Nie ulegaj prostym opowieściom

Jak każdy z nas, ekonomista Tyler Cowen uwielbia dobrą historię. Jednak w swojej intrygującej prelekcji sugeruje, aby cofnąć się o krok i przestać myśleć o naszym niepoukładanym, skomplikowanym, irracjonalnym świecie w kategoriach prostej narracji.

Poproszono mnie o przyjście tutaj
i opowiedzenie wam historii,

zamiast tego, chciałbym wam powiedzieć,
dlaczego jestem wobec nich sceptyczny,

dlaczego mnie niepokoją.

Szczerze mówiąc, im bardziej
opowieść zdaje się inspirująca,

tym większy czuję niepokój.

(Śmiech)

Najlepsze bywają najbardziej zdradzieckie.

Dobrą i złą stroną opowieści
jest to, że są swego rodzaju filtrem.

Obejmują dużo informacji, część pomijają,

a część zachowują.

Filtr ten jednak zawsze
zostawia te same rzeczy.

Zostają nam zawsze
te same, proste historie.

Jest takie stare porzekadło,

że praktycznie każdą historię
można zawrzeć w zdaniu:

"obcy przybywa do miasta".

W jednej ze swoich książek
Christopher Booker twierdzi,

że jest tylko siedem rodzajów opowieści.

Potwór, "z nędzy do pieniędzy",

misja, podróż i powrót,
komedia, tragedia i odrodzenie.

Nie trzeba się zgadzać z tą listą,

ale rzecz w tym, że myśląc
w kategoriach opowieści,

powtarzasz sobie w kółko te same rzeczy.

Poprosiliśmy badanych,

żeby opisali swoje życie.

Opowiadając o życiu,

zaskakująco rzadko
używali słowa "bałagan".

(Śmiech)

To chyba najlepsza odpowiedź,
nie mówię tego negatywnie.

(Śmiech)

"Bałagan" może wyzwalać,
"bałagan" może dawać siłę,

"bałagan" może być sposobem
na czerpanie siły z różnych źródeł.

Ludzie woleli jednak mówić:
"Moje życie to podróż".

51% chciało, by ich życie
zamieniono w opowieść.

11% stwierdziło: "Moje życie to bitwa",
kolejny rodzaj opowieści.

8% powiedziało: "Moje życie to książka".
Dla 5% "Życie jest sztuką".

Nikt chyba nie powiedział:
"Moje życie to Reality TV".

(Śmiech)

Ale to wciąż narzucanie porządku
w istniejącym bałaganie,

które przyjmuje te same wzorce,

a jeśli coś jest w formie opowieści,

często zapamiętujemy nie to, co trzeba.

Ile z was zna opowieść

o Jerzym Waszyngtonie i drzewie wiśniowym?

Nie wiadomo, czy tak to właśnie wyglądało.

Tak samo opowieść o Paulu Revere,
też nie wiadomo, czy tak było.

Dlatego trzeba zachować
podejrzliwość wobec opowieści.

Jesteśmy zaprogramowani biologicznie,
aby na nie reagować.

Zawierają informację.
Mają duże znaczenie społeczne.

Pomagają tworzyć więzi z innymi ludźmi.

Są więc jak cukierek, który dostajemy

słuchając wiadomości politycznych,
czytając beletrystykę.

Nawet czytając literaturę faktu,
jesteśmy karmieni opowieściami.

Literatura faktu jest współczesną fikcją.

Książka może traktować
o rzeczach autentycznych,

ale i tak przyjmuje formę
tych samych opowieści.

Czemu zbytnie zaufanie
do opowieści to problem?

Postrzegasz życie przez ich pryzmat,

zamiast widzieć bałagan,
którym powinno być.

Widzę jednak kilka ważnych problemów,

gdy przykładamy
zbyt dużą wagę do narracji.

Po pierwsze, narracja
często jest upraszczana,

jej celem jest obieranie z treści,

nie tylko ograniczenie do 18 minut,

ale większość opowieści
można zawrzeć w zdaniu lub dwóch.

Jeśli usuniesz detale,

zaczynasz opowiadać historię
w kategoriach dobro kontra zło,

bez względu na to, czy to historia
twojego życia czy polityka.

Wiadomo, że część rzeczy
ma charakter "dobro kontra zło".

Myślę jednak, że generalnie

zbytnio skłaniamy się do takiej narracji.

