Alfa erkeklerin şaşırtıcı bilimi

''Alfa erkek'' temalı bu çok ilginç konuşmasında Primatolog Frans de Waal, bir yandan insanların ve primatların liderlerini seçme prensipleri arasında benzerlikler kurarken diğer yandan da güç sahibi olmanın imtiyazlarını ve sonuçlarını irdeliyor. Araştırması alfa erkeklere ilişkin beklenmeyen sonuçlar ortaya koyuyor: cömertlik, empati ve hatta barışı koruma. Ayrıca politikacıların hüç hırsına da ışık tutumuş oluyor. Waal'a göre ''Büyük, güçlü ve başkalarını korkutan ve inciten bir kimse, alfa erkek demek değildir.''

Hayatım boyunca
pek çok alfa erkek tanıdım;

alfa erkek şempanzeler

ve alfa erkeğin ne olduğu
hakkında konuşacağım

çünkü bence hepimiz, alfa erkeklere
sahip yakın akrabalarımızdan

bu konuda çok şey öğrenebiliriz.

Örnek olarak tanıdığım bir tanesi
Amos'ı örnek vereyim,

genç ve alfa bir erkek,

oldukça popülerdi,

ama hastalandı

ve konumunu kaybetti
çünkü erkek şempanzeler

bir 1 km öteden zayıf
düştüğünüzü anlarlar,

dolayısıyla üzerine geldiler,

o da konumunu kaybetti
ve gitgide daha da hastalandı,

ve biz de onu izole etmek zorunda kaldık.

Bu grup çok yeşil bir adada yaşıyordu

ve onu bir kafesin içine
almak zorunda kaldık

ama kafesin bir yanını açık bıraktık ki

diğer şempanzeler ona ulaşabilsin.

Sonra yaşananlar çok etkileyiciydi.

Diğer şempanzeler ona yiyecek,

ahşap korunak getiriyorlardı,

üzerinde uyumak ve yuva yapmak için
kullandıkları şeylerden.

Dişiler de bu korunakları
arkasına yerleştiriyordu.

Sıkı bir şekilde duvara dayanıyordu

ve tıpkı bizim yatan bir hastamıza
yastıklarla yaptığımız gibi

bu şeylerle sırtını besliyorlardı.

İşte bir alfa erkeğe bu şekilde
muamele edilir, diye düşündüm.

Seviliyor ve saygı duyuluyordu,
herkes de onunla ilgileniyordu,

ancak her zaman böyle olmuyor

çünkü alfa erkekler konumlarını
kaybettiklerinde iyi tepki vermiyorlar.

Amos liderken sevilen bir alfa örneğiydi

ve alfa erkek terimine
internetten baktığınızda

size nasıl alfa olacağınızı anlatan
işletme kitaplarıyla karşılaşırsınız

ve genelde başkalarını
yenmek üzerinedirler;

başkalarını yenip onlara patron
olduğunuzu nasıl gösterirsiniz

ve benimle uğraşmaya kalkma, gibi.

Yani temel olarak alfa erkeği
bir zorba olarak tanımlıyorlar

ve ben bu tanımlamayı hiç sevmiyorum

çünkü ''alfa erkek'' teriminden
kısmen ben sorumluyum,

çünkü ''Chimpanzee Politics''
kitabını ben yazdım,

kitap, Newt Gingrich tarafından
yeni meclis üyelerine tavsiye edildi.

Ne işe yaradı bilmiyorum
ama onlara bu kitabı tavsiye etti

ve ''alfa erkek'' teriminin popülerlik
kazanması da böyle oldu.

Ama yanlış bir sınıflandırmada
kullanıldığı kanısındayım.

Üstünkörü bir şekilde kullanılıyor

ve gerçek bir alfanın
ne anlama geldiğinigöstermiyor.

Ben de ne olduğunu
anlatmak için buradayım.

Bu terimin kendisi
çok daha eskiye dayanıyor.

40'lı ve 50'li yıllarda kurtlar üzerinde
yapılan araştırmalara dayanıyor

ve aslında tanım çok basit.

En yüksek kıdeme sahip erkek alfa erkeği.

