Khoa học kỳ thú về nam Alpha

Với cách nhìn thú vị về "nam Alpha", nhà linh trưởng học Frans de Waal khám phá những đặc quyền và cái giá của quyền lực khi chỉ ra sự tương đồng đáng ngạc nhiên giữa con người và linh trưởng trong việc lựa chọn lãnh đạo. Nghiên cứu của ông tiết lộ những năng lực không ngờ của nam Alpha - lòng rộng lượng, niềm thấu cảm, thậm chí là gìn giữ sự bình yên - và làm sáng tỏ sự đấu tranh quyền lực của các chính trị gia. "Một người cao to, mạnh mẽ, đáng sợ và xúc phạm người khác chưa chắc đã là một nam Alpha", de Waal nói.

Trong cuộc đời mình,
tôi biết rất nhiều nam Alpha,

cụ thể là tinh tinh đực Alpha.

Tôi sẽ miêu tả một nam Alpha là thế nào,

vì tôi nghĩ ta có thể học được nhiều điều

từ người họ hàng nam Alpha gần gũi.

Ví dụ, tôi muốn giới thiệu với các bạn
về Amos, một con tinh tinh đực

còn trẻ và là con đực đầu đàn

rất nổi tiếng,

nhưng nó bị ốm

và rồi mất dần vị thế vì,
bạn biết đấy, những con tinh tinh đực

có thể nhận ra con bị ốm từ xa cả dặm

và chúng đến vì Amos.

Amos đánh mất địa vị,
và bệnh ngày càng nặng hơn

tới khi chúng tôi buộc phải cách ly nó.

Cả đàn sống trên một hòn đảo nhiều cây cỏ

và chúng tôi phải nhốt Amos trong chuồng,

nhưng chúng tôi mở cửa chuồng
để những con tinh tinh khác

có thể tiếp cận Amos.

Và những gì diễn ra thực sự rất cảm động.

Những con tinh tinh khác mang thức ăn

và len gỗ đến cho nó,

đó là những thứ
chúng dùng để ngủ và xây tổ,

những con cái đặt len gỗ sau lưng Amos.

Nó dựa lưng một cách nặng nề vào tường,

và cách chúng ta đặt gối kê lưng
cho bệnh nhân nằm bệnh

cũng giống cách
chúng kê đồ sau lưng Amos.

Và tôi nghĩ, đây là cách
để nhận biết một nam Alpha.

Nó được yêu thương và tôn trọng,
và các con trong đàn đều chăm sóc nó,

điều này không thường xuyên xảy ra,

vì vài con đực có kết cục không tốt lắm
khi chúng mất đi địa vị.

Do đó, Amos là ví dụ chuẩn mực
của một con đực đầu đàn,

và tôi nghĩ cụm từ nam Alpha,
nếu bạn tìm kiếm trên mạng,

bạn sẽ gặp những cuốn sách kinh doanh
hướng dẫn bạn cách trở thành nam Alpha,

và ý của họ là
làm thế nào để đánh bại người khác,

đánh phủ đầu họ và chứng tỏ mình là sếp,

đừng giỡn mặt với tôi, đại loại vậy.

Và về cơ bản, đối với họ,
nam Alpha là một kẻ bắt nạt.

Tôi thực sự không thích cách miêu tả đó,

vì tôi có một phần trách nhiệm
đối với cụm từ "nam Alpha"

do tôi đã viết quyển
"Luật lệ của tinh tinh",

cuốn sách được Newt Gingrich đề xuất
cho các nghị sĩ trẻ.

Tôi không biết nó đã làm được gì tốt,
nhưng anh ấy đã giới thiệu nó tới họ,

và sau đó,
cụm từ "nam Alpha" trở nên phổ biến.

Nhưng tôi nghĩ nó được sử dụng
theo cách hiểu sai.

Cụm từ này được sử dụng
một cách rất nông cạn

không liên quan đến việc
nam Alpha thực sự là thế nào.

Vì thế tôi ở đây để giải thích
ý nghĩa của nó.

Cụm từ này, thật ra,
đã có từ trước đó rất lâu.

Quay về những năm 40 và 50,
trong các cuộc thử nghiệm về loài sói,

về cơ bản, định nghĩa của nó rất đơn giản.

Con đực ở cấp bậc cao là nam Alpha.

Con cái ở cấp bậc cao là nữ Alpha.

Mỗi đàn linh trưởng
đều có một nam Alpha, một nữ Alpha,

không nhiều hơn thế, chỉ có một mà thôi.

Và tôi sẽ giải thích nó vận hành ra sao.

Đầu tiên là ngôn ngữ cơ thể.