Warto przyjąć zasadę,

że przy każdej opowieści
typu "dobro kontra zło",

IQ spada wam o 10 lub więcej punktów.

Przyswojenie takiej zasady
to, moim zdaniem,

dobry sposób, żeby szybko zmądrzeć.

Nie trzeba czytać książek.

Wyobraźcie sobie wciskanie guzika

przy każdej opowieści
typu "dobro kontra zło".

Za każdym naciśnięciem

IQ obniża się wam
o 10 lub więcej punktów.

Inną popularną kategorią opowieści...

Jeśli znacie filmy Olivera Stone'a,
czy Michaela Moore'a,

nie można po zrobieniu filmu powiedzieć:
"To był jeden wielki zbieg okoliczności".

Musi to być konspiracja, spisek,

bo w opowieści jest zawarta intencja.

Opowieść nie mówi o przypadkach,
czy złożonych układach międzyludzkich,

które są wynikiem ludzkich działań,
niekoniecznie zamierzonych.

Nie, opowieść jest o złych spiskowcach.

Jeśli słyszycie historie o intrygach,

czy nawet o dobrych ludziach
planujących coś razem,

jak podczas oglądania filmów,

należy być podejrzliwym.

Warto zadać pytanie:

"W którym miejscu historii
trzeba zachować szczególną czujność?".

Jeśli słyszysz historię i myślisz:
"Byłby z tego świetny film!".

(Śmiech)

Powinna się włączyć czerwona lampka

i trzeba zacząć myśleć w kategoriach

bałaganu, którym to wszystko pewnie jest.

Inną typową fabułą jest stwierdzenie,
że trzeba przestać pobłażać.

Słychać to przy różnych okazjach.

Trzeba przestać pobłażać bankom.

Trzeba przestać pobłażać
związkom zawodowym.

Trzeba przestać pobłażać jakiemuś krajowi,

obcemu dyktatorowi;
komuś, z kim negocjujemy.

Powtarzam: nie jestem temu przeciwny.

Czasem trzeba działać stanowczo.

Dobrze, że postąpiliśmy
stanowczo z nazistami.

Ale wciąż zbyt łatwo i szybko
ulegamy tej narracji.

Gdy nie wiemy, dlaczego coś się stało,

szukamy winnych i mówimy:
"Trzeba się za nich wziąć".

Jakby nikt wcześniej nie wpadł na to,

żeby się za nich wziąć.

Dla mnie jest to swego rodzaju
umysłowe lenistwo.

To bardzo prosta historia:
"Trzeba się za nich wziąć,

trzeba się było za nich wziąć,
trzeba się będzie za nich wziąć".

Jest to zazwyczaj sygnał ostrzegawczy.

Innym problemem opowieści jest to,

że nie da się zapamiętać wszystkiego,

co wydarzyło się w ciągu dnia,
czy nawet całego życia.

Opowieści spełniają zbyt wiele ról.

Nawet po to, żeby wstać rano z łóżka,

opowiadasz sobie historię,

jak to masz bardzo ważną pracę,
a to, co robisz, jest istotne.

(Śmiech)

Może jest,

ale opowiadam sobie tę historię,
nawet jeśli to nieprawda.

I wiecie co? To działa.

Wyciąga mnie z łóżka.

To rodzaj samooszustwa.

Problem pojawia się,
gdy muszę zmienić narrację.

Istotą opowieści jest to,
że łapię się jej,

a ona wyciąga mnie z łóżka.

Jeśli więc faktycznie marnuję tylko czas

w moim bezładnym życiu,

jestem zbyt przywiązany do historii,
która wyciąga mnie z łóżka

i lepiej mieć w głowie
skomplikowany plan opowieści,

taki z mnóstwem kombinatoryki
i matrycami obliczeniowymi.

Ale historie tak nie działają.

Aby spełniać swoje zadanie,
muszą być proste,

łatwe do zrozumienia,
opowiedzenia i zapamiętania.

Spełniają więc podwójną,
wykluczającą się rolę,

i często nas zwodzą.

Kiedyś myślałem, że jako ekonomista

jetem w obozie tych szlachetnych,
i że razem z innymi szlachetnymi

zwalczamy pomysły złoczyńców.

Kiedyś tak uważałem!

Pewnie byłem w błędzie.