En yüksek kıdeme sahip
dişi de alfa dişisi.

Her primat grubunda bir alfa erkeği,
bir de alfa dişisi olur,

bir taneden fazla olmaz.

Bunun nasıl olduğunu açıklayacağım.

Öncelikle beden dili.

Burada aynı boyutlarda
iki erkek şempanze görüyorsunuz,

biri dik pozisyonda yürüyor,
tüyleri havaya kalkmış,

elinde büyük bir taş var
ve alfa erkek kendisi.

Diğer erkek onu selamlayan
bir ses çıkarıyor,

otoritesini kabul ediyor
ve onun önünde eğiliyor,

dengeli bir ilişki yürütebilmek için

bu ritüeli her gün
birkaç kez tekrarlamaları gerek.

Size ortamlarından bir video göstereyim.

Burada bir dişinin bir alfa erkeğini

nasıl selamladığını göreceksiniz.

Erkek ona doğru yaklaşıyor,

dişi onu selamlıyor.

(Şempanze ses çıkarıyor)

Tüm tüyleri kalkmış durumda

ve kendini gösteriyor.

Aslında aşırı yakın duruyorum.

Şempanzeler benden çok daha güçlü,

bu videoyu çekerken
çok ihtiyatlı olduğum söylenemez.

Erkeğin yaptığını gördüğünüz şey

iki ayağu üzerinde durarak
kendini daha uzun göstermek

ve kollarını yana açmak.

Buna iki ayaklı gösteriş deniyor.

Kıdemli erkekler arasında
oldukça yaygın bir duruş

ve çok da bilinen bir şey
çünkü insanlar da benzerini yapıyor.

(Kahkahalar)

İnsanlar bunu her zaman yapıyor.

Bu resimde gerçekten sevdiğim şey

yan taraftaki iki olgun adam.

Şempanzeler de böyle.

Şempanzelerde

genellikle yaşlı erkekler olur,

kendileri artık alfa olamayacaklardır

ama oyunlar oynayarak
başkalarının sırtından

koalisyon kurarlar.

Sonra inanılmaz etkili hâle gelirler,

bizim dünyamızda da

alfanın kendisinden daha etkili olan
olgun erkeklerimiz var.

Bir örnek vereyim,

birlikte en çok çalıştığım üç erkek,

uzun zaman önce çalıştığım
Dutch hayvanat bahçesinde,

ortadaki erkek 17 yaşında bir alfa.

Yan tarafta tüylerini düzelten erkek
ondan iki kat daha büyük

ve bu yaşlı erkek onu lider yaptı.

Anlayacağınız üzere yaşlı erkeğin
inanılmaz bir gücü var,

çünkü alfayı o alfa yaptı.

Sağ taraftaki erkek ise

tek başına en güçlü erkek.

Doğada olmadıklarında
bunu test edebiliyorsunuz,

bu erkeğin diğer ikisiyle hiçbir
sorun yaşamadığını görebilirsiniz.

Yalnızca diğer ikisi birlikteyken
onlarla sorun yaşıyor.

Yani şempanze topluluğundaki
koalisyonun oluşması da

sandığınızdan çok daha karmaşık.

Bir örnek vereyim,

bir gruptaki en küçük erkek
alfa erkek olabilir.

En büyük ve en güçlü olmanıza gerek yok.

En küçük erkeğin doğru arkadaşları varsa
ve onları memnun ediyorsa

ya da dişi desteği varsa

alfa erkeği olmasında bir engel yok.

Bu koalisyon sistemi
her şeyi karıştırıyor,

ben de ABD'de her zaman

seçimlerin sona ermesini
merakla bekliyorum,

çünkü birliktelik göstermeniz
gereken bir an oluyor.

Şempanzelerin nasıl birliktelik
gösterdiğini size göstereyim.

Burada sol tarafta birlikte duran

iki erkek görüyorsunuz.

Hatta büyük köpek
dişlerini de görebilirsiniz.

Birlikte duruyorlar ve grubun
geri kalanını temsil ediyorlar:

''Birlikteyiz. Hep beraberiz.''

Sağ taraftaki erkekler
senkron içinde yürüyorlar.

