دوای ئەوە کلۆریدی فرەڤینی یان ڤینیڵ
ھات، کە نوشتۆك بوو بەڵام هێشتا ڕەق بوو.

00:02:29.381 --> 00:02:31.491
ئەکریلیکەکان ڕۆشنیان دروست کرد،

00:02:31.491 --> 00:02:34.731
پانێلەکانی دژە شکان کە
لاسایی شوشەی دەکردەوە.

00:02:34.731 --> 00:02:38.561
و لە ١٩٣٠یەکان نایلۆن
قۆناغی سەرەکی گرت—

00:02:38.561 --> 00:02:42.966
پۆلیمەرێك لە شێوەی ئاوریشم دروست
کراو، بەڵام لەگەڵ چەندین جار ھێزی خۆی.

00:02:42.966 --> 00:02:48.920
لە ساڵی ١٩٣٣ەوە، پۆلیئێـپيلين بووە
یەکێك لە باشترین پلاستیکەکان،

00:02:48.920 --> 00:02:53.814
هێشتا ئەمڕۆش بەکاردێت بۆ دروستکردنی هەموو
شتێك لە کیسەکانی سەوزەوە بۆ بوتڵەکانی شامپۆ،

00:02:53.814 --> 00:02:56.064
بۆ چاکەتی گولە نەبڕ.

NOTE Paragraph

00:02:56.064 --> 00:03:00.341
تەکنەلۆژیای نوێی بەرهەمهێنانی 
ئەم تەقینەوەیە لە ماددەکان پەرەیسەند.

00:03:00.341 --> 00:03:04.171
داهێنانی تەکنیکێك 
پێی دەگوترێت دەرزی لێدان

00:03:04.171 --> 00:03:08.819
وای کرد پلاستیکە تواوەکان تێبکرێن
بۆ ناو قالبی هەر شێوەیەك،

00:03:08.819 --> 00:03:10.939
بۆ ئەوەی بە خێرایی ڕەقبن.

00:03:10.939 --> 00:03:15.135
ئەمەش ئەگەری دروست کرد بۆ
بەرهەمەکان لە جۆر و شێوەی نوێ—

00:03:15.135 --> 00:03:20.690
و ڕێگەیەك بۆ هەرزانی و خێرایی 
بەرهەمهێنانی پلاستیك بە پێوەر.

00:03:20.690 --> 00:03:23.850
زانایان هیوایان خواست ئەو 
ئابووریەی ماددە نوێیە

00:03:23.850 --> 00:03:28.889
ئەو ماددانە دروست بکات کە پێشتر
بەردەست نەبوونە بۆ خەڵکی زیاتر.

NOTE Paragraph

00:03:28.889 --> 00:03:33.193
لە جیاتی، پاڵ بە پلاستیکەوە نرا بۆ
خزمەت لە جەنگی جیهانی دووەم.

00:03:33.193 --> 00:03:38.019
له کاتی جەنگدا، بەرهەمی پلاستیکی لە
ویلایەتە یەکگرتووەکان چوار هێندە بەرزبۆوە.

00:03:38.019 --> 00:03:43.506
سەربازەکان کڵاوی نوێی ناوپۆشکراوی پلاستیکیان
لەبەردەکرد و چاکەتی بارانی دژە ئاوی ڤینیڵ.

00:03:43.506 --> 00:03:48.250
فڕۆکەوانان لە جێگای فڕۆکەوان دانیشتن کە لە 
شوشەی پلێکس، پلاستیكی دژە درز دروستکراون،

00:03:48.250 --> 00:03:52.720
و پشتیان بە پەڕەشووت بەست 
لە نایلۆنی نەرم دروست کراو.

NOTE Paragraph

00:03:52.720 --> 00:03:55.070
دواتر، کۆمپانیاکانی دروست کردنی پلاستیك

00:03:55.070 --> 00:03:59.753
کە لە کاتی جەنگدا بڵاوبۆوە سەرنجی
ئەوانی بۆ بەرهەمەکانی بەکارھێنەر ڕاکێشا.

00:03:59.753 --> 00:04:04.853
پلاستیكەکان دەستیان کرد بە جێگرتنەوەی
ماددەکانی تر وەك دار، شوشە و قوماش

00:04:04.853 --> 00:04:09.761
لە کەلوپەلی ناو ماڵ، جلوبەرگ،
پێڵاو، تەلەفزیۆنەکان و ڕادیۆکان.

00:04:09.761 --> 00:04:13.761
پلاستیکە بە توانایەکان ئەگەرەکانیان
کردەوە بۆ پێچانەوە—

00:04:13.761 --> 00:04:18.143
بە شێوەیەکی سەرەکی دیزاین کراون بۆ ھێشتەوەی 
خواردن و بەرهەمەکانی تر بە تازەیی بۆ کاتێکی زیاتر.

00:04:18.143 --> 00:04:22.533
لە پڕ، کیسەی زبڵی پلاستیکی هەبوو،
لولەی پلاستیکە جیرەکان،

00:04:22.533 --> 00:04:25.763
بوتڵی پلاستیکی گوشراوە،
کارتۆنی بردن،

00:04:25.763 --> 00:04:30.420
و دەفری پلاستیکی بۆ
میوە، سەوزە و گۆشت.

NOTE Paragraph

00:04:30.420 --> 00:04:34.420
لە ماوەیەکی کەمی ئەم دە ساڵە،
ئەم ماددە فرە بەکارھێنەرە

00:04:34.420 --> 00:04:38.420
بووە ھۆی ناساندی بە "سەدەی پلاستیك."

00:04:38.420 --> 00:04:42.080
لە کاتێکدا سەدەی پلاستیك
گونجاوی و تێچوونی کاریگەری ھێنا،

00:04:42.080 --> 00:04:45.670
هەروەها کێشەی ژینگەیی گەورەی دروست کرد.

00:04:45.670 --> 00:04:48.910
زۆربەی پلاستیکەکان لە سەرچاوەی
پلاستیكی دووبارە بەکارنەھێراوە دروستکراون.

00:04:48.910 --> 00:04:52.760
و پێچانەوەی پلاستیك دیزاین کراوە
بۆ ئەوەی تاکە بەکارهێنان بێت،

00:04:52.760 --> 00:04:56.150
بەڵام هەندێك پلاستیك چەند
سەدەیەکی پێدەچێت بۆ شیبوونەوە،

00:04:56.150 --> 00:04:59.640
دروستکردنی بنیاتنانێکی گەورە لە پاشەڕۆ.

NOTE Paragraph

00:04:59.640 --> 00:05:04.541
ئەم سەدەیە دەبێت ئێمە سەرنج بدەینە سەر
داهێنانەکان بە دانانی ناونیشان بۆ ئەوە

00:05:04.541 --> 00:05:08.718
بە کەمکردنەوەی بەکارهێنانی پلاستیك،
پەرەدان بە پلاستیکە بایۆلۆجیەکان،

00:05:08.718 --> 00:05:12.718
و دۆزینەوەی ڕێگەی نوێ بۆ دووبارە
دروست کردنەوەی پلاستیكی بەردەست.