Czasem może jestem tym dobry,

ale w niektórych sprawach zrozumiałem,
że nie gram szlachetnej roli.

Nie uważam się za złoczyńcę
w kontekście złych intencji,

ale ciężko było mi to umotywować.

Co ciekawe, o uprzedzeniach poznawczych

pisze się teraz mnóstwo książek.

Są książki "Impuls", "Sway", "Błysk!",

jednowyrazowe tytuły,

wszystkie o tym, jak nawalamy.

Można to robić na tyle sposobów,

ale, co ciekawe, żadna książka
nie określa jasno tego,

co, według mnie, jest centralnym,
najważniejszym powodem nawalania,

a jest nim opowiadanie sobie
zbyt wielu historii

albo zbyt łatwe im uleganie.

Czemu te książki nie mówią nam tego?

Ponieważ one też są o opowieściach.

Dużo czytając, uczycie się
o jednych uprzedzeniach,

ale jednocześnie umacniacie inne.

Dlatego książki są częścią
waszego uprzedzenia poznawczego.

Ludzie często kupują książki,
jakby były talizmanem.

"Mam książkę. Nie będę
'Przewidywalnie irracjonalny'".

(Śmiech)

Tak jakby ludzie chcieli
słyszeć najgorsze,

aby móc się na to przygotować
albo przed tym bronić.

Stąd popyt na pesymizm.

Jednak przekonanie,
że kupno książki coś daje,

jest chyba największym błędem logicznym.

Dowody wskazują,
że najniebezpieczniejsi są ci,

którzy znają podstawy finansowe.

To oni popełniają najgorsze błędy.

Z kolei ci, którzy zdają sobie
sprawę, że nic nie wiedzą,

przeważnie osiągają sukces.

Trzeci problem z opowieściami
polega na tym,

że pozwalają nami manipulować z zewnątrz,

choć wydaje się nam,
że reklamy działają tylko na innych,

ale oczywiście reklamy
działają na wszystkich.

Jeśli opowieści ciągną was zbyt mocno,

to sprzedający

opakuje swój produkt w opowieść.

Pomyślicie: "O, darmowa opowieść!".

I koniec końców kupicie produkt,

bo szedł w parze z opowieścią.

(Śmiech)

Gdy rozważamy, jak działa kapitalizm,

widać uprzedzenie.

Weźmy pod uwagę dwie historie
związane z samochodami.

Opowieść A: "Kup ten samochód,

zapewni ci on pięknych
partnerów i ciekawe życie".

(Śmiech)

Jest wiele osób,

którym dobrze zarabiają
na promowaniu tej opowieści.

Ale przyjmijmy, że jest alternatywa:

"Właściwie to nie potrzebujesz
samochodu na miarę swoich zarobków.

Z reguły patrzysz na otoczenie
i robisz to, co wszyscy.

To niezły sposób na wiele problemów,

ale jeśli chodzi o samochody,
zwyczajnie kup Toyotę".

(Śmiech)

Toyocie mogłoby na tym zależeć,

ale nawet oni zarabiają więcej
na sprzedaży samochodów luksusowych,

a mniej na sprzedaży tych tańszych.

Jak się zastanowić, to słyszmy zwykle

historie czarujące, kuszące.

Powtarzam po raz kolejny: nie wierzcie im.

Wasze zamiłowanie do historii
pozwala wami manipulować.

Lepiej zrobić krok w tył i zapytać:
"O co tu chodzi?

Która historia się nikomu nie opłaca?".

Zacznij je sobie opowiadać
i zobacz, czy nie zmienisz decyzji.

To proste.

Nigdy nie przestaniesz
myśleć w kategorii opowieści,

ale możesz robić to w mniejszym stopniu

i podjąć parę lepszych decyzji.

Kiedy myślę o tej prelekcji,
zastanawiam się oczywiście,

co z niej wyniesiecie?

Jaką historię przedstawił wam Tyler Cowen?

Może to opowieść o misji.

"Tyler był człowiekiem z misją.

Kazał nam przestać myśleć

w kategoriach opowieści".

Można tak opowiedzieć o tej prelekcji.

(Śmiech)

Wpisałoby się to w dobrze znane wzorce.

Łatwo zapamiętać. Można opowiedzieć innym.

"Ten dziwak mówił, żeby nie myśleć
w kategoriach opowieści.

Posłuchaj tylko, co się dzisiaj stało!'".