Birlikte olduğunuzu göstermenin
başka bir yolu daha var.

Bir koalisyon sisteminde
birliktelik göstermek

aşırı derecede önemli,

dediğim gibi, seçimlerde de
her zaman o anu bekliyorum

çünkü aynı partiden olup

birbiriyle tartışan iki kişi oluyor

ve bir noktada birliktelik
göstermeleri gerek.

Tabii bu da sıkıntılı
durumlara yol açıyor.

Birbirini sevmeyen insanlar
birbirlerine kucak açıyor

ve birlikte hareket ediyorlar,

bir partinin bütünlüğü için
çok önemli bir etken

ve eğer bunu yapmazsanız
parti yıkılabilir.

Burada olduğu gibi
eğer işler yolunda gitmezse...

(Kahkahalar)

o zaman partinin işi bitti demektir

çünkü bütünlük göstermediler.

Yani koalisyon sisteminde bu çok önemli

ve insanlar ve şempanzelerde
bu durum benzer.

Peki nasıl alfa oluyorsunuz?

Etkileyici ve taviz vermiyor
olmanız lazım,

ara sıra kudretinizi göstereceksiniz

ve güçlü olduğunuz görünecek.

Bunu yapmanın pek çok yolu var.

Ancak bunun yanında
cömert olmanız da gerek.

Lideri yerinden etmek için

karar kılmış erkekleri örnek verelim,

bunu yapmak iki üç ay sürebilir

çünkü grutaki tüm koalisyonları
test ediyor olacaklar,

ayrıca çok cömert olmaları da lazım.

Bu süreçte herkesle yiyecek paylaşırlar.

Dişilerin bebekleriyle oynarlar.

Erkek şempanzeler genellikle
yavrulara pek ilgili olmaz

ama konu siyaset yapmaya geldiğinde

yavrulara çok ilgili olur,
onlarla oyun oynarlar

ve dişilere yalakalık yaparlar.

(Kahkahalar)

Biz insanlarda da

aday olup bebekleri kucaklayan erkekler

her zaman ilgimi çekmiştir.

Bu, bebeklerin sevdiği bir şey değil...

(Kahkahalar)

ama dünyanın geri kalanına
mesaj vermek için

onları böyle havaya kaldırmaları gerek.

Bu benim gerçekten ilgimi çekiyordu,

son seçimlerde bir kadın adayımız vardı

ve bebeği tutuş şekli daha çok böyleydi,

böyle tutunca hoşlarına gidiyor.

Ama kadının amacı dünyaya mesaj verip

bebeği düşürmeden
tutabileceğini göstermek değildi,

adam tam da bunu yapıyordu.

Bu çok yaygın bir taktik,

erkek şempanzeler de

siyaset yaptıklarında
her tür grupla vakit geçirerek

yalakalık yapıyorlar.

Peki bir alfa erkek olmanın

imtiyazları ve sonuçları ne?

En büyük imtiyaz dişiler.

Yiyecek pek ilgili değil.

Çiftleşme döneminde
ve ilgilendikleri bir dişi olduğunda

erkek şempanzelere
yemek yemeden bir hafta geçirebilir.

Seks, yiyecekten daha ağır basıyor.

Erkek şempanzeler de...

tabii ki biz evrimsel biyologların
buna dair açıklaması var,

seks üreme için gereklidir,

üremedeki başarı evrimin ölçüsüdür.

Her şey bu şekilde evrilir.

Yani erkekler kıdemleri sayesinde

üreme başarısını artırıyorlarsa

otomatik olarak erkekler arasındaki
kıdem hırsına kapılıyorlar.

İşte imtiyaz bu.

Sonuçlarına gelince...

biri tabii ki partnerlerinizi
memnun tutmak.

Yaşlı bir erkeğin desteğiyle
bu güce sahip olursanız

o yaşlı erkeğin dişilerle
çiftleşmesini sağlamanız gerek.

Bunu yapmazsanız
o yaşlı erkek size kızacak

ve partner olarak onu kaybedeceksiniz.

Yani ortada bir anlaşma var.

