WEBVTT

00:00:01.750 --> 00:00:04.875
Chris Anderson:
Tiến sĩ Jane Goodall, xin chào bà.

NOTE Paragraph

00:00:04.875 --> 00:00:06.143
Jane Goodall: Cảm ơn anh,

00:00:06.167 --> 00:00:10.101
và tôi nghĩ, cuộc phỏng vấn này
sẽ không hoàn chỉnh

00:00:10.125 --> 00:00:12.268
nếu mọi người không biết ngài H
đang cùng tôi,

00:00:12.292 --> 00:00:14.417
vì ai cũng biết ngài H.

NOTE Paragraph

00:00:16.083 --> 00:00:17.625
CA: Xin chào ngài H.

00:00:18.667 --> 00:00:20.934
Trong bài nói chuyện TED Talk
17 năm trước,

00:00:20.958 --> 00:00:26.684
bà đã cảnh báo chúng tôi về mối nguy 
khi nhân loại chèn ép thế giới tự nhiên.

00:00:26.708 --> 00:00:28.559
Bà có khi nào cảm thấy rằng

00:00:28.559 --> 00:00:32.226
đại dịch hiện giờ có vẻ như là
cuộc phản công của tự nhiên không?

NOTE Paragraph

00:00:32.500 --> 00:00:37.559
JG: Rõ ràng những bệnh truyền từ
động vật sang người này,

00:00:37.583 --> 00:00:42.518
như corona và HIV/AIDS

00:00:42.542 --> 00:00:46.893
và tất cả loại bệnh khác mà chúng ta
mắc phải từ động vật,

00:00:46.917 --> 00:00:50.059
đều phần nào liên quan đến
việc phá hủy môi trường,

00:00:50.083 --> 00:00:54.059
là khi động vật mất môi trường sống,
chúng sống chen chúc với nhau

00:00:54.083 --> 00:00:58.351
và đôi khi là do một virus
từ một loài vật chủ này,

00:00:58.375 --> 00:01:01.434
vốn sống hòa hợp với nhau
có lẽ hàng trăm năm,

00:01:01.458 --> 00:01:03.476
lây lan qua loài khác,

00:01:03.500 --> 00:01:08.643
rồi tình trạng động vật bị dồn
phải tiếp xúc gần hơn với con người.

00:01:08.667 --> 00:01:14.643
Và đôi khi một trong những động vật
mắc virus này có thể --

00:01:14.667 --> 00:01:18.893
tạo cơ hội cho virus đó
lây sang con người

00:01:18.917 --> 00:01:22.976
rồi tạo nên bệnh mới, như COVID-19.

00:01:23.000 --> 00:01:25.018
Và ngoài ra,

00:01:25.042 --> 00:01:27.851
chúng ta đang rất không tôn trọng
động vật.

00:01:27.875 --> 00:01:29.518
Ta săn bắt chúng,

00:01:29.542 --> 00:01:31.851
ta giết chúng, ta ăn thịt chúng,

00:01:31.875 --> 00:01:33.393
ta buôn lậu chúng,

00:01:33.417 --> 00:01:40.423
ta đem chúng ra chợ động vật hoang dã
ở châu Á,

00:01:40.423 --> 00:01:44.434
trong điều kiện nhồi nhét tồi tệ,
trong những chiếc chuồng nhỏ xíu,

00:01:44.458 --> 00:01:48.768
con người bị nhiễm bẩn với máu,
nước tiểu và phân,

00:01:48.792 --> 00:01:53.434
tình trạng lý tưởng cho virus
truyền từ động vật tới động vật,

00:01:53.458 --> 00:01:55.184
hay từ động vật sang người.

NOTE Paragraph

00:01:55.208 --> 00:01:59.476
CA: Tôi muốn quay ngược
thời gian một chút

00:01:59.500 --> 00:02:01.393
vì câu chuyện của bà quá phi thường.

00:02:01.417 --> 00:02:05.518
Bất chấp thái độ phân biệt giới tính
gây tranh cãi những năm 1960,

00:02:05.542 --> 00:02:08.268
bằng cách nào đó bà đã vượt qua

00:02:08.292 --> 00:02:11.643
và trở thành một trong những nhà khoa học
hàng đầu thế giới,

00:02:11.667 --> 00:02:15.184
khám phá một loạt sự thật đáng ngạc nhiên
về loài tinh tinh,

00:02:15.208 --> 00:02:18.268
như việc chúng dùng công cụ
và nhiều điều khác nữa.

00:02:18.292 --> 00:02:20.893
Theo bà, điều gì ở bà

00:02:20.917 --> 00:02:23.976
đã cho phép bà tạo ra đột phá đó?

NOTE Paragraph

00:02:24.000 --> 00:02:27.226
JG: Sự thật là
tôi sinh ra đã yêu động vật

00:02:27.250 --> 00:02:30.393
và điều quan trọng nhất là
tôi có một người mẹ rất ủng hộ.

00:02:30.417 --> 00:02:33.059
Bà không nổi điên khi thấy
giun đất trên giường tôi,

00:02:33.083 --> 00:02:35.559
bà chỉ nói chúng nên ở trong vườn.

00:02:35.583 --> 00:02:38.309
Và bà không nổi điên khi tôi
biến mất bốn tiếng đồng hồ

00:02:38.333 --> 00:02:41.268
rồi bà gọi cảnh sát,
còn tôi thì đang ngồi trong chuồng gà,

00:02:41.292 --> 00:02:44.768
vì không ai chỉ tôi cái lỗ
mà trứng chui ra.

NOTE Paragraph

00:02:44.792 --> 00:02:47.059
Tôi không ước mơ làm nhà khoa học,

00:02:47.083 --> 00:02:49.476
vì phụ nữ không làm mấy chuyện đó.

00:02:49.500 --> 00:02:52.726
Thật ra, thời ấy cũng chẳng đàn ông nào
làm mấy chuyện đó.

00:02:52.750 --> 00:02:54.684
Ai cũng cười nhạo tôi trừ mẹ,

00:02:54.708 --> 00:02:58.393
bà nói: "Nếu con thực sự muốn làm,
con sẽ phải làm việc cực kỳ chăm chỉ,

00:02:58.417 --> 00:02:59.703
tận dụng mọi cơ hội,

00:02:59.703 --> 00:03:02.153
nếu không bỏ cuộc,
có thể con sẽ tìm ra cách."