Các bạn thấy đây là hai con tinh tinh đực
có cùng kích cỡ,

nhưng một con thì đang đứng thẳng dậy,
lông xù lên,

có hòn đá lớn trong tay,
và nó chính là nam Alpha.

Con đực còn lại
thì đang khịt mũi sợ hãi với nó,

đang phục tùng và cúi đầu trước nó,

và đó chính là nghi thức
mà chúng phải lặp lại nhiều lần một ngày

nhằm duy trì mối quan hệ bền vững.

Tôi sẽ cho các bạn xem
một đoạn phim khác ngoài đồng cỏ.

Thứ bạn thấy ở đây là một con cái
khịt mũi sợ hãi trước một con nam Alpha

và bạn sẽ thấy nó diễn ra như thế nào.

Con đực đang tiến lại gần,

con cái gầm gừ với nó.

(Tinh tinh gầm gừ)

Con đực xù lông hết lên

và nó thể hiện.

Tôi thật ra đang đứng quá gần.

Một con tinh tinh khỏe hơn tôi rất nhiều

nên tôi không khôn ngoan lắm
trong đoạn phim này.

Điều bạn vừa thấy con đực làm

là nó vừa ưỡn người thẳng lên,
đứng trên hai chân,

và dang hai tay ra.

Đó là dáng "nghênh ngang hai chân",

tư thế rất phổ biến ở con đực bậc cao,

và nó dễ nhận biết vì con người
thực ra cũng làm tương tự vậy.

(Tiếng cười)

Con người làm thế suốt.

Và điều khiến tôi
thực sự thích ở bức hình này

là hai người đàn ông lớn tuổi ở hai bên.

Rất giống tinh tinh.

Ở loài tinh tinh,

chúng ta thường có những con đực
đã quá lớn tuổi

nên không thể trở thành
nam Alpha được nữa,

nhưng chúng bắt đầu tham gia
và tạo liên minh

sau lưng những cá thể khác.

Và chúng có sức ảnh hưởng vô cùng lớn,

thậm chí có những con đực lớn tuổi

có sức ảnh hưởng còn lớn hơn cả
chính nam Alpha.

Lấy một ví dụ,

ba con đực
mà tôi từng làm việc cùng nhiều nhất

ở sở thú Hà Lan từ rất lâu rồi,

và con đực ở giữa này
là một nam Alpha 17 tuổi.

Con đực mà nam Alpha đang chải chuốt
gấp đôi tuổi nó,

và con đực lớn tuổi này
giúp nam Alpha trở thành đầu đàn.

Bạn có thể thấy con đực lớn tuổi
có quyền lực cực lớn,

vì nó đã giúp nam Alpha
trở thành nam Alpha.

Còn con đực ở bên phải

là cá thể mạnh nhất trong đàn.

Khi nó bị giam cầm,
bạn có thể thử nó

và nhận ra con đực này không gặp
rắc rối gì với một trong hai con kia.

Nó chỉ gặp rắc rối
khi cặp đôi kia liên thủ.

Vì vậy, sự hình thành liên minh
diễn ra trong xã hội loài tinh tinh

phức tạp hơn bạn nghĩ rất nhiều.

Có nghĩa là, ví dụ,

con đực nhỏ nhất trong đàn
vẫn có thể là nam Alpha.

Không cần là con to nhất hay mạnh nhất.

Con đực nhỏ nhất, nếu nó biết chọn
đúng bạn và khiến chúng vui vẻ,

hoặc có sự ủng hộ của con cái,

nó có thể trở thành nam Alpha.

Vậy là hệ thống liên minh
khiến mọi thứ trở nên phức tạp,

và tôi thì luôn chờ đợi ở nước Mỹ này

các cuộc bầu cử sơ bộ,
kết thúc bầu cử sơ bộ,

vì đó là lúc
bạn cần thể hiện sự đoàn kết.

Để tôi cho bạn xem sự đoàn kết
được thể hiện ở tinh tinh như thế nào.

Hình bạn thấy bên trái
là hai con tinh tinh đực

đang đứng cạnh nhau.

Bạn thấy cả những chiếc răng nanh to
của chúng.

Và bọn chúng đang đứng cạnh nhau
và thể hiện với đàn tinh tinh rằng

"Chúng tôi đồng lòng. Chúng tôi là một."

Còn những con đực ở bên phải
đang bước đều nhau.

Đó cũng là một cách khác
để thể hiện rằng chúng đồng lòng.