Bu şekilde alfa olursanız
ortaklarınızı memnun etmeniz lazım.

İşte sonuçlardan biri bu.

İkinci bir sonuç da
herkesin konumunuzda gözü olması.

Alfa erkek pozisyonu
çok önemli bir pozisyon

ve herkes bunu elinizden almak ister.

O yüzden sürekli
arkanızı kollamanız gerek.

Aşırı dikkatli olmanız lazım.

Örneğin başkalarının
koalisyonlarını bozmanız lazım

ve erkek şempanzeler
bunu oldukça sık yapıyor.

Stratejilerini bozarak onları bölüyor.

Yani oldukça stresli bir durum,
bu konuda verilerimiz var.

Vahşi doğadan edinilen veriler,

şempanzeler değil ama babunlardan,

babunlardan dışkı örneği topluyorlar

ve glukokortikoid
olup olmadığına bakıyorlar.

Buradaki grafikte gördüğünüz

erkek babunun kıdemi ne kadar düşükse

dışkıdaki kortizol seviyesi

o derecede yüksek,

bir de alfa erkeğe bir bakalım,

düşük kıdemli erkeklerle aynı seviyede,

yani alfa olmanın harika bir şey
olduğunu düşünebilirsiniz,

ama aslında oldukça stresli bir konum

ve bunu fizyolojik
olarak da gösterebiliyoruz.

Zorunluluklar neler?

Bu aşamayı hep ilginç bulmuşumdur,

aklınıza yerleşmiş klasik alfa algısından
o kadar çok farklılık gösteriyor ki.

Alfa erkeğin iki zorunluluğu var.

Birincisi grupta barışı sağlamak.

Buna kontrol görevi diyoruz,

gruptaki kavgalar kontrol ediliyor.

İkincisi de empati kurmak,

tıpkı bir milletin barış elçisi gibi.

Öncelikle barışı sağlamak.

İki dişi arasındaki
kavgayı durduran bir erkek.

Sağ ve sol taraftaki iki dişi

yiyecek yüzünden birbirlerine
bağırıp çağırıyorlar,

çünkü yiyecek dişiler için çok önemli,

alfa erkek kavgayı durdurup
aralarında bu şekilde duruyor.

Aslında çok ilginç,
alfa erkekleri bunu yaptıklarında

tarafsız oluyorlar.

Annelerini veya en iyi
arkadaşlarını savunmuyorlar.

Kavgaları durduruyorlar

ve genelde zayıf olanlara
destek çıkıyorlar.

Bu da onları grupta
oldukça popüler yapıyor,

çünkü grubun en düşük kıdemli üyeleri için

güvence sağlıyorlar.

Tarafsız olduklarından bahsettim,

şempanzeler için pek de
alışılmış bir durum değil,

çünkü arkadaşlarına çok düşkün olurlar vs.

ve bu konuda iyi olan alfa erkekler

gruptaki barışı sağlamakta da
çok etkili olabiliyorlar.

Yaptıkları ikinci şey de
diğerlerin için empati kurmak.

Empati üzerine inanılmaz
çok araştırma yapıyorum,

bunun derinine inecek zamanımız yok

ama empati bugünlerde
kemirgenlerde, köpeklerde, fillerde,

primatlarda ve daha birçok hayvan türünde

üzerinde çalıştığımız bir konu oldu.

Burada iki bonobo görüyorsunuz.

Ön taraftaki

bir kavgada yenilmiş.

Arkada duran da kollarını
ona sarmış, onu teselli ediyor.

Çocuklarda da empatiyi
bu şekilde ölçüyoruz,

sıkıntılı bireylere nasıl
tepki verdiklerini inceleyerek.

Kıdemli erkekler bunu çok sık yapıyor.

Kıdemli erkekler grupta inanılmaz
seviyede teselli sağlıyorlar,

deprem, fırtına gibi afetlerin yaşandığı

yerlere gidiyorlar

ve tesellide bulunuyorlar.

Papa da aynını yapıyor.
Devlet başkanları da.

Dünyadaki tüm liderler
bu işi yapmak zorunda.

Kraliçe de yapıyor.

