WEBVTT

00:00:06.800 --> 00:00:09.222
Çfarë kanë të përbashkët një
filozof i vjetër Grek

00:00:09.270 --> 00:00:12.413
dhe një Kuaker i shekullit të 19-të

00:00:12.427 --> 00:00:14.847
me shkencëtarë fitues të çmimit Nobel?

00:00:16.916 --> 00:00:20.940
Edhe pse ata janë të ndarë nga 
më shumë se 2,400 vite histori

00:00:20.940 --> 00:00:25.045
secili prej tyre ka kontribuar në
përgjigjjen e pyetjes së përjetshme:

00:00:25.045 --> 00:00:26.764
nga çfarë përbëhen gjërat?

00:00:26.764 --> 00:00:31.254
Ishte rreth vitit 440 Para Erës Sonë
kur Demokriti së pari propozoi

00:00:31.254 --> 00:00:35.104
se gjithçka në botë përbëhej
nga grimca të vogla

00:00:35.114 --> 00:00:37.804
të rrethuara me hapësirë boshe.

00:00:37.804 --> 00:00:41.494
Dhe ai madje spekuloi se ato 
dallojnë në madhësi dhe formë

00:00:41.494 --> 00:00:44.153
varësisht nga substanca që kompozojnë.

00:00:44.153 --> 00:00:49.507
Ai i quajti këto grimca "atomos",
Greqisht për "të pandashme"

00:00:49.507 --> 00:00:53.810
Idetë e tij u kundërshtuan nga
filozofët më të njohur të kohës së tij.

00:00:53.810 --> 00:00:56.877
Aristoteli, për shembull, 
kundërshtoi plotësisht

00:00:56.877 --> 00:01:00.257
duke deklaruar se materia 
përbëhej nga 4 elemente:

00:01:00.257 --> 00:01:03.170
toka, era, uji dhe zjarri,

00:01:03.170 --> 00:01:06.762
dhe shumica e shkencëtarëve të
mëvonshëm ndoqën mendimin e tij.

00:01:07.452 --> 00:01:12.198
Atomet do të qëndronin të
harruara deri në 1808,

00:01:12.198 --> 00:01:17.797
kur një mësues Kuaker i quajtur Xhon Dalton
u përpoq të sfidonte teorinë Aristoteliane.

00:01:17.797 --> 00:01:21.587
Përderisa atomizmi i Demokritit
ishte plotësisht teorik,

00:01:21.587 --> 00:01:26.450
Daltoni tregoi se substancat e zakonshme
gjithmonë ndaheshin në të njëjtat elemente

00:01:26.450 --> 00:01:28.264
me të njëjtat proporcione,

00:01:28.264 --> 00:01:30.666
Ai konkludoi se përzierjet e ndryshme

00:01:30.666 --> 00:01:33.807
ishin kombinime të atomeve
të elementeve të ndryshme,

00:01:33.807 --> 00:01:36.333
secila e një mase dhe madhësie të veçantë

00:01:36.333 --> 00:01:39.437
që as nuk mund të krijohej,
e as të shkatërrohej.

00:01:39.437 --> 00:01:41.636
Edhe pse ai morri shumë nderime
për punën e tij,

00:01:41.636 --> 00:01:45.970
si Kuaker, Daltoni jetoi në mënyrë 
modeste deri në vdekje.

00:01:45.970 --> 00:01:49.309
Teoria atomike tani ishte e pranuar
nga komuniteti shkencor,

00:01:49.309 --> 00:01:50.979
por zhvillimi tjetër i madh

00:01:50.979 --> 00:01:53.710
nuk do të vinte deri 
gati një shekull më vonë

00:01:53.710 --> 00:01:59.806
me zbulimin e elektronit në 1897
nga fizikanti J.J. Tomson.

00:01:59.806 --> 00:02:03.409
Në atë që ne mund ta quajmë
modeli "biskotë me çokollatë" i atomit,

00:02:03.409 --> 00:02:07.631
ai tregoi atomet si sfera të paketuara
identike të materies pozitive

00:02:07.631 --> 00:02:10.767
të mbushura me elektrone të
ngarkuara negativisht.

00:02:10.767 --> 00:02:15.326
Tomsoni fitoi çmimin Nobel në
1906 për zbulimin e tij të elektronit,

00:02:15.326 --> 00:02:18.614
por modeli i tij i atomit
nuk qëndroi rrotull gjatë.

00:02:18.614 --> 00:02:23.603
Kjo sepse ai ndodhi të kishte
disa studentë mjaft të mençur,

00:02:24.943 --> 00:02:27.176
duke përfshirë njëfarë Ernest Rutherford,

00:02:27.176 --> 00:02:31.048
që do të bëhej i njohur si
babai i epokës nukleare.

00:02:31.048 --> 00:02:34.042
Gjatë studimit të efekteve të 
rrezeve-X në gazra,

00:02:34.042 --> 00:02:37.188
Rutherford-i vendosi të hulumtonte
atomet më afër

00:02:37.188 --> 00:02:43.019
duke qëlluar grimca alfa të vogla,
pozitivisht të ngarkuara në një fletë ari.