(Śmiech)

I można zacząć opowiadać.

(Śmiech)

Można też zrobić z tego
opowieść o odrodzeniu.

Można mówić: "Kiedyś
zbyt mną kierowały opowieści,

(Śmiech)

ale usłyszałem Tylera Cowena

(Śmiech)

i teraz myślę mniej
w kategoriach opowieści".

Taką narrację też da się zapamiętać,

opowiedzieć innym, może nawet chwyci.

Może też być z tego historia tragiczna.

"Taki koleś, Tyler Cowen,

(Śmiech)

powiedział, żebyśmy nie myśleli
w kategoriach opowieści,

ale sam w kółko opowiadał,

(Śmiech)

jak to inni ludzie myślą
w kategoriach opowieści".

(Śmiech)

Co więc dziś będzie?
Misja, odrodzenie, tragedia?

Może ich kombinacja.

Nie jestem pewny
i nie jestem tu, żeby wam nakazać

spalenie odtwarzacza DVD
i wyrzucenie Tołstoja.

Myślenie w kategoriach opowieści
jest fundamentem człowieczeństwa.

W "Żyjcie jest opowieścią",
Gabriel Garcia Marquez pisze,

że żyjemy, aby opowiadać historie,

że używamy opowieści,
aby zrozumieć nasze uczynki;

aby nadać sens życiu,
nawiązać kontakt z innymi.

To nie zniknie, nie powinno zniknąć,
ani nie umie zniknąć.

Jako ekonomista myślę o marginesach życia,

o dodatkowych decyzjach.

Czy należy myśleć bardziej
w kategoriach opowieści, czy mniej?

Czy wobec opowieści trzeba wzmóc czujność?

W stosunku do jakich opowieści
trzeba być podejrzliwym?

Powtórzę ponownie: chodzi zwykle
o te, które lubicie najbardziej,

które najwięcej wam dają,
najbardziej inspirują.

Opowieści, które nie mówią
o kosztach straconych okazji

ani o skomplikowanych, niezamierzonych
konsekwencjach ludzkich działań,

bo to zwykle nie nadaje się
na dobrą opowieść.

Często mamy do czynienia
z historiami o tryumfie, przeciwnościach,

są wrogowie, źli lub głupi;

jest bohater z misją, podróżnik

i obcy przybysz.

To są kategorie opowieści,
ale nie dajcie im się ukołysać.

(Śmiech)

Zamiast tego, gdzieś na marginesie,

zaznaczam: nie palcie Tołstoja,

bądźcie bardziej niepoukładani.

Przeżycie tych wszystkich
podróży, misji, batalii,

byłoby dla mnie niesamowicie uciążliwe!

Czy nie mogę przeżyć życia

w całej jego niepoukładanej, zwyczajnej,
- waham się, aby użyć tego słowa - chwale,

i mieć z niego frajdę?

Czy muszę podążać za jakąś narracją?

Nie mogę zwyczajnie żyć?

Rozgośćcie się w bałaganie.

Poczujcie się swobodnie
z agnostycyzmem,

w kontekście rzeczy,
które sprawiają wam przyjemność.

Łatwo wybrać parę agnostycznych obszarów

i czuć się z tym dobrze,

na przykład, "Jestem agnostykiem
religijnym, albo politycznym".

To da wam miejsce
na dogmatyzm w innych sferach.

(Śmiech)

Czasem ludzie najbardziej godni
intelektualnego zaufania

wybierają pewien obszar,

w którym są tak całkowicie
dogmatyczni, nieracjonalnie uparci,

że aż trudno wierzyć.

Ale ta dziedzina wyczerpuje ich upór,

dzięki czemu gdzie indziej
mogą zachować otwarty umysł.

Nie wpadnijcie w sidła myślenia,
że skoro w czymś jesteście agnostyczni,

to wykazujecie też rozsądek

jeśli chodzi o samo-oszustwo,
opowieści i otwartość umysłową.

(Śmiech)

Idea unoszenia się,
epistemologicznego szybowania

nieuporządkowania i niekompletności,

tego, że nie wszędzie jest ład,

że nie jesteście w podróży.

Jesteście tu z jakiegoś
nieokreślonego powodu,

może nieznanego,
może tylko ja ich nie znam,

ale, cieszę się z zaproszenia,
dziękuję wszystkim za wysłuchanie.

(Śmiech)

(Brawa)