WEBVTT

00:00:01.013 --> 00:00:04.357
Wszystko zaczęło się
w ciemnym barze w Madrycie,

00:00:05.010 --> 00:00:07.814
w którym przypadkiem spotkałem
kolegę z Uniwersytetu McGill,

00:00:07.814 --> 00:00:08.728
Michaela Meaneya.

00:00:09.248 --> 00:00:10.934
Wypiliśmy parę piw,


00:00:11.487 --> 00:00:15.051
rozmawiając o pracy,
jak to naukowcy.

00:00:16.257 --> 00:00:20.745
Zajmował się kwestią
lizania przez szczurze matki

00:00:21.471 --> 00:00:24.541
nowo narodzonych młodych.

00:00:25.726 --> 00:00:30.972
Zapytałem: "Na to idą nasze podatki?".

00:00:30.994 --> 00:00:31.710
(Śmiech)

00:00:31.710 --> 00:00:35.051
"To ma być nauka?"

NOTE Paragraph

00:00:36.067 --> 00:00:38.155
Zaczął mi opowiadać,

NOTE Paragraph

00:00:38.177 --> 00:00:43.859
że szczury, podobnie jak ludzie, 
różnie opiekują się potomstwem.

00:00:44.420 --> 00:00:46.594
Jedne matki liżą swoje młode częściej,

00:00:47.005 --> 00:00:48.934
inne rzadziej,

00:00:49.382 --> 00:00:51.221
a większość plasuje się po środku.

00:00:51.858 --> 00:00:53.578
Zastanowiło mnie,

00:00:53.914 --> 00:00:58.480
że obserwacja miotu
do czasu osiągnięcia dojrzałości,

00:00:58.512 --> 00:01:02.437
takiej jak u ludzi,
na długo po śmierci matki,

00:01:03.005 --> 00:01:05.107
ujawniła duże różnice.

00:01:05.107 --> 00:01:11.031
Zadbane młode o dobrze wylizanej sierści

00:01:12.055 --> 00:01:13.924
nie były zestresowane,

00:01:14.082 --> 00:01:20.169
miały inne zachowania seksualne
i sposób życia niż osobniki,

00:01:20.169 --> 00:01:24.603
którymi matka nie opiekowała się 
z aż takim oddaniem.

00:01:25.819 --> 00:01:28.038
Myślałem sobie:

00:01:28.947 --> 00:01:30.538
"Czy to czary?

00:01:31.124 --> 00:01:32.407
Jak to jest?"

NOTE Paragraph

00:01:32.407 --> 00:01:35.162
Genetyk chciałby, żebyście myśleli,

00:01:35.350 --> 00:01:38.803
że być może matka miała gen "złej matki",

00:01:39.091 --> 00:01:43.100
który podnosił poziom stresu u młodych

00:01:43.375 --> 00:01:45.530
i był przekazywany
z pokolenia na pokolenie.

00:01:45.530 --> 00:01:47.753
Wszystko determinowałaby genetyka.

00:01:48.294 --> 00:01:51.359
A może w grę wchodzi coś innego?

NOTE Paragraph

00:01:51.997 --> 00:01:54.876
Jeśli chodzi o szczury,
możemy odpowiedzieć na to pytanie.

00:01:55.572 --> 00:01:58.712
Zrobiliśmy eksperyment z podmianą matek.

00:01:59.119 --> 00:02:03.675
Natychmiast po narodzinach 
oddziela się miot od matek

00:02:03.675 --> 00:02:05.780
i oddaje matkom dwojakiego typu.

00:02:05.780 --> 00:02:08.962
Młodymi zajmie się matka zastępcza.

00:02:08.962 --> 00:02:11.461
Matki są dwojakie,
bardzo i mało opiekuńcze.

00:02:11.461 --> 00:02:15.563
Wszystkie młode rozdzieliliśmy 
pomiędzy te dwie matki zastępcze.

00:02:15.651 --> 00:02:17.805
Odpowiedź okazała się niesamowita.

00:02:18.124 --> 00:02:21.520
To nie geny otrzymane od matki są ważne.

00:02:22.082 --> 00:02:27.118
To nie od biologicznej matki 
zależała odporność na stres u szczurów,

00:02:27.843 --> 00:02:31.698
ale matki, która zajmowała się młodymi.

00:02:32.563 --> 00:02:35.547
Jak to możliwe?

NOTE Paragraph

00:02:36.921 --> 00:02:38.649
Jestem epigenetykiem.