NOTE Paragraph

00:03:02.153 --> 00:03:06.518
CA: Và bằng cách nào đó, bà đã
chiếm được lòng tin của loài tinh tinh

00:03:06.542 --> 00:03:10.292
theo cách chưa từng ai làm được.

00:03:11.167 --> 00:03:15.809
Khi nghĩ lại, khoảnh khắc nào thú vị nhất
khi bà tìm hiểu về tinh tinh

00:03:15.833 --> 00:03:19.417
hay có điều gì ở tinh tinh mà con người
vẫn chưa hiểu được?

NOTE Paragraph

00:03:20.333 --> 00:03:24.309
JG: Sự thật là, anh nói
"Thấy những thứ chưa ai thấy,

00:03:24.333 --> 00:03:25.601
chiếm lòng tin của chúng".

00:03:25.625 --> 00:03:27.226
Chưa ai từng thử.

00:03:27.250 --> 00:03:29.018
Thành thật là vậy.

00:03:29.042 --> 00:03:34.018
Nên về cơ bản, tôi sử dụng kỹ thuật

00:03:34.042 --> 00:03:38.601
tôi đã dùng để nghiên cứu động vật
quanh nhà khi tôi còn nhỏ.

00:03:38.625 --> 00:03:40.184
Chỉ ngồi đó, thật kiên nhẫn,

00:03:40.208 --> 00:03:42.643
cố không đến quá gần quá nhanh,

00:03:42.667 --> 00:03:47.226
nhưng thật kinh khủng,
vì chi phí chỉ đủ cho sáu tháng.

00:03:47.226 --> 00:03:49.753
Anh có thể tưởng tượng
khó khăn đến thế nào để có tiền

00:03:49.753 --> 00:03:51.643
với một cô gái trẻ không bằng cấp,

00:03:51.667 --> 00:03:55.434
để đi và làm điều kỳ quặc
là ngồi trong rừng.

00:03:55.458 --> 00:03:56.934
Anh biết đó, cuối cùng,

00:03:56.958 --> 00:04:00.976
chúng tôi xin được tiền cho sáu tháng
từ một nhà hảo tâm người Mỹ,

00:04:01.000 --> 00:04:04.934
và tôi biết từ từ
tôi sẽ lấy được lòng tin của tinh tinh,

00:04:04.958 --> 00:04:06.476
nhưng tôi có thời gian không?

00:04:06.500 --> 00:04:11.018
Rồi tuần trở thành tháng và cuối cùng,
sau khoảng bốn tháng,

00:04:11.042 --> 00:04:13.809
một con tinh tinh bắt đầu bớt sợ,

00:04:13.833 --> 00:04:16.934
và đó là con tinh tinh mà 
tôi đã có lần nhìn thấy --

00:04:16.958 --> 00:04:20.143
tôi vẫn chưa đến gần,
nhưng tôi có ống nhòm --

00:04:20.167 --> 00:04:25.309
tôi thấy nó sử dụng và chế tạo công cụ
để bắt mối.

00:04:25.333 --> 00:04:28.143
Dù tôi không quá ngạc nhiên,

00:04:28.167 --> 00:04:32.143
vì tôi đã đọc những điều mà
tinh tinh nuôi nhốt có thể làm,

00:04:32.167 --> 00:04:34.184
nhưng tôi biết khoa học tin rằng

00:04:34.208 --> 00:04:37.559
con người, chỉ có con người,
sử dụng và chế tạo công cụ.

00:04:37.583 --> 00:04:40.809
Và tôi biết Leakey [Tiến sĩ Louis]
sẽ vui thế nào.

00:04:40.833 --> 00:04:42.559
Chính sự quan sát đó

00:04:42.583 --> 00:04:45.643
đã cho phép ông tới tạp chí
Địa Lý Quốc Gia,

00:04:45.667 --> 00:04:49.726
rồi họ bảo, "Được, chúng tôi sẽ tiếp tục 
hỗ trợ nghiên cứu này",

00:04:49.750 --> 00:04:53.893
rồi họ gửi Hugo van Lawick, 
nhiếp ảnh gia kiêm nhà làm phim,

00:04:53.917 --> 00:04:56.559
để quay lại những gì tôi thấy.

00:04:56.583 --> 00:05:01.018
Nhiều nhà khoa học không muốn tin
việc sử dụng công cụ.

00:05:01.042 --> 00:05:04.101
Thật ra, một trong số họ nói 
tôi hẳn đã dạy cho tinh tinh.

NOTE Paragraph

00:05:04.125 --> 00:05:06.018
(Cười)

NOTE Paragraph

00:05:06.042 --> 00:05:08.934
Do tôi không đến gần chúng,
điều đó hẳn là kỳ diệu.

00:05:08.958 --> 00:05:11.559
Nhưng dù sao, khi họ xem phim của Hugo

00:05:11.583 --> 00:05:16.018
kèm tất cả mô tả của tôi về hành vi 
của chúng,

00:05:16.042 --> 00:05:19.351
các nhà khoa học phải bắt đầu
thay đổi suy nghĩ.

NOTE Paragraph

00:05:19.375 --> 00:05:22.018
CA: Kể từ đó, nhiều khám phá khác

00:05:22.042 --> 00:05:26.601
đã chỉ ra tinh tinh thực sự gần gũi 
với con người hơn chúng ta tưởng.

00:05:26.625 --> 00:05:29.976
Tôi nhớ bà từng nói chúng rất hài hước.

00:05:30.000 --> 00:05:32.684
Điều đó được thể hiện ra sao?

NOTE Paragraph

00:05:32.708 --> 00:05:36.934
JG: Anh thấy điều đó
khi chúng chơi trò chơi,

00:05:36.958 --> 00:05:39.393
có con lớn hơn
chơi với con nhỏ hơn,

00:05:39.417 --> 00:05:41.809
nó kéo lê một dây leo quanh một cái cây.

00:05:41.833 --> 00:05:44.684
Mỗi khi con nhỏ sắp chộp được,

00:05:44.708 --> 00:05:46.684
con lớn kéo dây ra xa,

00:05:46.708 --> 00:05:48.476
con nhỏ bắt đầu khóc

00:05:48.500 --> 00:05:50.268
còn con lớn bắt đầu cười.

00:05:50.292 --> 00:05:51.750
Thế là tôi biết.