Và vì việc thể hiện
sự đoàn kết là vô cùng quan trọng

trong hệ thống liên minh,

như đã nói, ở cuộc bầu cử sơ bộ,
tôi luôn chờ đợi giây phút ấy

bởi sau đó bạn sẽ có
hai thành viên trong cùng một đảng

cạnh tranh với nhau,

và đến một lúc nào đó,
họ cũng cần phải đồng lòng.

Và nó dẫn đến tình huống rất khó xử.

Những cá thể không ưa nhau
cần gắn bó với nhau

và ủng hộ nhau,

hẳn nhiên đó là điều tối quan trọng
cho sự đoàn kết của một đảng,

và nếu không làm thế,
đảng đó sẽ có nguy cơ sụp đổ.

Và khi việc không diễn ra suôn sẻ
như trong trường hợp này --

(Tiếng cười)

thì đảng sẽ gặp rắc rối

vì họ không thể hiện sự đoàn kết.

Vậy nên, đây là phần rất quan trọng
của hệ thống liên minh

và cũng là điểm giống nhau
giữa loài người và tinh tinh.

Câu hỏi bây giờ là,
làm thế nào để trở thành một nam Alpha?

Trước hết, bạn cần phải
thật ấn tượng, oai vệ,

bộc lộ khí phách của bạn ở mọi hoàn cảnh,

thể hiện rằng bạn rất mạnh mẽ

và có rất nhiều cách để làm thế.

Nhưng bên cạnh đó,
bạn cũng cần có lòng rộng lượng.

Ví dụ, những con đực thực hiện chiến dịch

phế truất con đầu đàn,

việc này có thể kéo dài đến
hai hoặc ba tháng

chúng sẽ xem xét tính đoàn kết trong đàn,

đồng thời cũng trở nên cực kỳ rộng lượng.

Chúng dễ dàng chia sẻ thức ăn
với các cá thể khác.

Hoặc chúng đùa giỡn
với tinh tinh con của con cái.

Thông thường, tinh tinh đực
không hứng thú với tinh tinh sơ sinh,

nhưng khi thực hiện chiến dịch đó,

chúng lại tỏ ra rất hứng thú
và còn đùa giỡn với chúng,

vì chúng đang cố nịnh hót những con cái.

(Tiếng cười)

Ở con người, tất nhiên,

tôi luôn cảm thấy tò mò
bởi những ứng cử viên nam

hay bế em bé lên như vậy.

Đây không thực sự là điều em bé thích --

(Tiếng cười)

nhưng vì đây là thông điệp
cho toàn thế giới,

vì vậy họ cần phải bế chúng lên cao.

Và tôi thật sự tò mò,

khi chúng ta có một ứng cử viên nữ
trong lần bầu cử gần đây,

cách bà ấy bế em bé
giống thế này hơn,

cũng là cách các em bé thích hơn.

Nhưng bà ấy, dĩ nhiên
không cần gửi đến thông điệp

rằng mình có thể bế
mà không làm rơi em bé,

điều mà những ứng cử viên nam đang làm.

Đây là thủ thuật rất phổ biến,

và tinh tinh đực,

chúng thường dành rất nhiều thời gian
để nịnh hót đủ các phe phái

khi chúng đang thực hiện chiến dịch.

Vậy đâu là đặc quyền và cái giá phải trả

của việc trở thành một nam Alpha?

Đặc quyền lớn nhất đó là các con cái.

Thức ăn thật ra không liên quan.

Tinh tinh đực có thể sống cả tuần
mà không cần thức ăn

nếu có con cái ở thời kỳ động dục
và chúng bị cuốn hút bởi con cái đó.

Thức ăn đứng thứ hai sau tình dục.

Vì thế tinh tinh đực --

và chúng tôi, những nhà sinh học tiến hóa,
có lời giải thích cho điều này,

rằng tình dục dẫn đến sinh sản,

và sinh sản thành công
là thước đo quá trình tiến hóa.

Đó là cách mọi thứ tiến hóa.

Nếu những con đực có thể
tăng tỉ lệ sinh sản thành công

bằng thứ hạng cao,

nó sẽ tự động có tham vọng
đạt thứ hạng cao trong số những con đực.

Đó là đặc quyền.

Về cái giá phải trả, một cái giá tất yếu

là nam Alpha cần khiến đồng minh vui vẻ.

Nếu nam Alpha có được quyền lực
nhờ sự giúp đỡ của một con đực lớn tuổi,

nó phải để con đực lớn tuổi
ghép đôi với các con cái.

Nếu không làm thế,
con đực lớn tuổi sẽ tức giận

và nam Alpha sẽ đánh mất một đồng minh.

Vậy là có một giao dịch ở đây.

Nếu trở thành nam Alpha bằng cách này,
bạn cần khiến đồng minh vui.

