Return to Video

Sürtünme bilimi ve yaşamlarımız üzerindeki şaşırtıcı etkisi

  • 0:01 - 0:03
    İnsanlar gelip işimi sorduklarında
  • 0:03 - 0:05
    bunun çok komik olduğunu
    kabul etmem gerek
  • 0:05 - 0:08
    çünkü onlara nesneleri birbirine
    sürttüğümü söylüyorum.
  • 0:09 - 0:10
    Bu kulağa saçma geliyor
  • 0:10 - 0:12
    çünkü sadece nesneleri
    birbirine sürtüyorum.
  • 0:13 - 0:16
    Ama bunun teknik bir adı var:
  • 0:17 - 0:18
    Triboloji.
  • 0:18 - 0:22
    T-r-i-b-o-l-o-j-i,
  • 0:22 - 0:24
    Antik Yunanca "tribos"
    sözcüğünden geliyor.
  • 0:24 - 0:25
    Anlamı da "sürtmek."
  • 0:26 - 0:29
    Muhtemelen daha önce duymadığınız
    komik bir kelime
  • 0:29 - 0:30
    ama size söz veriyorum,
  • 0:30 - 0:33
    bunu keşfetmek fiziksel dünya
    deneyimizi değiştirecek.
  • 0:33 - 0:36
    Triboloji bana mükemmel projeler sağladı.
  • 0:36 - 0:40
    Daha önce uçabilen materyallerle,
    hatta köpek maması ile de çalıştım.
  • 0:40 - 0:44
    Bir insanın sadece birkaç yıl içinde
  • 0:44 - 0:46
    uğraşma ihtimali düşük bir bileşim.
  • 0:46 - 0:49
    Ta ki dünyaya triboloji
    gözünden bakana kadar.
  • 0:51 - 0:55
    Bence bazı çok büyük sorunları
    azaltmada azıcık tribolojinin
  • 0:55 - 0:57
    ne kadar önemli
    olabileceğine şaşıracaksınız.
  • 0:59 - 1:03
    Triboloji sürtünme, aşınma
    ve yağlama araştırmasıdır.
  • 1:04 - 1:06
    Bu üç şeyin tümünü de
    daha önce deneyimlemişsinizdir.
  • 1:07 - 1:10
    En son ağır bir nesneyi zeminde
    ittirmeye çalıştığınızı hatırlayın.
  • 1:11 - 1:13
    Size direnen bir şey hissettiniz mi?
  • 1:13 - 1:14
    İşte bu sürtünmeydi.
  • 1:15 - 1:17
    Sürtünme, harekete karşı koyan kuvvettir.
  • 1:18 - 1:21
    Aşınma, materyalin aktarımı
    veya yok olmasıdır.
  • 1:21 - 1:24
    En sevdiğiniz ayakkabınızı
    değiştirme nedeniniz budur
  • 1:24 - 1:26
    çünkü zamanla tabanları yok olur.
  • 1:26 - 1:28
    Yağlayıcılar, aşınma ve
    sürtünmeyi azaltır.
  • 1:28 - 1:32
    Yerinden oynamayan
    inatçı paslı çivileri gevşetir.
  • 1:34 - 1:37
    Ama triboloji, yüzeyleri göreceli hareket
    halinde etkileşime geçirme
  • 1:37 - 1:38
    olarak da bilinir.
  • 1:40 - 1:45
    Yüzeyleri göreceli hareket halinde
    etkileşime geçirmekten bahsedelim.
  • 1:45 - 1:47
    Aslında bu dünyada sık yaşanan bir şey.
  • 1:47 - 1:50
    Şu anda otururken
    ayaklarınızı da sallıyor musunuz
  • 1:50 - 1:52
    veya koltuğunuzda
    sağa sola kayıyor musunuz?
  • 1:52 - 1:55
    Bilin bakalım ne oluyor?
    Triboloji oluyor.
  • 1:55 - 1:57
    Koltuğunuzda en minik hareket bile
  • 1:57 - 2:00
    birbiriyle göreceli hareket eden
    iki yüzey içerir.
  • 2:00 - 2:03
    Hareket için
    sizin triboloji etkileşiminiz
  • 2:03 - 2:05
    yanınızdaki kişiden farklı olacaktır.