00:02:38.748 --> 00:02:42.384
Interesuje mnie, jak są znaczone geny

00:02:42.384 --> 00:02:46.051
przez znaczniki chemiczne 
w procesie embriogenezy,

00:02:46.051 --> 00:02:48.880
zachodzącej kiedy przebywamy
w brzuchu matki,

00:02:49.001 --> 00:02:52.209
oraz który z nich i w jakiej tkance
będzie podlegał ekspresji.

00:02:52.569 --> 00:02:56.729
Jedne geny podlegają ekspresji w mózgu,
a inne w wątrobie czy w oku.

00:02:57.816 --> 00:02:59.493
Zastanawialiśmy się,

00:03:00.328 --> 00:03:04.412
czy matka może jakoś przeprogramować

00:03:04.832 --> 00:03:08.673
geny potomstwa swoim zachowaniem?

00:03:09.176 --> 00:03:10.781
W ciągu dziesięciu lat badań

00:03:10.781 --> 00:03:14.360
odkryliśmy domino reakcji biochemicznych,

00:03:14.677 --> 00:03:17.814
dzięki którym opieka matki, 
czyli lizanie potomstwa,

00:03:18.105 --> 00:03:22.406
jest przekładana na biochemiczne sygnały
docierające do jądra komórki

00:03:22.406 --> 00:03:25.733
i odmiennie programujące DNA.

00:03:26.105 --> 00:03:30.432
To przygotowuje zwierzę do życia.

00:03:31.295 --> 00:03:33.373
Czy to życie będzie trudne?

00:03:33.921 --> 00:03:35.612
Czy będzie dużo jedzenia?

00:03:35.612 --> 00:03:38.062
Czy wokół będzie wiele kotów i węży?

00:03:38.062 --> 00:03:40.559
A może będzie to życie 
wyższej klasy średniej,

00:03:40.559 --> 00:03:43.326
dla której najważniejsze jest
właściwe zachowanie,

00:03:43.326 --> 00:03:45.903
żeby zyskać społeczne poważanie.

00:03:47.249 --> 00:03:53.284
Zastanówmy się, jak ważny 
może być ten proces w naszym życiu.

00:03:53.549 --> 00:03:56.284
Dziedziczymy DNA po przodkach.

00:03:57.229 --> 00:04:01.065
DNA jest stare,
powstało w drodze ewolucji.

00:04:01.917 --> 00:04:05.274
Jednak nie mówi o tym,
czy urodzimy się w Sztokholmie,

NOTE Paragraph

00:04:06.323 --> 00:04:09.313
gdzie dni są długie latem i krótkie zimą,

00:04:09.752 --> 00:04:14.146
czy w Ekwadorze, gdzie przez cały rok
dnie i noce są równe,

00:04:14.146 --> 00:04:17.903
co ma ogromny wpływ na naszą fizjologię.

00:04:19.275 --> 00:04:23.196
Być może to, z czym stykamy się
na wczesnym etapie naszego życia,

00:04:23.735 --> 00:04:25.574
czyli sygnały otrzymywane od matki,

00:04:25.574 --> 00:04:30.277
mówi o otoczeniu społecznym,
w którym mamy żyć.

00:04:30.285 --> 00:04:33.747
Jeśli ma być ciężko,
lepiej bądź niespokojny i zestresowany.

00:04:33.747 --> 00:04:36.870
Albo zupełnie inny,
jeśli życie ma być lekkie.

00:04:36.870 --> 00:04:39.661
Będzie dużo czy mało słońca?

00:04:40.228 --> 00:04:43.711
Dużo czy mało pożywienia?

00:04:44.209 --> 00:04:45.671
Jeśli brakuje pożywienia,

00:04:45.671 --> 00:04:49.782
lepszy będzie mózg podatny 
na objadanie się, kiedy jest co jeść,

00:04:50.640 --> 00:04:54.974
i zdolność do magazynowania
tkanki tłuszczowej.

00:04:56.644 --> 00:04:59.698
To dobra cecha,
wybrana na drodze ewolucji,

00:05:00.289 --> 00:05:07.273
żeby stare, niezmienne DNA mogło
prężnie funkcjonować w nowym środowisku.

00:05:07.273 --> 00:05:09.922
Jednak czasem coś idzie nie tak.

00:05:10.659 --> 00:05:15.855
Rodząc się w biednej rodzinie, 
otrzymujesz informację:

00:05:16.141 --> 00:05:20.141
"Lepiej zjadać każde napotkane jedzenie".