00:02:43.019 --> 00:02:44.486
Nën modelin e Thompson-it,

00:02:44.486 --> 00:02:47.282
ngarkesa hollësisht 
e shpërndarë e atomit

00:02:47.282 --> 00:02:50.923
nuk do të ishte e mjaftueshme për
shmangien e grimcave në çfarëdo vendi.

00:02:50.923 --> 00:02:53.199
Efekti do të kishte qenë
si një grumbull topash tenisi

00:02:53.199 --> 00:02:55.737
duke goditur nëpër një
ekran të hollë letre.

00:02:55.737 --> 00:02:58.400
Por ndërsa shumica e grimcave
kaluan përtej,

00:02:58.400 --> 00:03:00.689
disa kërcyen mbrapsht,

00:03:00.689 --> 00:03:05.718
duke sugjeruar që fleta ishte më shumë si
një rrjetë e trashë me vrima të mëdha.

00:03:05.718 --> 00:03:09.791
Rutherford-i konkludoi që atomet përbëheshin
nga hapësira të mëdha boshe

00:03:09.791 --> 00:03:11.791
me vetëm disa elektrone,

00:03:11.791 --> 00:03:14.940
ndërsa shumica e masës ishte 
e koncentruar në qendër,

00:03:14.940 --> 00:03:16.881
të cilës ia la emrin bërthamë.

00:03:16.881 --> 00:03:19.282
Grimcat alfa kaluan përmes vrimave

00:03:19.282 --> 00:03:24.116
por kërcyen mbrapsht nga bërthama,
e dendur, pozitivisht e ngarkuar.

00:03:24.116 --> 00:03:27.129
Por teoria atomike nuk ishte
ende e plotësuar.

00:03:27.129 --> 00:03:31.706
Në vitin 1913, një tjetër student 
i Thompson-it me emrin Niles Bohr

00:03:31.706 --> 00:03:34.421
zgjeroi modelin nuklear të Rutherford-it.

00:03:34.421 --> 00:03:38.297
Duke vazhduar mbi punën e mëhershme nga
Max Planck dhe Albert Ajnshtajn

00:03:38.297 --> 00:03:41.315
ai përcaktoi se elektronet 
orbitojnë bërthamën

00:03:41.315 --> 00:03:44.166
në distanca dhe energji fikse,

00:03:44.166 --> 00:03:48.086
të afta për të kërcyer nga një nivel 
në tjetrin, por jo për të ekzistuar në

00:03:48.086 --> 00:03:49.341
hapësirën ndërmjet.

00:03:49.341 --> 00:03:52.730
Modeli planetar i Borit mori vëmendje
qendrore,

00:03:52.730 --> 00:03:55.929
por së shpejti, edhe ai hasi
disa komplikime.

00:03:55.929 --> 00:04:00.016
Eksperimentet kishin treguar se në
vend të së qenurit grimca të veçanta,

00:04:00.016 --> 00:04:03.844
elektronet njëkohësisht silleshin si valë,

00:04:03.844 --> 00:04:07.448
duke mos u kufizuar në një 
pikë të caktuar në hapësirë.

00:04:07.448 --> 00:04:10.776
Dhe në formulimin e principit
të tij të famshëm të pasigurisë,

00:04:10.776 --> 00:04:13.830
Werner Heisenberg tregoi se ishte
e pamundur të përcaktosh

00:04:13.830 --> 00:04:17.726
të dyja shpejtësinë dhe pozicionin
ekzakt të elektroneve

00:04:17.726 --> 00:04:20.380
ndërsa lëvizin rreth një atomi.

00:04:20.380 --> 00:04:22.991
Ideja që elektronet nuk mund
të lokalizohen saktë

00:04:22.991 --> 00:04:26.261
por ekzistojnë përbrenda një
shtrirje lokacionesh të mundshme

00:04:26.261 --> 00:04:29.657
i dha ngritje modelit aktual 
kuantik të atomit,

00:04:29.657 --> 00:04:33.027
një teori mahnitëse me një seri
të re të kompleksiteteve,


00:04:33.027 --> 00:04:36.477
implikimet e të cilave ende 
nuk janë kuptuar plotësisht.

00:04:36.477 --> 00:04:39.453
Edhe pse kuptimi jonë për atomet
vazhdon të ndryshojë,

00:04:39.453 --> 00:04:42.026
fakti bazik i atomeve qëndron,

00:04:42.026 --> 00:04:44.916
pra le të festojmë triumfin
e teorisë atomike

00:04:44.916 --> 00:04:46.583
me disa fishekzjarre.

00:04:46.583 --> 00:04:50.193
Përderisa elektronet që orbitojnë një atom
ndërrojnë nivelet energjetike,

00:04:50.193 --> 00:04:54.872
ato absorbojnë ose lirojnë energji në
formë të gjatësive valore të dritës,

00:04:54.872 --> 00:04:58.032
duke rezultuar në të gjitha ngjyrat 
mahnitëse që i shohim.

00:04:58.032 --> 00:05:00.875
Dhe mund ta imagjinojmë Demokritin
duke shikuar nga ndokund,

00:05:00.875 --> 00:05:03.652
i kënaqur që më shumë se 2 mileniume
më vonë

00:05:03.652 --> 00:05:06.731
doli që ai kishte pasur të drejtë
gjatë gjithë kësaj kohe.