NOTE Paragraph

00:05:54.417 --> 00:05:59.809
CA: Sau đó bà đã quan sát được
một điều phức tạp hơn,

00:05:59.833 --> 00:06:04.559
đó là trường hợp các băng nhóm tinh tinh,

00:06:04.583 --> 00:06:10.684
bộ tộc, nhóm, trở nên bạo lực hung hãn
với nhau.

00:06:10.708 --> 00:06:14.351
Tôi tò mò không biết
suy nghĩ của bà như thế nào.

00:06:14.375 --> 00:06:17.601
Liệu rằng điều đó có khiến bà cảm thấy,

00:06:17.601 --> 00:06:20.173
buồn lòng về con người,
bởi cả hai rất tương đồng,

00:06:20.173 --> 00:06:23.976
liệu có làm bà thấy bạo lực
là đặc tính tất yếu

00:06:24.000 --> 00:06:27.375
ở bất cứ họ linh trưởng nào không?

NOTE Paragraph

00:06:28.375 --> 00:06:30.976
JG: Rõ ràng là vậy.

00:06:31.000 --> 00:06:35.643
Lần tiếp xúc đầu tiên của tôi
với bản tính độc ác của con người,

00:06:35.667 --> 00:06:37.309
là khi chiến tranh vừa chấm dứt

00:06:37.333 --> 00:06:40.101
những hình ảnh của cuộc Diệt Chủng.

00:06:40.125 --> 00:06:42.676
Chúng thực sự làm tôi sốc.

00:06:42.676 --> 00:06:44.018
Bản thân tôi thay đổi từ đó.

00:06:44.042 --> 00:06:46.351
Tôi nghĩ khi ấy mình mới mười tuổi.

00:06:46.375 --> 00:06:48.851
Khi tôi nhận ra

00:06:48.875 --> 00:06:52.018
tinh tinh cũng có mặt tối tăm
hung hãn,

00:06:52.042 --> 00:06:54.559
tôi nghĩ chúng như chúng ta nhưng 
dễ thương hơn.

00:06:54.583 --> 00:06:57.143
Rồi tôi nhận ra chúng còn giống chúng 
ta hơn

00:06:57.167 --> 00:06:58.684
là tôi từng nghĩ.

00:06:58.708 --> 00:07:02.684
Khi ấy là đầu thập niên 70,

00:07:02.708 --> 00:07:03.976
một thời kỳ rất lạ,

00:07:04.000 --> 00:07:05.601
sự hung hăng đang là chủ đề lớn

00:07:05.625 --> 00:07:09.726
được tranh cãi là bẩm sinh hay do học hỏi.

00:07:09.750 --> 00:07:12.434
Rồi nó được mang lên chính trường.

00:07:12.458 --> 00:07:15.893
Với tôi,
đây là một thời kỳ vô cùng lạ lẫm,

00:07:15.917 --> 00:07:17.559
và tôi lên tiếng rằng:

00:07:17.583 --> 00:07:20.143
"Không, tôi nghĩ sự hung hăng

00:07:20.167 --> 00:07:24.268
chính xác là hành vi
được di truyền của chúng ta."

00:07:24.292 --> 00:07:29.934
Tôi hỏi một nhà khoa học rất nổi tiếng
ông nghĩ sao,

00:07:29.958 --> 00:07:32.351
vì ông đã tuyên bố không căn cứ rằng,

00:07:32.375 --> 00:07:33.851
bản tính này do học hỏi mà có,

00:07:33.875 --> 00:07:38.018
ông nói: "Jane, tôi không muốn nói
về những gì tôi thực sự nghĩ."

00:07:38.042 --> 00:07:41.917
Trên phương diện khoa học
điều này thực sự làm tôi rất sốc.

NOTE Paragraph

00:07:42.792 --> 00:07:47.351
CA: Tôi được dạy tin rằng
mọi thứ đều tươi đẹp trong cuộc sống.

00:07:47.375 --> 00:07:52.893
Vô số thước phim đẹp về 
bướm và ong và hoa,

00:07:52.917 --> 00:07:55.851
tự nhiên thật tươi đẹp vô cùng.

00:07:55.875 --> 00:08:01.893
Nhiều nhà môi trường học
dường như hay thể hiện thái độ rằng:

00:08:01.917 --> 00:08:06.059
"Vâng, tự nhiên thật trong lành,
đẹp đẽ, còn con người thì xấu xa,"

00:08:06.083 --> 00:08:08.726
nhưng rồi ta cũng quan sát thấy rằng,

00:08:08.750 --> 00:08:11.601
khi thực sự tìm hiểu
về bất kỳ thành tố nào của tự nhiên,

00:08:11.625 --> 00:08:13.976
ta lại thấy những điều đáng sợ.

00:08:13.976 --> 00:08:15.627
Bà nghĩ sao về chuyện này,

00:08:15.627 --> 00:08:18.851
và chúng ta nên có thái độ như thế nào?

NOTE Paragraph

00:08:18.875 --> 00:08:20.851
JG: Nhắc tới tự nhiên, như anh biết đấy,

00:08:20.875 --> 00:08:24.809
là nhắc tới toàn bộ phạm trù
của tiến hóa,

00:08:24.833 --> 00:08:28.518
nó gợi lại trong ta
một cảm giác ban sơ,

00:08:28.542 --> 00:08:33.143
và châu Phi rất hoang sơ
khi tôi còn nhỏ.

00:08:33.167 --> 00:08:36.101
Động vật ở mọi nơi.

00:08:36.125 --> 00:08:40.018
Tôi không thích việc sư tử săn mồi,

00:08:40.042 --> 00:08:42.559
dù biết đó là bản chất của chúng.

00:08:42.583 --> 00:08:46.393
Nếu chúng không ăn thịt động vật,
chúng sẽ chết.

00:08:46.417 --> 00:08:50.101
Khác biệt lớn giữa chúng và chúng ta,
theo tôi,

00:08:50.125 --> 00:08:56.018
chính là chúng làm vậy
bởi đó là việc chúng phải làm.

00:08:56.042 --> 00:08:59.393
Còn chúng ta có thể lên kế hoạch
làm việc.

00:08:59.417 --> 00:09:01.184
Kế hoạch của chúng ta rất khác biệt.