Bu işten hepsi sorumlu,

yani tesellide bulunmak
çok önemli bir görev.

Bu iki konuda iyi olan erkekler,

barış ve teselli konusunda,

inanılmaz popülr liderlere dönüşüyorlar.

İşin içinde bireysel çıkar da var.

Bunu yalnızca grup için yapmıyorlar,

bunu yapmak konumlarını sağlamlaştırıyor.

Bir erkek, alfa olarak
ne kadar popüler olursa

geri kalanlar da o derece
ona saygı duyuyor ve imreniyor,

konumları o derece savunma kazanıyor,

çünkü başka bir tanesi tarafından
meydan okunabilir,

böyle bir durumda tüm grup
o erkeği savunacak

çünkü kendileri için
iyi olan bir lider isterler.

Yani grup iyi lider olan erkeklere
genellikle destek çıkıyor

ve zorbalara kesinlikle arka çıkmıyor.

Zorbalar konumlarını kaybettiklerinde

kendilerini çok kötü
bir durumun içinde bulabilirler.

Bu verilerde teselli
davranışını görüyorsunuz.

Şempanzeler arasındaki teselli,

orta ve düşük kıdemli olanlara bir bakın,

dişiler bunu erkeklerden daha çok yapıyor.

Aslında tüm topluluğu kapsıyor.

Bu durum memelilerde empati üzerine
yapılan tüm araştırmalarda geçerli,

dişiler erkeklerden
daha çok empati sahibi.

Ancak alfa erkeğe bir bakın.

Alfa erkek diğer herkesten
daha çok empati kuruyor.

Yani temelde barış elçisi görevindeki
alfa erkeklere ait veriler.

Bahsetmek istediğim son şey
alfa dişiler hakkında.

Mama'nın bir resmi,
Arnhem Hayvanat Bahçesi'nde alfa dişi,

orada çalışıyordum,

şimdi internette çok izleniyor,

59 yaşında hayatını
kaybederken çekilmiş videosu

sanırım şu an 100 bin kez izlendi,

bu geçen seneydi.

Mama kesinlikle grubun merkeziydi.

Erkekleri domine edecek
fiziksel kapasitede değildi.

Erkeklerden kıdemde aşağıdaydı
ama yine de yopluluğun merkeziydi

ve toplulukta bir sorun olduğunda

herkes soluğu Mama'nın kollarında alırdı.

Oldukça önemli bir figürdü.

Bu yüzden şempanze gruplarında

alfa dişilerin konumunu
minimize etmek istemiyorum.

Bir de bize eşit derecede
yakın bir tür var,

şempanze, bonobo örneği.

Bonoboları unutuyoruz
ama ana erkil bir topluluk yapılar var

ve genellikle dişiler alfa oluyor.

Genelde topluluğun başında bir dişi var

ve bunu nasıl yaptıkları,
o konuma nasıl geldikleri

ve işi nasıl yürüttükleri hakkında
çok daha az şey biliyoruz.

çünkü bonobolar hakkında
çok az şey biliyoruz.

Ama şunu vurgulamak istiyorum,

bir gruptaki alfa
erkek olmak zorunda değil

ve en yakın akrabalarımızdan
birinde alfa bir dişi.

Yani vermek istediğim mesaj şu,

toplumumuzdaki erkeklere baktığınız zaman

diyelim ki

bir ailenin veya bir şirketin,
hatta Washington'ın lideri diyelim,

onu alfa olarak görüyorsunuz,

yanlış etiket kullanarak

şempanzelere hakaret etmeyin.

(Kahkahalar)

Bir zorbayı alfa kabul edemezsiniz.

Büyük ve güçlü olan ve herkesi
korkutan ve inciten bir kişi

alfa demek değildir.

Bir alfa erkeğin pek çok niteliği var,

şempanzelere arasında da zorbalar gördüm,

olduğu oluyor,

ama rastladıklarımızın çoğu

liderlik yetilerine sahip

ve toplulukla bütünleşmişler,

işin sonunda Amos gibi

saygı duyuluyor ve seviliyorlar,

yani sandığınızdan çok farklı bir durum.

Teşekkür ederim.

(Alkışlar)