WEBVTT

00:00:06.794 --> 00:00:12.118
چیمپانزییەک چەند هەڵووژەیەکی
زۆرگەیوو دەکەوێتە بەردەمی.

00:00:12.118 --> 00:00:14.081
زۆربەیان پارچە بوون.

00:00:14.081 --> 00:00:17.601
نزیکی دەکەنەوە لە
بۆنی میوە فریودەرەکە.

00:00:17.601 --> 00:00:19.032
گەدەی پڕ دەکات و

00:00:19.032 --> 00:00:23.042
هەست بە شتێک دەکات کە...
کاریگەری سەیرە.

00:00:23.042 --> 00:00:26.032
ئەم مەیموونە ئاگادارنییە
کە لە بەردەم پڕۆسەیەکە

00:00:26.032 --> 00:00:28.179
کە مرۆڤ سوودی لێ وەردەگرێت

00:00:28.179 --> 00:00:33.192
بۆ درووست کردنی
بیرە، مەی، و خواردنەوەی کحولی تر.

NOTE Paragraph

00:00:33.192 --> 00:00:37.438
شەکری ناو میوەی زۆر گەیوو
بوونەوەری زۆر بچووک ڕادەکێشێت

00:00:37.438 --> 00:00:38.878
کە ناسراون بە هەوێن.

00:00:38.878 --> 00:00:43.781
کاتێک هەوێنەکان شەکرەکە دەخۆن
ئاوێتەیەک درووست دەکەن ناوی ئیسانۆڵ-

00:00:43.781 --> 00:00:46.791
جۆری کحولە لە ناو
خواردنەوە کحولیەکان.

00:00:46.791 --> 00:00:49.766
ئەم پرۆسەیە پێی دەگووترێت هەڵهاتن.

00:00:49.766 --> 00:00:51.861
کەس نازانێت لەچ کاتێک

00:00:51.861 --> 00:00:54.611
مرۆڤ دەستی کرد بە درووست کردنی
خواردنەوەی هەڵهاتوو.

00:00:54.611 --> 00:00:59.572
کۆنترین بەڵگە دەگەڕێتەوە بۆ
٧٠٠٠ ساڵ پێش زایین لە چین،

00:00:59.572 --> 00:01:01.682
کاتێک پاشماوەی مەنجەڵی قوڕ

00:01:01.682 --> 00:01:04.875
ئاشکرای کردووە کە خەڵک خواردنەوەی
کحولییان درووست کردووە

00:01:04.875 --> 00:01:09.311
لە برنجی هەڵهاتوو، ئاڵەف،
ترێ، لەگەڵ هەنگوین.

NOTE Paragraph

00:01:09.311 --> 00:01:11.111
لە چەند هەزارەیەکدا،

00:01:11.111 --> 00:01:15.441
زۆربەی کەلتووری جیهانی
خواردنەوەکانیان هەڵدەهێنا.

00:01:15.441 --> 00:01:19.663
میزۆپۆتامی و میسری دێرین
بیرەیان درووست دەکرد

00:01:19.663 --> 00:01:21.919
لە دانەوێڵەی پاککراوی کۆگاکراو.

00:01:21.919 --> 00:01:24.837
ئەم بیرەیە
بۆ هەموو چینێکی کۆمەڵایەتی بەردەست بوو،

00:01:24.837 --> 00:01:28.232
تەنانەت کرێکارەکانیش
لە خواردنی رۆژانە وەریان دەگرت.

00:01:28.232 --> 00:01:29.922
هەروەها مەیشیان درووست دەکرد،

00:01:29.922 --> 00:01:32.882
بەڵام بەهۆی کەش و هەوا
گوونجاو نەبوو بۆ گەشەکردنی ترێ،

00:01:32.882 --> 00:01:36.212
کارێکی دەگمەن و گران بوو.

NOTE Paragraph

00:01:36.212 --> 00:01:40.162
بەڵام لە یۆنان و ڕۆمدا
کە ترێ ئاسان گەشە دەکات،

00:01:40.162 --> 00:01:45.072
مەی زۆر بەردەست بوو
وەکو بیرە لە میسڕ و میزۆپۆتامیا.