NOTE Paragraph

00:05:20.750 --> 00:05:23.116
Tyle, że ludzie się zmienili,


00:05:23.116 --> 00:05:25.280
prześcignęli ewolucję.

00:05:25.280 --> 00:05:28.157
Hamburgera można kupić za dolara,

00:05:28.647 --> 00:05:34.569
więc przygotowanie do życia,
które otrzymaliśmy od matki,

00:05:34.846 --> 00:05:37.224
okazuje się nieodpowiednie.

00:05:38.274 --> 00:05:42.086
Miało chronić nas przed głodem,

00:05:42.371 --> 00:05:46.442
a powoduje otyłość,
problemy sercowo-naczyniowe

00:05:46.675 --> 00:05:48.416
i choroby metaboliczne.

00:05:48.864 --> 00:05:52.129
Koncepcja wpływu doświadczenia na geny,

00:05:52.147 --> 00:05:54.337
zwłaszcza nabywanego
we wczesnym dzieciństwie,

00:05:54.337 --> 00:05:59.286
może wyjaśnić kwestie zdrowotne.

00:06:00.640 --> 00:06:02.352
Czy tylko u szczurów?

00:06:03.053 --> 00:06:05.592
Nie da się tego sprawdzić na ludziach,

00:06:05.958 --> 00:06:09.523
bo narażanie dzieci 
na szkodę jest nieetyczne.

00:06:10.088 --> 00:06:13.416
Jeśli ubogie dziecko rozwinie pewną cechę,

00:06:13.416 --> 00:06:16.477
nie dowiemy się, czy to z powodu biedy,

00:06:17.130 --> 00:06:19.791
czy też złych genów.

00:06:20.127 --> 00:06:21.785
Genetycy będą was przekonywać,

00:06:21.785 --> 00:06:24.771
że biedni są biedni przez geny.

00:06:25.237 --> 00:06:29.191
Epigenetycy powiedzą wam,
że biedni żyją w złym

NOTE Paragraph

00:06:29.191 --> 00:06:31.280
lub zubożałym środowisku,

00:06:31.280 --> 00:06:34.167
które tworzy ten fenotyp.

00:06:35.805 --> 00:06:41.198
Zaczęliśmy badać naszych małpich kuzynów.

00:06:41.999 --> 00:06:46.905
Stephen Suomi, mój kolega, 
hodował małpy na dwa sposoby.

00:06:46.915 --> 00:06:49.755
Część z nich została
losowo oddzielona od matek

00:06:49.755 --> 00:06:55.223
i wychowana przez opiekunkę
jak przez zastępczą matkę.

00:06:55.496 --> 00:06:58.183
Te małpy zamiast matki miały opiekunkę.

00:06:58.183 --> 00:07:02.167
Druga część została wychowana 
przez ich własne matki.

00:07:02.982 --> 00:07:07.119
Kiedy dorosły, całkowicie się różniły.

00:07:07.305 --> 00:07:10.640
Małpy mające matkę
nie zwracały uwagi na alkohol

00:07:10.706 --> 00:07:12.328
ani nie były agresywne seksualnie.

NOTE Paragraph

00:07:12.328 --> 00:07:16.223
Małpy wychowane bez matki
były agresywne, zestresowane

00:07:16.223 --> 00:07:18.171
i uzależnione od alkoholu.

00:07:18.401 --> 00:07:22.772
Tuż po ich urodzeniu
przyjrzeliśmy się ich DNA,

00:07:23.243 --> 00:07:27.404
żeby sprawdzić, czy to możliwe, 
że matka znakuje swoje dziecko.

00:07:27.404 --> 00:07:31.567
Jest znacznik matki w DNA potomstwa.

00:07:32.034 --> 00:07:35.618
Na przykładzie tych 14 małp widzimy,

00:07:35.783 --> 00:07:38.489
jak prowadzone są nowoczesne
badania epigenetyczne.

00:07:38.489 --> 00:07:42.974
Potrafimy znaleźć chemiczne znaczniki,
które nazywamy znacznikami metylacji,

00:07:43.154 --> 00:07:48.222
na pojedynczym nukleotydzie DNA
i zmapować tak cały genom.

00:07:48.222 --> 00:07:51.460
Możemy porównać małpy
mające i niemające matki.

00:07:51.460 --> 00:07:54.192
Oto wizualne przedstawienie.

00:07:54.195 --> 00:07:57.873
Na czerwono zaznaczono
bardziej zmetylowane geny,

00:07:58.062 --> 00:08:00.817
na zielono, mniej zmetylowane.