Đó là một trong những cái giá.

Cái giá thứ hai
là mọi người luôn muốn vị trí của bạn.

Vị trí nam Alpha rất quan trọng

và mọi người lại muốn lấy nó từ bạn,

vì thế bạn phải thường xuyên đề phòng.

Bạn phải cực kỳ cảnh giác.

Ví dụ, bạn phải phá vỡ sự đoàn kết
của những cá thể khác

và đó là điều
đôi khi tinh tinh đực cũng làm.

Chiến lược chia để trị.

Đây là tình huống rất căng thẳng
và chúng tôi có dữ liệu về nó.

Dữ liệu có được từ đồng cỏ,

ở trường hợp này là khỉ đầu chó,
không phải tinh tinh,

nơi họ lấy các mẫu phân của khỉ đầu chó

và phân tích chúng
để thu được glucocorticoid.

Và hình bạn thấy đây là một biểu đồ,

bạn sẽ thấy thứ hạng khỉ đầu chó đực
càng thấp,

nồng độ cortisol trong phân của nó

càng cao,

nhưng ở nam Alpha, như bạn thấy,

cũng có nồng độ cao
như những con đực ở cấp bậc thấp,

và bạn có thể nghĩ
trở thành nam Alpha thật tuyệt vời,

nhưng thực chất
đó là một vị trí rất căng thẳng,

và ta có thể chứng minh điều đó
về mặt sinh lý học.

Vậy nghĩa vụ của nam Alpha là gì?

Với tôi, khía cạnh này cực kỳ thú vị,

nó chênh lệch rất xa so với
hình mẫu nam Alpha mà bạn tưởng.

Nam Alpha có hai nghĩa vụ.

Một là duy trì sự bình yên cho đàn.

Ta gọi đó là vai trò quản lý,

kiểm soát các tranh chấp trong đàn,

và thứ hai là phải biết đồng cảm nhất,

như một Trấn An Viên Trưởng
của quốc gia, về cơ bản là vậy.

Trước hết, về việc duy trì sự bình yên.

Đây là một con đực đang can ngăn
vụ ẩu đả giữa hai con cái.

Hai con cái ở bên trái và bên phải

la hét và tranh giành nhau thức ăn,

vì thức ăn rất quan trọng đối với con cái,

khi đó con đực ngăn lại cuộc chiến
và đứng giữa chúng thế này.

Khá thú vị khi nam Alpha làm vậy,

vì chúng trở nên công bằng.

Chúng không thiên vị
mẹ hay bạn thân của mình.

Thay vào đó,
chúng can ngăn những cuộc ẩu đả

và nhìn chung là đứng về phe yếu thế.

Điều này khiến chúng cực kỳ nổi tiếng
trong tập thể,

vì chúng tạo sự an toàn

cho các thành viên
thuộc cấp bậc thấp nhất trong đàn.

Vậy là, chúng trở nên công bằng,

một điều khá bất thường
đối với loài tinh tinh,

vì chúng thường rất ưu ái bạn bè
và những cá thể tương tự,

và những nam Alpha giỏi việc này

gìn giữ bình yên cho đàn rất hiệu quả.

Việc thứ hai chúng làm là bộc lộ
lòng cảm thông với các cá thể khác.

Tôi đã nghiên cứu rất nhiều
về lòng cảm thông,

tôi không đủ thời gian đào sâu hơn,

nhưng ngày nay, sự cảm thông là đề tài
ta nghiên cứu ở bộ gặm nhấm và loài chó,

loài voi, bộ linh trưởng,

và đủ các loài động vật.

Và hình bạn thấy ở đây
là hai con tinh tinh lùn.

Con ở phía trước

bị đánh bại trong trận ẩu đả.

Con ở phía sau đặt hai tay
choàng qua người nó và trấn an nó.

Đây thực ra cũng là cách
ta đánh giá lòng cảm thông ở trẻ nhỏ

khi nhìn vào cách đối xử của chúng
với những cá nhân đang phiền muộn.

Và những cá thể nam ở cấp bậc cao
hay làm thế.

Cá thể nam ở cấp bậc cao tạo cảm giác
vô cùng an tâm cho tập thể

và đến những nơi động đất

hay bão quét

và đem đến niềm an ủi.

Ngài Giáo hoàng làm thế.
Tổng thống cũng vậy.

Tất cả các nhà lãnh đạo
đều phải làm việc này.

Nữ hoàng cũng làm thế và nhiều người nữa.

Họ đều phải làm việc này,

mang đến sự động viên,
và đó là một công việc vô cùng quan trọng.