00:09:01.208 --> 00:09:05.226
Chúng ta có thể lên kế hoạch
chặt toàn bộ một khu rừng,

00:09:05.250 --> 00:09:07.726
vì chúng ta muốn bán gỗ,

00:09:07.750 --> 00:09:10.101
hay vì chúng ta muốn xây
một khu thương mại khác,

00:09:10.125 --> 00:09:11.393
hoặc vì lý do nào khác.

00:09:11.417 --> 00:09:16.143
Sự phá hủy thiên nhiên
và chiến tranh của chúng ta,

00:09:16.167 --> 00:09:19.976
chúng ta có khả năng trở nên xấu xa vì
chúng ta có thể ngồi lại thoải mái

00:09:20.000 --> 00:09:22.934
và lên kế hoạch hành hạ ai đó từ xa.

00:09:22.958 --> 00:09:24.226
Thật là xấu xa.

00:09:24.250 --> 00:09:27.893
Tinh tinh có kiểu chiến tranh nguyên sơ,

00:09:27.917 --> 00:09:29.476
chúng có thể rất hiếu chiến,

00:09:29.500 --> 00:09:30.893
nhưng chỉ trong tức thời,

00:09:30.917 --> 00:09:32.393
đó là cách chúng cảm nhận.

00:09:32.417 --> 00:09:34.809
Đó là phản ứng cho cảm xúc của chúng.

NOTE Paragraph

00:09:34.833 --> 00:09:38.476
CA: Trong quan sát của mình
về tính phức tạp của tinh tinh

00:09:38.500 --> 00:09:41.893
bà thấy chúng không giống như
những điều bị người ta thổi phồng

00:09:41.917 --> 00:09:43.643
tinh tinh không hề có siêu năng lực,

00:09:43.667 --> 00:09:49.601
về khả năng định hình tương lai
với đa dạng chi tiết như con người

00:09:49.625 --> 00:09:52.393
và lập kế hoạch dài hạn.

00:09:52.417 --> 00:09:57.768
Và hành động khích lệ nhau
để đạt được các kế hoạch dài hạn đó.

00:09:57.792 --> 00:10:01.226
Đây dường như, thậm chí đối với người
bỏ nhiều thời gian với tinh tinh,

00:10:01.250 --> 00:10:04.434
một bộ kỹ năng cơ bản hoàn toàn khác

00:10:04.458 --> 00:10:06.601
mà chúng ta phải chịu trách nhiệm

00:10:06.625 --> 00:10:09.434
để sử dụng một cách khôn ngoan hơn.

NOTE Paragraph

00:10:09.458 --> 00:10:11.351
JG: Vâng, cá nhân tôi nghĩ,

00:10:11.375 --> 00:10:13.684
đã có nhiều cuộc thảo luận về chuyện này,

00:10:13.708 --> 00:10:17.601
nhưng thực tế là chúng ta
đã phát triển cách giao tiếp

00:10:17.625 --> 00:10:19.393
như anh và tôi đang dùng.

00:10:19.417 --> 00:10:21.518
Bởi chúng ta có từ ngữ,

00:10:21.542 --> 00:10:24.934
ý tôi là, giao tiếp động vật
còn phức tạp hơn những gì

00:10:24.958 --> 00:10:26.226
chúng ta vẫn nghĩ.

00:10:26.250 --> 00:10:28.226
Tinh tinh, khỉ đột, đười ươi

00:10:28.250 --> 00:10:31.708
có thể học ngôn ngữ kí hiệu của con người
dành cho người điếc.

00:10:32.792 --> 00:10:38.226
Nhưng chúng ta có thể nói
bất kỳ ngôn ngữ nào được học,

00:10:38.250 --> 00:10:41.893
nên tôi có thể nói cho anh những điều 
mà anh chưa từng nghe đến.

00:10:41.917 --> 00:10:44.476
Tinh tinh không thể làm thế.

00:10:44.500 --> 00:10:49.726
Chúng ta có thể dạy cho con trẻ 
về những khái niệm trừu tượng.

00:10:49.750 --> 00:10:51.559
Tinh tinh không làm được.

00:10:51.583 --> 00:10:55.268
Vâng, tinh tinh có thể làm 
nhiều thứ khéo léo,

00:10:55.292 --> 00:10:59.893
con voi, con quạ 
hay bạch tuộc cũng vậy,

00:10:59.917 --> 00:11:03.518
nhưng chúng ta thiết kế hỏa tiễn
có thể bay tới hành tinh khác

00:11:03.542 --> 00:11:06.101
và robot nhỏ chụp hình,

00:11:06.125 --> 00:11:10.893
chúng ta giao tiếp trơn tru
một cách kỳ lạ

00:11:10.917 --> 00:11:13.059
dù ở những vùng khác nhau trên thế giới.

00:11:13.083 --> 00:11:14.726
Khi tôi còn trẻ, khi tôi lớn lên,

00:11:14.750 --> 00:11:17.559
không có TV, 
không có điện thoại di động,

00:11:17.583 --> 00:11:19.434
không có máy vi tính.

00:11:19.458 --> 00:11:20.893
Nó là một thế giới khác biệt,

00:11:20.917 --> 00:11:24.518
Tôi có bút chì, bút bi,
sổ tay, chỉ có thế.

NOTE Paragraph

00:11:24.542 --> 00:11:27.393
CA: Quay lại câu hỏi về tự nhiên,

00:11:27.417 --> 00:11:28.989
vì tôi nghĩ nhiều về việc này,

00:11:29.013 --> 00:11:32.263
tôi tranh đấu với chuyện này, 
thành thực mà nói.

00:11:33.208 --> 00:11:37.393
Nhiều công trình của bà, nhiều công
trình của người khác tôi ngưỡng mộ

00:11:37.417 --> 00:11:44.226
nói về đam mê nhằm bảo tồn 
thế giới tự nhiên.

00:11:44.226 --> 00:11:47.235
Liệu có khả năng, hay có quan trọng không

00:11:47.235 --> 00:11:51.976
khi đồng thời chấp nhận rằng
những khía cạnh khác của tự nhiên

00:11:52.000 --> 00:11:53.934
vô cùng đáng sợ,

00:11:53.958 --> 00:11:56.851
nhưng cùng lúc cũng
thật hùng vĩ,

00:11:56.875 --> 00:12:02.018
và sự hùng vĩ ấy phần nào đến từ
tiềm năng gây kinh sợ

00:12:02.042 --> 00:12:06.934
mà nó lại cũng đẹp đến nín thở,

00:12:06.958 --> 00:12:10.684
chúng ta không được là bản thân mình,
vì chúng ta là một phần của tự nhiên,

00:12:10.708 --> 00:12:13.143
chúng ta không thể được trọn vẹn

00:12:13.167 --> 00:12:17.434
trừ khi chúng ta bằng cách nào đó
chấp nhận nó và là một bộ phận của nó?