00:01:45.072 --> 00:01:48.702
چونکە هەوێن
هەموو شەکرێک هەڵدەهێنێت،

00:01:48.702 --> 00:01:50.625
خەڵکی دێرین کحولیان درووست کرد

00:01:50.625 --> 00:01:53.995
لەهەر ڕووەکێک و دانەوێڵەیەک
کە لەناوچەکەدا گەشەی دەکرد.

00:01:53.995 --> 00:01:57.195
لە ئەمریکای باشوور،
خەڵکی چیچەیان لە دانەوێڵە درووست دەکرد،

00:01:57.195 --> 00:01:59.912
هەندێك جار ڕووەکی هۆشبەریان تێ دەکرد.

00:01:59.912 --> 00:02:03.806
کە ئێستا نیو مەکسیکۆیە
پۆڵک، لە شیلەی کاکتوس درووست کراوە،

00:02:03.806 --> 00:02:05.316
خواردنەوەیەکی بەناوبانگ بوو،

00:02:05.316 --> 00:02:09.476
لە کاتێکدا ئەفریقی ڕۆژهەڵات
بیرەی مۆز و دارخورمایان درووست دەکرد.

00:02:09.476 --> 00:02:13.916
لە ناوچەی ئێستا کە ژاپۆنە،
خەڵک ساکێیان لە برنج درووست دەکرد.

00:02:13.916 --> 00:02:17.689
نزیکە هەموو ناوچەیەکی جیهان
خواردنەوەی هەڵهاتووی تایبەتی خۆی هەبووە.

NOTE Paragraph

00:02:17.689 --> 00:02:21.125
کاتێک حکول خواردن
بووە بەشێک لە ژیانی ڕۆژانە،

00:02:21.125 --> 00:02:25.680
هەندێک دەسەڵاتداران کاریگەری
ئەرێنیان دەبینی-

00:02:25.680 --> 00:02:28.920
پزیشکانی یۆنانی
دەیانگووت مەی بۆ تەندرووستی باشە،

00:02:28.920 --> 00:02:32.305
و هۆزانڤانان
دانیان بەکاریگەریە بەهرەمەندیەکانی دانا.

00:02:32.305 --> 00:02:36.427
بەڵام خەڵکیتر هەبوون
زیاتر نیگەرانی خراپیەکانی بوون.

00:02:36.427 --> 00:02:38.970
فەیلەسووفی یۆنانی دەیانگووت مەیخۆنەوە.

00:02:38.970 --> 00:02:43.547
نووسەری کۆنی مەسیحی و جوولەکە
لە ئەوروپا مەییان کردە ناو بۆنەگێڕانیان

00:02:43.547 --> 00:02:46.936
بەلام خواردنەوەی زۆریان
بە کفر دانا.

00:02:46.936 --> 00:02:49.715
و لە ڕۆژهەڵاتی ناوڕاستدا،
ئەفریقا، و ئیسپانیا،

00:02:49.715 --> 00:02:52.691
یاسایەکی ئیسلامی لە دژی نزا کردن
کاتێک خواردووتەوە

00:02:52.691 --> 00:02:57.052
بەرەبەرە بەهێز بوو
و بوو بە قەدەغەی کحول.

NOTE Paragraph

00:02:57.052 --> 00:03:01.613
خواردنەوەی هەڵاتووی دێرین
ڕێژەی کحولی کەم بوو.

00:03:01.613 --> 00:03:04.062
لە سەدا ١٣،

00:03:04.062 --> 00:03:07.332
پاشماوەکانی کە هەوێن
درووستی دەکات لەهەڵهێناندا

00:03:07.332 --> 00:03:09.692
ژەهراوی دەبن و دەیانکووژن.

00:03:09.692 --> 00:03:11.220
کاتێک هەوێنەکان دەمرن،

00:03:11.220 --> 00:03:15.000
هەڵاتن دەوەستێت
و ڕێژەی کحول جێگیر دەبێت.

00:03:15.000 --> 00:03:18.900
کەواتە بۆ هەزارەها ساڵ
ڕێژەی کحول دیارکراو بوو.