Những cá thể nam làm tốt cả hai việc này,

gìn giữ hòa bình và đem đến niềm an ủi,

sẽ trở thành nhà lãnh đạo rất nổi tiếng,

và việc này thật ra có cả tư lợi trong đó.

Họ không chỉ làm vậy vì tập thể

mà còn để củng cố địa vị của mình.

Cá thể nam càng nổi bật
với vai trò là nam Alpha

và được các cá thể khác tôn trọng,
kính nể càng nhiều

thì vị trí của họ càng được bảo vệ

nếu bị thách thức bởi cá nhân khác,

vì khi đó, dĩ nhiên, cả tập thể
sẽ ủng hộ cho nam Alpha

bởi họ muốn giữ
một nhà lãnh đạo tốt với mình.

Do đó, tập thể thường rất ủng hộ
những cá thể nam lãnh đạo giỏi,

và không hề cổ vũ những kẻ bắt nạt.

Khi kẻ bắt nạt mất vị trí,

chúng có thể có kết cục rất tồi ở đó.

Đây thực tế là dữ liệu
về hành vi động viên.

Đây là dữ liệu về hành vi động viên
của loài tinh tinh,

và bạn thấy với những cá thể
ở bậc trung và thấp cấp,

con cái làm việc này nhiều hơn con đực.

Đây cơ bản là toàn bộ xã hội.

Trong mọi nghiên cứu về lòng cảm thông
của động vật có vú,

con cái luôn có đức tính ấy
nhiều hơn con đực.

Nhưng hãy nhìn vào nam Alpha.

Nam Alpha cảm thông hơn
so với bất kì cá thể nào.

Đó là dữ liệu về nam Alpha
khi chúng là Trấn An Viên Trưởng.

Điều cuối cùng tôi muốn nói tới
là về nữ Alpha.

Đây là bức ảnh của Mama,
một nữ Alpha ở sở thú Arnhem

nơi tôi từng làm việc,

nó giờ đây đang rất nổi trên mạng,

tôi nghĩ đến giờ
là một trăm triệu lượt xem

đoạn phim về cái chết của Mama ở tuổi 59

xảy ra năm trước.

Mama là trung tâm tuyệt đối của cả đàn.

Nó không thể thống trị các con đực
bằng thể lực của mình.

Nó được xếp ở cấp bậc sau những con đực,
nhưng lại là trung tâm của cộng đồng,

và nếu như có rắc rối to
trong cộng đồng ấy,

tất cả sẽ tập hợp lại
trong vòng tay của Mama.

Và vì vậy,
nó là một nhân vật rất quan trọng.

Do đó, tôi càng không muốn
thu nhỏ vị trí của những nữ Alpha

trong cộng đồng tinh tinh.

Và có một loài khá gần với chúng ta

như tinh tinh, đó là tinh tinh lùn.

Chúng ta hay quên loài này,
nhưng tinh tinh lùn có xã hội mẫu hệ

và cá thể Alpha thông thường là con cái.

Nói chung, đó là một con cái
đứng đầu cộng đồng,

và chúng ta biết rất ít về điều này,

cách chúng đạt được vị trí đó,
và chúng làm gì với nó,

vì chúng ta biết rất ít về tinh tinh lùn.

Nhưng tôi muốn nhấn mạnh

cá thể Alpha trong nhóm
không nhất thiết phải là nam,

và thực tế ở một loài gần với chúng ta,
cá thể Alpha là nữ.

Vì thế,
thông điệp tôi muốn gửi đến các bạn

là nếu bạn nhìn vào những người đàn ông
trong xã hội chúng ta,

ví dụ như người chủ

gia đình, doanh nghiệp
hoặc Washington hay bất cứ gì,

bạn gọi họ là nam Alpha,

bạn không nên xúc phạm loài tinh tinh

bằng việc gắn mác sai cho chúng.

(Tiếng cười)

Bạn không nên gọi một kẻ bắt nạt
là nam Alpha.

Một người cao to, mạnh mẽ, đáng sợ
và xúc phạm người khác

chưa chắc là một nam Alpha.

Một nam Alpha có đầy đủ những phẩm chất,

và tôi đã thấy những con tinh tinh
chuyên bắt nạt là nam Alpha,

điều đó vẫn xảy ra,

nhưng đa số những cá thể chúng ta có

đều sở hữu năng lực lãnh đạo

và hòa nhập với cộng đồng của họ,

và, cũng như Amos, đến cuối cùng,

họ được yêu thương và tôn trọng,

nên đó là tình huống khác
với những gì bạn có thể nghĩ tới.

Xin cảm ơn.

(Tiếng vỗ tay)