00:12:17.458 --> 00:12:22.226
Giúp tôi trình bày với, Jane,
về mối quan hệ đó nên ra sao.

NOTE Paragraph

00:12:22.250 --> 00:12:26.351
JG: Tôi nghĩ một trong số vấn đề là,
khi chúng ta phát triển trí tuệ,

00:12:26.375 --> 00:12:29.018
chúng ta trở nên tốt và tốt hơn

00:12:29.042 --> 00:12:32.434
điều chỉnh môi trường cho
chúng ta dùng,

00:12:32.458 --> 00:12:35.268
và tạo nên những cánh đồng và 
trồng cây lương thực

00:12:35.292 --> 00:12:38.476
vốn là nơi từng là rừng hay 
vùng trồng cây,

00:12:38.500 --> 00:12:41.309
anh biết đấy, giờ chúng ta sẽ không đi 
theo cách đó

00:12:41.333 --> 00:12:44.893
nhưng chúng ta có khả năng thay đổi
tự nhiên.

00:12:44.917 --> 00:12:49.351
Khi chúng ta chuyển đến sống ở 
thành phố và thị trấn,

00:12:49.375 --> 00:12:53.351
và dựa nhiều vào công nghệ,

00:12:53.375 --> 00:12:56.976
nhiều người cảm thấy xa rời thế giới
tự nhiên.

00:12:57.000 --> 00:12:59.559
Có hàng trăm ngàn trẻ em

00:12:59.583 --> 00:13:01.309
lớn lên trong thành phố,

00:13:01.333 --> 00:13:04.059
căn bản là không có chút tự nhiên nào,

00:13:04.083 --> 00:13:09.143
đó là lý do phong trào hiện nay là 
làm xanh thành phố thật quan trọng.

00:13:09.167 --> 00:13:11.518
Anh biết đấy, họ đang thí nghiệm,

00:13:11.542 --> 00:13:14.809
tôi nghĩ là tại ở Chicago,
tôi cũng không chắc,

00:13:14.833 --> 00:13:17.893
có nhiều chỗ trống khác nhau

00:13:17.917 --> 00:13:21.684
ở những vùng ngột ngạt của thành phố.

00:13:21.708 --> 00:13:24.768
Ở những vùng đó họ phủ xanh,

00:13:24.792 --> 00:13:29.809
họ để cây và hoa và nhiều thứ,
bụi rậm ở những chỗ trống.

00:13:29.833 --> 00:13:33.184
Tỷ lệ tội phạm giảm xuống.

00:13:33.208 --> 00:13:35.708
Dĩ nhiên là, 
họ để cây cối ở nửa kia.

00:13:36.917 --> 00:13:38.851
Điều đó chứng minh khá nhiều,
cũng thế,

00:13:38.875 --> 00:13:41.643
có nhiều nghiên cứu cho thấy trẻ em

00:13:41.667 --> 00:13:45.917
thực sự cần thiện nhiên xanh cho 
sự phát triển tâm sinh lý tốt.

NOTE Paragraph

00:13:46.875 --> 00:13:50.101
Nhưng chúng ta, như anh đã nói, là bộ 
phận của tự nhiên

00:13:50.125 --> 00:13:54.351
chúng ta không tôn trọng điều đó,
như bản thân chính mình,

00:13:54.375 --> 00:13:57.309
điều đó quá khủng khiếp cho trẻ em

00:13:57.333 --> 00:13:58.809
và con cháu của con chúng ta,

00:13:58.833 --> 00:14:02.851
vì chúng ta lệ thuộc vào tự nhiên cho 
không khí sạch, nước sạch,

00:14:02.875 --> 00:14:06.434
để điều hòa khí hậu và lượng mưa.

00:14:06.458 --> 00:14:09.226
Hãy xem những gì chúng ta đã làm,
khủng hoảng khí hậu.

00:14:09.250 --> 00:14:11.476
Đó là lỗi chúng ta. Chúng ta đã gây họa.

NOTE Paragraph

00:14:11.500 --> 00:14:13.184
CA: Hơn 30 năm qua,

00:14:13.208 --> 00:14:19.018
tôi đoán bà chuyển từ chỉ là nhà khoa học
sang chỉ là nhà hoạt động.

00:14:19.042 --> 00:14:20.292
Tại sao vậy?

NOTE Paragraph

00:14:21.333 --> 00:14:27.006
JG: Hội nghị năm 1986,
về khoa học, tôi vừa có bằng tiến sĩ

00:14:27.006 --> 00:14:30.489
tôi định tìm xem hành vi tinh tinh khác 
ra sau, nếu có,

00:14:30.489 --> 00:14:32.304
từ môi trường này đến môi trường khác.

00:14:32.304 --> 00:14:34.559
Có sáu chỗ nghiên cứu khắp châu Phi.

00:14:34.583 --> 00:14:38.268
Vậy nên chúng tôi nghĩ,
hãy đưa các nhà khoa học đến với nhau

00:14:38.292 --> 00:14:39.684
và khám phá điều này,

00:14:39.708 --> 00:14:41.226
một điều thật thú vị.

00:14:41.250 --> 00:14:43.893
Nhưng chúng tôi cũng có một phiên 
về việc bảo tồn

00:14:43.917 --> 00:14:47.768
và một phiên về điều kiện trong
những khu nuôi nhốt

00:14:47.792 --> 00:14:49.893
giống như nghiên cứu y khoa,

00:14:49.917 --> 00:14:54.184
Hai phiên đó làm tôi rất sốc.

00:14:54.208 --> 00:14:56.768
Tôi tới hội nghị như một nhà khoa học,

00:14:56.792 --> 00:14:58.351
và tôi đi ra như nhà hoạt động.

00:14:58.375 --> 00:15:02.184
Tôi không ra quyết định,
điều gì đã diễn ra trong tôi.

NOTE Paragraph

00:15:02.208 --> 00:15:05.726
CA: Vậy bà bỏ ra 34 năm vừa qua

00:15:05.750 --> 00:15:08.434
vận động không mệt mỏi cho 
mối quan hệ tốt hơn

00:15:08.458 --> 00:15:11.750
giữa con người và tự nhiên.