00:03:18.900 --> 00:03:21.234
ئەوە گۆڕا بەداهێنانی
پرۆسەیەک بەناوی

00:03:21.234 --> 00:03:22.834
دڵۆپاندن.

00:03:22.834 --> 00:03:27.280
نووسینی عەرەبی سەدەی نۆیەم
باسی شلەی کووڵاوی هەڵاتوو دەکات

00:03:27.280 --> 00:03:29.708
بۆ هەڵماندنی کحول لە ناویدا.

00:03:29.708 --> 00:03:32.681
کحول دەکووڵێت
لە پلەی گەرمی نزمتر لە ئاو،

00:03:32.681 --> 00:03:34.741
بۆیە سەرەتا دەبێتە هەڵم.

00:03:34.741 --> 00:03:39.490
ئەم هەڵمە بگرە و ساردی بکەرەوە،
و ئەوەی ماوە کحولی شلە

00:03:39.490 --> 00:03:43.800
زۆر چڕترە لە هەر
خواردنەوەیەکی هەڵاتووی تر.

NOTE Paragraph

00:03:43.800 --> 00:03:47.992
سەرەتا، ئەمانە بۆ 
تەندرووستی بەکار دەهێنرا.

00:03:47.992 --> 00:03:51.181
دواتر بوونە
کەل وپەلی بازرگانی

00:03:51.181 --> 00:03:55.097
چونکە بە پێچەوانەی بیرە و مەی
ئەوان تێکناچن.

00:03:55.097 --> 00:03:56.668
ڕەمی درووستکراو لە شەکر

00:03:56.668 --> 00:03:59.358
لە کۆڵۆنی ئەوروپی لە کاریبیان
دروێنە دەکرێت

00:03:59.358 --> 00:04:01.375
بووە پێداویستی بۆ دەریاوانان

00:04:01.375 --> 00:04:03.595
و بازرگانی پێکرا لەگەڵ ئەمریکای باکوور.

00:04:03.595 --> 00:04:06.663
ئەوروپیەکان بڕاندی وجینیان
هێنایە ئەفریقا

00:04:06.663 --> 00:04:09.581
و بەکۆیلە، زەوی، و بەروبوومی

00:04:09.581 --> 00:04:12.251
وەک ڕۆنی خورما و لاستیک گۆڕیانەوە.

00:04:12.251 --> 00:04:16.001
ئیسپرتۆ لەم ناوچانە بووە
جۆرێک لە پارە.

NOTE Paragraph

00:04:16.001 --> 00:04:17.903
لە چاخی گەڕاندا،

00:04:17.903 --> 00:04:21.745
ئیسپرتۆ بووە بەشێکی گرنگ لە
گەشتی دەریای دوور و درێژ.

00:04:21.745 --> 00:04:25.677
لە ئەوروپا بۆ ئاسیای ڕۆژهەڵات و ئەمریکاکان
گەشت بکەیت چەند مانگێکی دەوێت،

00:04:25.677 --> 00:04:28.848
و ئاوی پاراو بهێڵیتەوە بۆ دەستەکە
کارێکی سەخت و ئاستەم بوو.

00:04:28.848 --> 00:04:33.728
زیاد کردنی ستڵێت بڕاندی بۆ بەرمیلی ئاو
زیاتر بە پاراوی دەیهێشتەوە

00:04:33.728 --> 00:04:38.520
چونکە کحول پارێزەرە
کە میکرۆبی زیانبەخش دەکووژێت.

NOTE Paragraph

00:04:38.520 --> 00:04:40.320
بۆیە لە١٦٠٠کاندا،

00:04:40.320 --> 00:04:43.890
کحول لە بەخشینی چێژێک بە
ئاژەڵانەوە بەرەو

00:04:43.890 --> 00:04:49.754
بازرگانی جیهانی و گەشت کردن ڕۆیشت-
لەگەڵ هەموو ئاکامەکانیان.

00:04:49.754 --> 00:04:50.999
هەتا کات دەڕۆیشت،

00:04:50.999 --> 00:04:55.201
ڕۆلی لە کۆمەڵگەی مرۆڤایەتیدا
تەنها ئاڵۆزتر دەبوو.