00:08:01.254 --> 00:08:03.738
Wiele genów ulega zmianie,

00:08:03.738 --> 00:08:06.351
bo brak matki ma wpływ

00:08:06.351 --> 00:08:08.120
na wszystko.

NOTE Paragraph

00:08:08.120 --> 00:08:11.587
Wysyła sygnały o tym,
jak będzie wyglądał świat,

00:08:11.587 --> 00:08:13.523
kiedy młode dorośnie.

00:08:13.552 --> 00:08:18.301
Widać, jak bardzo odmienne 
są te dwie grupy małp.

00:08:19.413 --> 00:08:21.831
Jak wcześnie się to dzieje?

00:08:22.073 --> 00:08:23.916
Te małpy nie widziały matki,

00:08:23.916 --> 00:08:25.899
więc miały już doświadczenie społeczne.

00:08:26.099 --> 00:08:30.114
Czy można już w chwili narodzin
odczuć status społeczny?

00:08:31.210 --> 00:08:32.391
W tym eksperymencie

00:08:32.391 --> 00:08:36.933
zbadaliśmy łożyska małp 
o różnej pozycji społecznej.

00:08:37.847 --> 00:08:42.046
Co ciekawe, u wszelkich istot żywych

00:08:43.136 --> 00:08:45.877
ma ona strukturę hierarchiczną.

00:08:46.384 --> 00:08:48.053
Małpa numer jeden to szef.

00:08:48.555 --> 00:08:50.617
Małpa numer cztery to szeregowy.

00:08:50.787 --> 00:08:54.371
Kiedy wsadzimy cztery małpy do klatki,
zawsze znajdzie się szef

00:08:54.738 --> 00:08:56.902
i szeregowy.

00:08:57.586 --> 00:09:02.549
Co ciekawe, małpa numer jeden 
będzie o wiele zdrowsza

00:09:02.609 --> 00:09:04.432
niż małpa numer cztery.

00:09:04.742 --> 00:09:10.563
W klatce małpa numer jeden
będzie jadła mniej

00:09:11.124 --> 00:09:13.017
niż małpa numer cztery.

00:09:14.178 --> 00:09:18.190
Na tym obrazie metylacji widać,
jak oddzielenie od matki

NOTE Paragraph

00:09:18.490 --> 00:09:22.531
wpływa na zwierzęta o statusie społecznym

00:09:22.543 --> 00:09:26.534
wysokim i niskim.

00:09:27.255 --> 00:09:31.063
Rodzimy się już z informacją
o statusie społecznym.

00:09:31.581 --> 00:09:34.504
Ta informacja jest neutralna

00:09:34.504 --> 00:09:35.928
i przygotowuje nas do życia,

00:09:35.928 --> 00:09:39.218
bo trzeba zaprogramować swoją biologię

00:09:39.218 --> 00:09:43.407
w zależności od statusu.

00:09:44.397 --> 00:09:46.619
Jak można zbadać to u ludzi?

00:09:46.855 --> 00:09:50.158
Niedozwolone są eksperymenty
narażające ludzi na szkodę.

00:09:50.158 --> 00:09:54.922
Jednak Bóg eksperymentuje na nas,
co nazywa się klęskami żywiołowymi.

00:09:55.260 --> 00:09:59.028
Jedna z największych klęsk 
w kanadyjskiej historii

00:09:59.053 --> 00:10:01.846
wydarzyła się w Quebecu, mojej prowincji.

00:10:02.090 --> 00:10:04.275
Burza lodowa w 1998 roku

00:10:04.301 --> 00:10:08.435
zniszczyła sieć energetyczną 
w samym środku zimy,

00:10:08.481 --> 00:10:12.609
a temperatury spadały do -30 stopni.

00:10:12.943 --> 00:10:15.603
Wiele kobiet było w ciąży.

00:10:15.999 --> 00:10:21.926
Wraz z Suzanne King
obserwowaliśmy ich dzieci

NOTE Paragraph

00:10:22.089 --> 00:10:24.046
przez piętnaście lat.

00:10:24.774 --> 00:10:28.985
Badaliśmy wpływ wzrostu poziomu stresu,

00:10:28.989 --> 00:10:31.185
mając obiektywne kryteria.

00:10:31.333 --> 00:10:33.649
Jak długo nie było prądu,

00:10:33.649 --> 00:10:35.379
gdzie przebywano,

NOTE Paragraph

00:10:35.918 --> 00:10:40.731
w mieszkaniu teściowej
czy wiejskiej posiadłości?