00:15:12.667 --> 00:15:17.750
Mối quan hệ đó nên ra sao?

NOTE Paragraph

00:15:19.000 --> 00:15:23.809
JG: Anh biết đấy, anh gặp phải
tất cả những vấn đề này.

00:15:23.833 --> 00:15:26.583
Người ta cần chỗ để sống.

00:15:27.625 --> 00:15:29.726
Nhưng tôi nghĩ vấn đề là

00:15:29.750 --> 00:15:33.309
trong xã hội giàu có, chúng ta trở nên

00:15:33.333 --> 00:15:34.726
quá tham lam.

00:15:34.750 --> 00:15:40.018
Thành thực mà nói, ai cần bốn căn nhà
với mảnh đất to lớn?

00:15:40.042 --> 00:15:43.684
Tại sao chúng ta cần khu mua sắm
khác nữa?

00:15:43.708 --> 00:15:45.434
Vân vân và vân vân.

00:15:45.458 --> 00:15:50.434
Chúng ta xem lợi ích kinh tế ngắn hạn

00:15:50.458 --> 00:15:53.518
tiền bạc trở thành loại thánh để thờ phụng

00:15:53.542 --> 00:15:57.601
khi chúng ta mất hết mối liên hệ tinh thần
với thế giới tự nhiên.

00:15:57.625 --> 00:16:03.351
Chúng ta tìm kiếm nguồn tiền ngắn hạn,
hay quyền lực,

00:16:03.375 --> 00:16:06.018
hơn là sức khỏe của hành tinh

00:16:06.042 --> 00:16:08.083
và tương lai của con em chúng ta.

00:16:09.000 --> 00:16:12.101
Dường như chúng ta không quan tâm
về điều đó nữa nữa.

00:16:12.125 --> 00:16:14.096
Đó là lý do tôi sẽ không ngừng đấu tranh.

NOTE Paragraph

00:16:15.250 --> 00:16:19.059
CA: Ý tôi, công trình của bà 
đặc biệt về bảo tồn tinh tinh,

00:16:19.083 --> 00:16:24.268
bà biến nó thành thực tế khi
đưa con người là trung tâm,

00:16:24.292 --> 00:16:26.393
lôi cuốn người dân địa phương.

00:16:26.417 --> 00:16:27.684
Bà đã làm thế nào được

00:16:27.708 --> 00:16:29.851
và bà có nghĩ đó là ý tưởng 
quan trọng

00:16:29.875 --> 00:16:32.934
nếu chúng ta thành công trong việc bảo vệ
hành tinh?

NOTE Paragraph

00:16:32.958 --> 00:16:35.434
JG: Anh biết đấy, 
sau hội nghị nổi tiếng đó,

00:16:35.458 --> 00:16:39.018
Tôi đã nghĩ, tôi phải học hỏi nhiều hơn
lý do tinh tinh biến mất ở Châu Phi

00:16:39.042 --> 00:16:40.893
và những gì xảy ra ở các khu rừng.

00:16:40.917 --> 00:16:45.976
Vậy nên tôi gom ít tiền bạc lại và
đi thăm sáu nước.

00:16:46.000 --> 00:16:50.018
Và học được nhiều về những vấn đề
mà tinh tinh đối mặt,

00:16:50.042 --> 00:16:52.809
săn tìm thịt vật hoang dã
và mua bán động vật sống

00:16:52.833 --> 00:16:54.518
bắt bằng bẫy

00:16:54.542 --> 00:16:58.934
dân số gia tăng và cần thêm đất

00:16:58.958 --> 00:17:02.684
cho mùa màng và gia súc của họ
và làng xóm họ.

00:17:02.708 --> 00:17:07.434
Nhưng tôi cũng biết những hoàn cảnh 
mà nhiều người đối mặt.

00:17:07.458 --> 00:17:11.018
Tình trạng nghèo khó, thiếu hệ thống y tế
và giáo dục,

00:17:11.042 --> 00:17:13.518
giảm chất lượng đất đai.

00:17:13.542 --> 00:17:18.518
Nó đến trước tôi khi tôi bay qua 
Vườn Quốc Gia Gombe nhỏ bé.

00:17:18.542 --> 00:17:22.809
Nó từng là phần của vành đai rừng xích đạo
ngang qua ngay châu Phi

00:17:22.833 --> 00:17:24.101
tới bờ Tây,

00:17:24.125 --> 00:17:25.434
vào năm 1990,

00:17:25.458 --> 00:17:29.101
nó chỉ là một khu rừng nhỏ bé,
chỉ là công viên quốc gia nhỏ.

00:17:29.125 --> 00:17:31.018
Quanh đó, đồi thì trọc.

00:17:31.042 --> 00:17:32.768
Đó là lúc làm tôi sực tỉnh.

00:17:32.792 --> 00:17:34.601
Nếu chúng ta không làm điều gì

00:17:34.625 --> 00:17:36.893
để giúp người ta tìm cách sinh sống

00:17:36.917 --> 00:17:39.518
mà không hủy hoại môi trường,

00:17:39.542 --> 00:17:42.226
chúng ta thậm chí không thể cố cứu
loài tinh tinh.

00:17:42.250 --> 00:17:45.976
Nên Viện Jane Goodall bắt đầu
chương trình "Chăm Sóc," này

00:17:46.000 --> 00:17:48.018
chúng tôi gọi nó "TACARE."

00:17:48.042 --> 00:17:51.976
Đó là phương pháp của chúng tôi về
bảo tồn dựa vào cộng đồng,

00:17:52.000 --> 00:17:54.101
hoàn toàn tổng hòa.

00:17:54.125 --> 00:17:57.351
Chúng tôi giờ đặt công cụ bảo tồn

00:17:57.375 --> 00:17:59.226
vào tay dân làng,

00:17:59.250 --> 00:18:04.351
vì hầu hết tinh tinh hoang dã ở Tanzania
không ở vùng được bảo vệ,

00:18:04.375 --> 00:18:07.143
chúng chỉ ở trong khu dự trữ rừng 
của làng.

00:18:07.167 --> 00:18:12.434
Nên giờ họ đi và đo lường sức khỏe
của khu rừng của họ.