  • 2:05 - 2:07
    Çünkü giydiğiniz kıyafetler
  • 2:07 - 2:09
    siz ve koltuk arasındaki
    sürtünmeyi değiştirir.
  • 2:09 - 2:13
    Eğer ipek giyerseniz
    koltukta kıpırdamak
  • 2:13 - 2:14
    yüne göre daha kolay olur.
  • 2:14 - 2:16
    Çünkü ipeğin sürtünmesi daha düşüktür.
  • 2:17 - 2:20
    Ayak bileğinizi oynatınca
    veya azıcık hareket ettirince
  • 2:20 - 2:22
    çıtlama sesi çıkardı mı?
  • 2:22 - 2:24
    Sizde de oluyor, değil mi?
  • 2:24 - 2:26
    Ayağa kalkıp hareket edince
    bir eklem çatırdayıp çıtlar.
  • 2:26 - 2:28
    Bu sesin sorumlusu da triboloji.
  • 2:30 - 2:33
    Bu ses, hareket ederken
    eklemlerinizi yağlayan
  • 2:33 - 2:34
    sıvıdan gelebilir.
  • 2:34 - 2:37
    Aslında bu sıvıdaki
    gaz kabarcıklarını salıyorsunuz.
  • 2:38 - 2:41
    Bu ses, birbiri üzerinde hareket eden
    tendonlardan da çıkabilir.
  • 2:41 - 2:43
    Ayak bileğinde çok olur
  • 2:43 - 2:45
    yani sevgili ayak çıtlatanlar,
  • 2:45 - 2:49
    tendon tribolojisi birden
    merakınızı çekebilir.
  • 2:51 - 2:54
    Ama biri nasıl benim gibi
    tribolojist olur?
  • 2:55 - 2:57
    Tabii ki olay çocukken başlıyor.
  • 2:57 - 2:58
    Büyürken balerindim.
  • 2:58 - 3:01
    Ayaklarımın ucunda dans etme,
    ya da "en pointe"
  • 3:01 - 3:02
    seviyesine gelmiştim.
  • 3:03 - 3:06
    "En pointe"'de dans ederken,
    o mükemmel ayakkabılar giyilir
  • 3:06 - 3:08
    ama bunlar sahnede kayabilir.
  • 3:09 - 3:12
    Ayak ucunda dans ederken
    isteyeceğiniz son şey
  • 3:12 - 3:13
    kayıp düşmektir.
  • 3:13 - 3:16
    Bu yüzden kutu kutu reçinemiz vardı.
  • 3:16 - 3:19
    Reçineye hafifçe basıp ayakkabımıza
    ince bir doku verirdik.
  • 3:19 - 3:21
    Reçine, ağaç özsuyundan gelir
  • 3:21 - 3:24
    ve toz halindeyken nesneleri
    daha az kaygan yapar.
  • 3:25 - 3:27
    Ayakkabınıza sürülecek
  • 3:27 - 3:29
    doğru miktarı dansçıyken
    çabucak öğrenirsiniz
  • 3:29 - 3:32
    çünkü yeterince sürmezseniz
    ayakkabınız ve sahne arasındaki
  • 3:32 - 3:35
    düşük sürtünmeden dolayı
    muhtemelen kayardınız.
  • 3:35 - 3:36
    En iyi senaryoda
  • 3:36 - 3:39
    sahnede sakar bir balerin olursunuz
  • 3:39 - 3:42
    ama en kötü senaryodaysa yaralanırsınız.
  • 3:43 - 3:47
    İşte, sürtünmeyi en iyi hale getirip
    manipüle ediyordum.
  • 3:47 - 3:50
    Tribolojist olmak kaderimde vardı.
  • 3:50 - 3:52
    (Gülüşmeler)
  • 3:53 - 3:55
    Ama siz de kıdemsiz bir tribolojisttiniz.
  • 3:56 - 3:58
    Pastel boya veya renkli kalem kullanırken
  • 3:58 - 4:01
    kaleme bastırdıkça
    rengin koyulaştığını biliyordunuz.