00:10:41.130 --> 00:10:43.577
Sumując te informacje
i poziom stresu społecznego,

00:10:43.577 --> 00:10:47.740
można zastanowić się,
jakie były te dzieci.

00:10:48.227 --> 00:10:52.639
Okazuje się, że wzrost stresu 
sprzyja rozwojowi autyzmu,

NOTE Paragraph

00:10:52.692 --> 00:10:58.080
chorób metabolicznych 
i autoimmunologicznych.

00:10:58.779 --> 00:11:01.267
Po określeniu poziomu metylacji widać,

00:11:01.267 --> 00:11:06.666
że zielone geny stają się czerwone,
kiedy poziom stresu wzrasta,

00:11:06.776 --> 00:11:10.192
a czerwone stają się zielone.

00:11:10.192 --> 00:11:14.428
Cały genom reaguje na stres.

00:11:14.838 --> 00:11:17.428
[Czy jeśli można zaprogramować
geny, można to cofnąć?]

00:11:17.428 --> 00:11:20.591
Skoro można zaprogramować geny

00:11:20.591 --> 00:11:24.523
i nie jesteśmy niewolnikami ich historii,

00:11:24.523 --> 00:11:27.856
to czy proces ten jest odwracalny?

00:11:28.017 --> 00:11:32.035
Epigenetyczne podłoże 
może mieć zarówno nowotwór,

NOTE Paragraph

00:11:33.476 --> 00:11:37.247
jak i choroby metaboliczne i psychiczne.

00:11:38.247 --> 00:11:40.952
Przeanalizujmy uzależnienie od kokainy.

00:11:41.694 --> 00:11:43.796
To straszny nałóg,

00:11:44.639 --> 00:11:47.987
który może prowadzić do śmierci.

00:11:49.697 --> 00:11:54.104
Czy jeśli przeprogramujemy
uzależniony mózg,

00:11:54.393 --> 00:11:59.578
zwierzę przestanie być uzależnione?

00:12:00.466 --> 00:12:06.662
Znając schemat uzależnienia,
zrekonstruujemy ten proces u ludzi.

00:12:06.662 --> 00:12:11.129
Chodzicie do szkoły średniej
i ktoś proponuje wam kokainę.

00:12:11.345 --> 00:12:13.209
Bierzecie i nic złego się nie dzieje.

00:12:13.363 --> 00:12:17.473
Po kilku miesiącach
coś przypomina wam ten pierwszy raz,

00:12:17.541 --> 00:12:20.430
diler dostarcza kokainę
i uzależniacie się.

00:12:20.430 --> 00:12:22.229
Zmienia się wasze życie.

00:12:22.229 --> 00:12:23.839
Ze szczurami jest tak samo.

00:12:23.839 --> 00:12:28.280
Mój kolega Gal Yadid
przyzwyczaja je do kokainy,

00:12:28.390 --> 00:12:31.422
a potem na miesiąc 
wstrzymuje jej podawanie,

NOTE Paragraph

00:12:31.422 --> 00:12:34.907
po czym przypomina im okoliczności,
w których spróbowały jej pierwszy raz,

00:12:34.907 --> 00:12:38.149
za pomocą sygnału i kolorów klatki, 


00:12:38.165 --> 00:12:39.812
i szczury szaleją.

00:12:39.812 --> 00:12:43.170
Żeby dostać się do kokainy,
naciskają dźwignię, aż padną.

00:12:44.163 --> 00:12:48.353
Po raz pierwszy odkryliśmy
pewną różnicę u zwierząt.

00:12:48.641 --> 00:12:52.442
Kiedy brakuje kokainy
i nic się nie dzieje,

NOTE Paragraph

00:12:52.989 --> 00:12:54.893
epigenom ulega przekształceniom,

00:12:54.893 --> 00:12:57.958
a geny zostają inaczej oznakowane.

00:12:57.958 --> 00:12:59.578
Kiedy pojawi się sygnał,

00:12:59.578 --> 00:13:04.380
ich genom wytworzy fenotyp 
osobnika uzależnionego.

00:13:04.667 --> 00:13:11.035
Podaliśmy szczurom leki,
które bądź wzmagały metylację DNA,

00:13:11.239 --> 00:13:13.459
czyli obserwowany znacznik epigenetyczny,

00:13:13.459 --> 00:13:16.991
bądź ją obniżały.