00:18:12.458 --> 00:18:14.684
Giờ họ đã hiểu

00:18:14.708 --> 00:18:18.268
rằng bảo vệ rừng không chỉ dành cho
đời sống hoang dã,

00:18:18.292 --> 00:18:19.768
mà đó là tương lai của họ.

00:18:19.792 --> 00:18:22.226
Là họ cần rừng.

00:18:22.250 --> 00:18:23.601
Và họ rất tự hào.

00:18:23.625 --> 00:18:25.726
Tình nguyện viên dự hội thảo,

00:18:25.750 --> 00:18:27.809
họ biết cách dùng điện thoại thông minh,

00:18:27.833 --> 00:18:32.601
họ biết cách đăng lên trên diễn đàn
và mạng.

00:18:32.625 --> 00:18:35.476
Rồi tất cả rõ ràng.

00:18:35.500 --> 00:18:37.643
Và cây quay lại,

00:18:37.667 --> 00:18:39.726
không còn đồi trọc nữa.

00:18:39.750 --> 00:18:44.476
Họ đồng ý tạo vùng đệm quanh Gombe,

00:18:44.500 --> 00:18:47.893
để tinh tinh có thêm rừng hơn năm 1990.

00:18:47.917 --> 00:18:49.851
Họ mở ra hành lang quanh rừng

00:18:49.875 --> 00:18:55.268
để nối những nhóm tinh tinh rải rác
vì bạn không muốn cận phối giống.

00:18:55.292 --> 00:18:58.434
Vâng, nó có tác dụng, 
và nó hiện được thực hiện ở sáu quốc gia.

00:18:58.458 --> 00:18:59.726
Tương tự.

NOTE Paragraph

00:18:59.750 --> 00:19:05.351
CA: Tôi muốn nói, bà là một tiếng nói lạ
không mệt mỏi, khắp thế giới

00:19:05.375 --> 00:19:07.309
đi rất nhiều,

00:19:07.333 --> 00:19:10.601
nói chuyện mọi nơi, truyền cảm hứng
cho mọi người khắp nơi.

00:19:10.625 --> 00:19:15.601
Làm thế nào mà bà có được năng lượng đó,

00:19:15.625 --> 00:19:17.268
bà biết đấy, ngọn lửa để làm việc,

00:19:17.292 --> 00:19:20.476
vì làm vậy thật tốn sức,

00:19:20.500 --> 00:19:23.018
mọi cuộc họp với nhiều người,

00:19:23.042 --> 00:19:25.101
nó chỉ là mệt mỏi thể chất,

00:19:25.125 --> 00:19:28.143
thế nhưng, ở đây, bà vẫn làm việc.

00:19:28.167 --> 00:19:30.125
Làm sao mà bà làm được, Jane?

NOTE Paragraph

00:19:31.042 --> 00:19:36.393
JG: Tôi cho rằng tôi cứng cỏi, 
tôi không thích đầu hàng,

00:19:36.417 --> 00:19:41.684
tôi sẽ không chùn bước trước những CEO
của các công ty lớn

00:19:41.708 --> 00:19:43.226
đang hủy hoại rừng,

00:19:43.250 --> 00:19:49.809
hay chính gia đang tháo dỡ mọi sự bảo hộ
đang được thực hiện

00:19:49.833 --> 00:19:51.143
bởi những cựu tổng thống,

00:19:51.167 --> 00:19:53.976
anh biết tôi đang nói về ai mà.

00:19:54.000 --> 00:19:56.143
Anh biết đấy, tôi tiếp tục tranh đấu.

00:19:56.167 --> 00:20:00.268
Tôi quan tâm,
tôi đam mê đời sống hoang dã.

00:20:00.292 --> 00:20:02.976
Tôi say mê thế giới tự nhiên.

00:20:03.000 --> 00:20:07.434
Tôi yêu thích rừng, tôi thấy tổn thương
khi thấy chúng bị thiệt hại.

00:20:07.458 --> 00:20:10.351
Tôi quan tâm sâu sắc về trẻ con.

00:20:10.375 --> 00:20:12.434
Chúng ta đánh cắp tương lai của chúng.

00:20:12.458 --> 00:20:14.184
Tôi sẽ không đầu hàng.

00:20:14.208 --> 00:20:19.143
Tôi đoán tôi may mắn có được
gen tốt, đó là món quà,

00:20:19.167 --> 00:20:22.768
một món quà khác, tôi khám phá ra mình có,

00:20:22.792 --> 00:20:24.226
là giao tiếp,

00:20:24.250 --> 00:20:26.893
dù là viết hay nói.

00:20:26.917 --> 00:20:28.976
Anh thấy đấy,

00:20:29.000 --> 00:20:31.893
nếu đi quanh như thế mà không có tác dụng,

00:20:31.917 --> 00:20:35.018
nhưng mỗi khi tôi phát biểu,

00:20:35.042 --> 00:20:36.393
mọi người đứng dậy và nói:

00:20:36.393 --> 00:20:38.892
"Tôi đã đầu hàng, 
nhưng bà truyền cảm hứng cho tôi,

00:20:38.892 --> 00:20:41.059
Tôi hứa sẽ làm phần nhỏ của mình."

00:20:41.083 --> 00:20:45.976
Rồi chúng tôi có chương trình cho giới trẻ
"Roots and Shoots" giờ ở 65 nước

00:20:46.000 --> 00:20:47.559
đang phát triển nhanh,

00:20:47.583 --> 00:20:48.851
mọi lứa tuổi,

00:20:48.875 --> 00:20:52.018
tất cả chọn dự án để giúp 
con người, động vật, môi trường,

00:20:52.042 --> 00:20:54.643
xắn tay và hành động.

00:20:54.667 --> 00:20:57.809
Anh biết đấy, họ nhìn tôi
với ánh mắt sáng ngời,

00:20:57.833 --> 00:21:00.309
muốn kể với Tiến sĩ Jane
họ đang làm gì

00:21:00.333 --> 00:21:02.201
để thế giới trở thành một nơi tốt hơn.

00:21:02.201 --> 00:21:03.934
Làm sao mà tôi làm họ thất vọng?

NOTE Paragraph

00:21:03.958 --> 00:21:07.226
CA: Ý tôi, khi bà nhìn vào tương lai
hành tinh,

00:21:07.226 --> 00:21:08.947
điều gì thực sự làm bà lo lắng nhất,

00:21:08.947 --> 00:21:12.292
làm bà sợ nhất về
tình trạng hiện giờ của chúng ta?