  • 4:01 - 4:04
    Bunun, pastel boyayı veya
    renkli kalemi daha sık açmak
  • 4:04 - 4:06
    demek olduğunu da biliyordunuz
  • 4:06 - 4:08
    çünkü böyle daha hızlı aşınıyordu.
  • 4:09 - 4:12
    Şimdi, üzerinde kaydığınız,
    o çekici ve parlak,
  • 4:12 - 4:14
    cilalı zeminler hakkında konuşalım.
  • 4:14 - 4:16
    Çorap giydiğinizde
  • 4:16 - 4:19
    zeminde gerçekten
    iyi kayacağınızı bilirdiniz.
  • 4:19 - 4:21
    Hadi bunu bir de
    yalın ayak deneyin bakalım.
  • 4:21 - 4:24
    İşte sürtünmenin usta manipülatörleri.
  • 4:26 - 4:28
    Tüm çocuklar tribolojisttir.
  • 4:28 - 4:29
    Peki ya biz, yetişkinler?
  • 4:31 - 4:33
    Bugün bir ara dişinizi fırçaladınız.
  • 4:34 - 4:35
    Umarım.
  • 4:35 - 4:36
    (Gülüşmeler)
  • 4:36 - 4:38
    İşte bu eylem halinde tribolojidir.
  • 4:38 - 4:41
    Diş macunu ve fırçası dişinizden plağı
  • 4:41 - 4:42
    temizlemeye ve aşındırmaya yarar.
  • 4:44 - 4:46
    Bilginiz olsun babam da dişçi.
  • 4:46 - 4:49
    Kariyerimin, yine babamın işine
    yöneleceğini hiç düşünmemiştim.
  • 4:49 - 4:52
    Ama bir gün plak temizliğini incelemek
  • 4:52 - 4:56
    için test geliştirme görevim varken
    kendimizi aynı dili konuşurken bulduk.
  • 4:56 - 4:58
    Kulağa kolay geliyordu,
  • 4:58 - 5:01
    ta ki olaya bir tribolojist olarak
    bakana kadar.
  • 5:01 - 5:03
    Sonra inanılmaz derecede karmaşıklaştı.
  • 5:03 - 5:06
    Katı materyallerimiz var
    -- bunlar dişlerimiz oluyor --
  • 5:06 - 5:09
    ve diş eti, diş macunu ve fırçası
    gibi yumuşak materyallerimiz de var.
  • 5:09 - 5:12
    Tükürük ve su biçimde yağlama da mevcut
  • 5:12 - 5:15
    ve diş fırçalayan kişinin dinamikleri
    ve daha fazlası.
  • 5:16 - 5:19
    Eminim ki diş macununuza elmas koyarsanız
  • 5:19 - 5:21
    o plağı yok edersiniz.
  • 5:21 - 5:23
    Muhtemelen dişlerinizi de yok edersiniz.
  • 5:24 - 5:27
    Yani diş plağını kaldırmak ile
    diş ve diş etlerinize zarar vermemek
  • 5:27 - 5:29
    arasında hassas bir denge vardır.
  • 5:31 - 5:33
    Yemek yediğimiz için diş fırçalarız.
  • 5:33 - 5:35
    Yemek de hepimizin yaptığı
    başka bir iş.
  • 5:35 - 5:36
    Oldukça basit görünüyor.
  • 5:36 - 5:38
    Ama bu da tribolojinin konusu
  • 5:38 - 5:39
    ve o kadar basit de değil.
  • 5:40 - 5:43
    Bir tarafta yemek yerken
    parçalanıp aşınan gıdalar var.
  • 5:43 - 5:46
    Bu gıdalar dişleriniz, diliniz,
    tükürüğünüz ve boğanızla
  • 5:46 - 5:47
    etkileşime geçiyor.
  • 5:47 - 5:52
    Tüm bu etkileşimler
    yeme deneyiminizi etkileyecek.
  • 5:53 - 5:56
    Bence hepinizin şöyle bir anısı vardır,
    yeni bir şey deniyorsunuz
  • 5:56 - 5:58
    ve kendinizi şöyle buluyorsunuz:
  • 5:59 - 6:01
    "Tadı fena değil.