00:13:17.203 --> 00:13:18.221
Jak się okazało, 


00:13:18.255 --> 00:13:24.205
wzrost metylacji znacząco nasilał 
pragnienie spożycia kokainy,

00:13:24.667 --> 00:13:30.317
jednak przy jej obniżeniu nałóg znikał.

00:13:30.582 --> 00:13:32.127
Tak przeprogramowaliśmy szczury.

00:13:32.127 --> 00:13:36.480
Między zwykłym a epigenetycznym lekiem
zasadnicza różnica jest taka,

00:13:36.480 --> 00:13:39.013
że leki epigenetyczne

00:13:39.013 --> 00:13:42.004
w zasadzie wymazują 
posiadane doświadczenie,

NOTE Paragraph

00:13:43.182 --> 00:13:46.109
a po ich odstawieniu choroba nie powróci,

00:13:46.109 --> 00:13:48.276
chyba że powtórzy się
pierwotne doświadczenie.

00:13:48.276 --> 00:13:49.722
Tak wygląda przeprogramowanie.

00:13:49.722 --> 00:13:54.026
Kiedy zbadaliśmy zwierzęta
po 30, 60 dniach,

00:13:54.026 --> 00:13:56.877
które w warunkach ludzkich 
równałyby się latom,

00:13:56.877 --> 00:14:02.307
szczury wciąż były wolne od nałogu
w skutek epigenetycznej terapii.

00:14:04.642 --> 00:14:10.037
Dowiedzieliśmy się o DNA, 
że nie jest zwykłą sekwencją liter

00:14:10.862 --> 00:14:13.171
ani scenariuszem.

00:14:13.171 --> 00:14:15.505
DNA to dynamiczny film.

00:14:16.266 --> 00:14:20.920
Doświadczenia są stale wpisywane 
w ten interaktywny film.

00:14:21.326 --> 00:14:26.294
To jak oglądanie filmu o waszym DNA,
czyli życiu, trzymając pilota w ręku.

00:14:26.811 --> 00:14:30.130
Możecie usuwać i dodawać aktorów.

00:14:30.863 --> 00:14:36.148
Pomimo deterministycznej natury genów

00:14:36.759 --> 00:14:39.913
mamy kontrolę nad tym, 
jak wyglądają nasze geny.

00:14:40.649 --> 00:14:43.509
Jest to niezwykle optymistyczna wiadomość.

00:14:43.685 --> 00:14:47.152
Pojawia się możliwość spojrzenia
na niektóre śmiertelne choroby,

NOTE Paragraph

00:14:47.152 --> 00:14:49.622
takie jak nowotwór czy choroby psychiczne,

00:14:50.182 --> 00:14:52.354
w nowy sposób,

00:14:53.064 --> 00:14:55.292
jak na błędną adaptację,

00:14:55.292 --> 00:14:58.552
którą można odwrócić 
dzięki epigenetycznej interwencji,

00:14:58.732 --> 00:15:04.719
usuwając z filmu aktora
i tworząc nową narrację.

00:15:06.129 --> 00:15:08.197
Podsumowując,

00:15:08.674 --> 00:15:15.487
DNA to połączenie dwóch warstw informacji.

00:15:16.047 --> 00:15:19.288
Jedna jest stara

00:15:19.776 --> 00:15:22.713
i ewoluowała przez miliony lat.

00:15:23.473 --> 00:15:27.053
Jest stała i trudno ją zmienić.

00:15:27.410 --> 00:15:30.771
Druga warstwa informacji
jest epigenetyczna,

00:15:31.221 --> 00:15:34.369
otwarta i dynamiczna.

00:15:35.245 --> 00:15:38.777
Tworzy interaktywną narrację,

00:15:39.731 --> 00:15:46.436
co w dużej mierze pozwala nam
kontrolować swój los,

00:15:47.507 --> 00:15:50.181
los naszych dzieci

00:15:50.961 --> 00:15:54.700
oraz daje nadzieję na zwalczenie chorób

00:15:55.395 --> 00:15:59.391
i rozwiązanie ważnych kwestii zdrowotnych,

00:15:59.728 --> 00:16:02.789
które dotykają ludzkość
od dłuższego czasu.

00:16:03.284 --> 00:16:07.540
Mimo że determinują nas geny,

00:16:08.470 --> 00:16:11.286
istnieje pewien stopień wolności,

00:16:11.643 --> 00:16:15.675
dzięki której możemy wziąć
odpowiedzialność za swoje życie.

00:16:15.805 --> 00:16:16.812
Dziękuję.

00:16:16.939 --> 00:16:17.839
(Brawa)