  • 6:01 - 6:03
    Kıvamını pek sevmedim."
  • 6:04 - 6:07
    Tribolojistler, yağlılığa,
    sürtünme katsayısına
  • 6:07 - 6:13
    ağızdaki his ve kıvamı deneyimlerinize
    bağlamanın yolu olarak bakıyor.
  • 6:13 - 6:16
    Böylece yiyip içtiklerimizin
    formülasyonlarını değiştirirsek
  • 6:16 - 6:20
    yani şeker ve yağ içeriği farklı olursa
  • 6:20 - 6:21
    bu ağızdaki hissi nasıl değiştirecek?
  • 6:21 - 6:23
    Bunun miktarını nasıl ölçeriz?
  • 6:23 - 6:26
    İşte tribolojistlerin
    çözmeye çalıştığı da bu.
  • 6:26 - 6:29
    Meslektaşlarım bir laboratuvar köşesinde,
  • 6:29 - 6:31
    yoğurdun yağ içeriğine bakarken
  • 6:31 - 6:32
    ben de başka bir köşede
  • 6:32 - 6:34
    köpek maması inceliyordum.
  • 6:34 - 6:36
    Bu arada laboratuvar gerçekten
    çok güzel kokuyordu.
  • 6:37 - 6:39
    Hepimiz düzenli olarak
    dişlerimizi fırçalarız.
  • 6:39 - 6:43
    Peki ya kaçımız evcil hayvanlarımızın
    dişlerini firçalıyoruz?
  • 6:43 - 6:46
    Yetişkin hayvanlar yaygın olarak
    diş hastalığı geçiriyor,
  • 6:46 - 6:48
    yani onların dişlerini de
    fırçalamamız lazım.
  • 6:48 - 6:50
    Bunu yapan evcil hayvan sahipleri artıyor.
  • 6:50 - 6:54
    En iyi arkadaşım, nasıl oluyorsa,
    kedisinin dişini harika fırçalıyor.
  • 6:54 - 6:56
    Kendi kedim için imkansız bir şey.
  • 6:56 - 6:58
    Bu yüzden mama satıcıları, ödül mamalarına
  • 6:58 - 7:01
    plak temizleme maddesi
    yerleştirmeye çalışıyor.
  • 7:01 - 7:03
    Köpeğiniz varsa
  • 7:03 - 7:05
    köpeğinize ödül maması verdiğinizde
  • 7:05 - 7:08
    bir ısırışla yok olduğunu
    görmüş olabilirsiniz.
  • 7:08 - 7:10
    Buradaki zorluk şu:
  • 7:10 - 7:12
    Mama tek ısırıkta bitiyorsa
    plağı nasıl temizlersiniz?
  • 7:13 - 7:16
    Sorunu incelemek için
    tezgah üstü testi geliştirdim
  • 7:16 - 7:18
    ve bunu yapmak için
    köpeklerin ağız sistemlerini
  • 7:18 - 7:22
    dişlerini, plaklarını, tükürüklerini
    taklit etmek zorunda kaldım.
  • 7:22 - 7:24
    Bu ödül mamasının plağı temizlemedeki
  • 7:24 - 7:27
    etkisini araştırmak için
    sürtünme ve aşınma ölçümleri kullandım.
  • 7:29 - 7:32
    Eğer köpeğinizin dişlerini
    fırçalamadığınızı düşünüyorsanız
  • 7:32 - 7:34
    rica ederim.
  • 7:34 - 7:36
    Peki tribolojinin olayı ne?
  • 7:37 - 7:39
    Size bir örnek daha vereyim.
  • 7:40 - 7:44
    Nerede yaşarsanız yaşayın,
    bir şekilde buraya geldiniz.
  • 7:44 - 7:45
    Belki yürüyerek veya bisikletle.
  • 7:45 - 7:48
    Ama bu odadaki çoğu kişi
    muhtemelen arabayla geldi.
  • 7:49 - 7:52
    Arabanızdaki tribolojik sistemleri
    bir düşünün.
  • 7:52 - 7:54
    Arabayla olan
    kişisel etkileşimleriniz var.
  • 7:55 - 7:56
    Arabanın da yolla, kaputun altıyla
  • 7:56 - 7:59
    ve güç aktarma organlarıyla
    etkileşimleri var.
  • 7:59 - 8:03
    Rutin bir bakım,
    tribolojiyle doğrudan ilgilidir.
  • 8:04 - 8:06
    Lastikleri değiştirmeden önce
    kaç kilometre kullanım
  • 8:06 - 8:08
    önerildiğini bilirsiniz.
  • 8:08 - 8:10
    Lastik dişlerini düzenli olarak
    kontrol edersiniz.
  • 8:11 - 8:15
    Lastiklerinizin aşınmasını
    aktif şekilde gözlüyorsunuz.
  • 8:16 - 8:19
    Triboloji, aşınma ve sürtünmenin
    incelenmesidir
  • 8:19 - 8:23
    ve lastiklerde sürtünme
    bir yere güvenle varma ve araba kazası
  • 8:23 - 8:24
    arasındaki fark olabilir.
  • 8:24 - 8:27
    Çünkü lastikleriniz ve yol
    arasındaki sürtünme
  • 8:27 - 8:30
    hızlanma ve yavaşlamanızı
  • 8:30 - 8:32
    ve duruş mesafenizi etkileyecektir.
  • 8:32 - 8:36
    Sürücü olarak içten içe,
    sürtünmenin önemini biliyorsunuz
  • 8:36 - 8:38
    çünkü yollar ıslakken kaygan olduğu için
  • 8:38 - 8:40
    daha tehlikeli olduğunu da biliyorsunuz.
  • 8:40 - 8:43
    Bunun nedeni suyun
    lastiğiniz ve yol arasındaki
  • 8:43 - 8:44
    sürtünmeyi azaltmasıdır.
  • 8:44 - 8:47
    Hatırlayın; sürtünme
    harekete karşı koyan kuvvettir.
  • 8:47 - 8:51
    Yani bu kuvveti azaltan su
    hareket etmenizi kolaylaştırır
  • 8:51 - 8:53
    bu nedenle yollar ıslakken
    daha kaygan hale gelir.
  • 8:54 - 8:56
    Üzerinde durulacak başka bir konu
  • 8:56 - 8:58
    sürtünmeyi aşmanın enerji gerektirmesi
  • 8:59 - 9:01
    yani sürtünmeye enerji harcamanızdır.
  • 9:02 - 9:05
    Lastikleriniz yakıt performansınızı
    böyle etkileyebilir.
  • 9:05 - 9:08
    Aslında içten yanmalı motorlu bir araca
    koyduğunuz yakıtın
  • 9:08 - 9:11
    üçte birinin sürtünmeyi aşmaya
  • 9:11 - 9:13
    harcanacağını biliyor muydunuz?
  • 9:14 - 9:15
    Üçte biri.
  • 9:15 - 9:18
    Triboloji araştırmaları sürtünmeyi
    azaltmamıza yardım edip
  • 9:18 - 9:21
    yakıt performansını arttırmış
    ve emisyonları düşürmüştür.
  • 9:22 - 9:25
    Holmberg ve Erdemir
    harika çalışmalar yürüterek
  • 9:25 - 9:27
    triboloji araştırmasının
    enerji sarfiyatımızı
  • 9:27 - 9:28
    azaltmadaki etkisini gösterdi.
  • 9:28 - 9:32
    20 yıllık zaman dilimine baktıklarında
    yolcu taşıtlarının
  • 9:32 - 9:33
    enerji sarfiyatını %60 azaltma
  • 9:33 - 9:36
    fırsatımız olduğunu gördüler.
  • 9:36 - 9:37
    %60 azaltma.
  • 9:38 - 9:40
    Dünyadaki tüm arabaları düşündüğünüzde
  • 9:40 - 9:42
    bu, tasarruf için çok enerji demek.
  • 9:42 - 9:47
    Yazarlar, güncel küresel enerji
    sarfiyatının yaklaşık yüzde dokuzundan
  • 9:47 - 9:51
    triboloji ile tasarruf
    sağlanabileceğini belirtiyor.
  • 9:52 - 9:54
    Bu önemli miktarda bir enerji.
  • 9:54 - 9:58
    Yani rakamlara baktığınızda
    triboloji harika işler çıkarabilir.
  • 9:59 - 10:01
    Meslektaşlarım, sadece ABD'de
    tasarrufu sağlanabilecek
  • 10:01 - 10:04
    20 kuad enerji saptadılar.
  • 10:04 - 10:05
    Buna şu açıdan bakalım.
  • 10:05 - 10:11
    Bir kuad enerji kabaca
    180 milyon petrol varile eşittir.
  • 10:11 - 10:13
    Triboloji bunun 20 katının
    tasarrufunu sağlayabilir.
  • 10:14 - 10:17
    Bu tasarruf, yeni materyaller,
    yeni yağlayıcılar,
  • 10:17 - 10:19
    yeni bileşen tasarımı
  • 10:19 - 10:22
    ve rüzgar türbinlerini daha verimli
    ve güvenilir hale getirmekle sağlanır.
  • 10:23 - 10:26
    Bunu gerçek kılan dünyaya
  • 10:26 - 10:28
    triboloji gözünden bakan,
    bir odadaki 31 kişiydi.
  • 10:29 - 10:32
    Daha çok insan etrafta
    tribolojiyi gördükçe
  • 10:32 - 10:34
    kendini gösterecek fırsatları hayal edin.
  • 10:35 - 10:38
    Şu anda en sevdiğim projelerim
    hava-uzay uygulamalarında.
  • 10:38 - 10:42
    Bu zorlu ortamlarda aşınma ve sürtünmeyi
    azaltmayı seviyorum.
  • 10:42 - 10:44
    Harekete karşı koyan
    daha az kuvvet olması için
  • 10:44 - 10:47
    hareketli bileşen ve motorlarda
    sürtünmeyi azaltacak
  • 10:47 - 10:50
    materyal ve parçalar yapabilirim.
  • 10:51 - 10:54
    Harekete karşı daha az kuvvet
    daha az güç gerektirmek demektir.
  • 10:54 - 10:56
    Böylece, daha hafif, yakıt tasarruflu
  • 10:56 - 10:58
    daha küçük
  • 10:58 - 10:59
    bir aktüatör kullanabilirsiniz.
  • 11:00 - 11:03
    Daha düşük aşınmayla daha uzun
    kullanımlı parçalar da yapabilirim.
  • 11:04 - 11:05
    Bu da atık maddeyi azaltacak
  • 11:05 - 11:08
    ve parçaları daha nadir
    üretmemizi sağlayacaktır.
  • 11:08 - 11:10
    Yani imalatta enerjiden tasarruf edeceğiz.
  • 11:11 - 11:14
    Size önerim, çevrenizdeki dünyada
    tribolojiyi görmeye başlamanız
  • 11:14 - 11:19
    ve deneyimlediğiniz etkileşimli yüzeyleri
    nasıl geliştireceğinizi düşünmeniz.
  • 11:19 - 11:21
    En küçük gelişmelerin bile
  • 11:21 - 11:22
    toplama etkisi olacaktır.
  • 11:23 - 11:26
    Triboloji kulağa komik gelen
    bir kelime olabilir
  • 11:26 - 11:29
    ama dünyamıza etkisi büyük.
  • 11:29 - 11:31
    Teşekkür ederim.
  • 11:31 - 11:33
    (Alkışlar)
Title:
Sürtünme bilimi ve yaşamlarımız üzerindeki şaşırtıcı etkisi
Speaker:
Jennifer Vail
Description:

Makine mühendisi Jennifer Vail, tribolojinin daha önce duymadığınız komik bir kelime olabileceğini ama fiziksel dünyayı görme ve onunla etkileşim kurma şeklinizi değiştirebileceğini söylüyor. Tribolojiden - yıpranma ve sürtünme araştırmaları - kesitler sunan Vail, tribolojinin günlük yaşamı etkilediği şaşırtıcı derecede çeşitli yolları ve daha iyi bir dünya yaratmada bize nasıl yardım edebileceğini anlatıyor.
more » « less
Video Language:
English
Team:
closed TED
Project:
TEDTalks
Duration:
11:47

Turkish subtitles

Revisions

Our website uses cookies for analysis purposes.