NOTE Paragraph

00:21:13.750 --> 00:21:19.101
JG: Sự thật là chúng ta còn
chút thời gian, tôi tin thế,

00:21:19.125 --> 00:21:22.643
khi chúng ta có thể ít ra bắt đầu chữa trị
những gì nguy hại

00:21:22.667 --> 00:21:25.726
và làm chậm lại sự thay đổi khí hậu.

00:21:25.750 --> 00:21:27.726
Nhưng nó đang đóng dần,

00:21:27.750 --> 00:21:32.934
chúng ta thấy điều xảy ra với 
việc đóng cửa quanh thế giới

00:21:32.958 --> 00:21:35.018
vì COVID-19:

00:21:35.042 --> 00:21:37.226
bầu trời trong ở các thành phố,

00:21:37.250 --> 00:21:41.101
vài người hít thở không khí sạch mà 
chưa từng có trước đó

00:21:41.125 --> 00:21:44.059
và nhìn lên bầu trời sáng ban đêm

00:21:44.083 --> 00:21:46.684
mà họ chưa thấy lúc trước.

00:21:46.708 --> 00:21:49.059
Anh biết đấy,

00:21:49.083 --> 00:21:52.143
điều lo lắng nhất

00:21:52.167 --> 00:21:55.476
là làm sao có đủ người

00:21:55.500 --> 00:21:57.786
mọi người hiểu, nhưng họ không hành động,

00:21:57.810 --> 00:22:00.434
làm sao có đủ người dám hành động?

NOTE Paragraph

00:22:00.458 --> 00:22:06.184
CA: Kênh Địa Lý Quốc Gia vừa tung ra 
bộ phim hoành tráng về bà,

00:22:06.208 --> 00:22:09.768
nêu bật công trình của bà 
qua sáu thập niên.

00:22:09.792 --> 00:22:13.208
Nó có tựa là "Jane Goodall: Niềm Hy Vọng."

00:22:14.042 --> 00:22:16.018
Đó là hy vọng gì vậy, Jane?

NOTE Paragraph

00:22:16.042 --> 00:22:17.060
JG: Hy vọng,

00:22:17.060 --> 00:22:19.393
hy vọng lớn nhất của tôi là
tất cả bạn trẻ này.

00:22:19.417 --> 00:22:21.976
Ý tôi, tại Trung Quốc,
mọi người đứng lên và nói:

00:22:22.000 --> 00:22:23.876
"Dĩ nhiên tôi quan tâm đến môi trường,

00:22:23.876 --> 00:22:26.434
Tôi tham gia "Roots and Shoots" 
ở tiểu học."

00:22:26.458 --> 00:22:29.768
Anh biết đấy, chúng tôi có 
"Roots and Shoots" giữ gìn các giá trị

00:22:29.792 --> 00:22:34.601
họ rất say mê một khi họ biết
về những vấn đề

00:22:34.625 --> 00:22:36.476
họ được trao quyền hành động,

00:22:36.500 --> 00:22:40.667
họ làm sạch suối, xóa bỏ
các loài xâm hại một cách nhân đạo.

00:22:41.958 --> 00:22:43.684
Họ có nhiều ý tưởng.

00:22:43.708 --> 00:22:48.393
Rồi thế đó, anh biết đấy, 
trí tuệ đặc biệt này của chúng ta.

00:22:48.417 --> 00:22:52.476
Chúng ta bắt đầu sử dụng nó 
để nghĩ tới công nghệ

00:22:52.500 --> 00:22:55.351
thực sự giúp chúng ta sống 
hòa đồng hơn,

00:22:55.351 --> 00:22:57.000
trong đời sống riêng của chúng ta,

00:22:57.000 --> 00:23:01.101
hãy nghĩ về hậu quả chúng ta làm
hằng ngày.

00:23:01.125 --> 00:23:03.226
Chúng ta mua gì, nó đến từ đâu,

00:23:03.250 --> 00:23:04.809
sản xuất nó ra sao?

00:23:04.833 --> 00:23:07.768
Liệu nó có làm hại môi trường,
nó có độc ác với động vật?

00:23:07.792 --> 00:23:10.143
Có phải nó rẻ vì làm bằng công sức trẻ em?

00:23:10.167 --> 00:23:12.018
Hãy chọn lựa hợp đạo đức.

00:23:12.042 --> 00:23:15.559
Nhân tiện, bạn không thể làm
nếu bạn sống trong nghèo khổ.

00:23:15.583 --> 00:23:18.268
Cuối cùng là tinh thần bất khuất

00:23:18.268 --> 00:23:21.136
của những người đương đầu 
với những điều tưởng như không thể

00:23:21.136 --> 00:23:23.351
và không đầu hàng.

00:23:23.375 --> 00:23:26.476
Bạn không thể đầu hàng
khi bạn có tinh thần đó.

00:23:26.476 --> 00:23:29.142
Nhưng anh biết đấy, có những thứ
tôi không thể đấu tranh.

00:23:29.142 --> 00:23:31.625
Tôi không thể đấu tranh chống tham nhũng.

00:23:32.833 --> 00:23:36.958
Tôi không thể đấu tranh
chống chế độ quân phiệt và độc tài.

00:23:38.525 --> 00:23:40.476
Vậy nên tôi chỉ làm việc
mình có thể làm,

00:23:40.500 --> 00:23:43.893
và nếu tất cả chúng ta làm một chút
những gì mình có thể

00:23:43.917 --> 00:23:47.809
chắc chắn sẽ gộp lại
thành thắng lợi cuối cùng.

NOTE Paragraph

00:23:47.833 --> 00:23:49.226
CA: Câu hỏi cuối, Jane.

00:23:49.250 --> 00:23:51.559
Nếu có một ý tưởng, một suy nghĩ,

00:23:51.583 --> 00:23:56.309
một hạt giống mà bà gieo vào đầu 
những ai đang xem,

00:23:56.333 --> 00:23:58.184
điều đó là gì?

NOTE Paragraph

00:23:58.208 --> 00:24:02.351
JG: Hãy nhớ rằng từng ngày bạn sống,

00:24:02.375 --> 00:24:04.726
bạn tác động lên hành tinh.

00:24:04.750 --> 00:24:07.018
Bạn không thể ngừng tác động.

00:24:07.042 --> 00:24:10.601
Ít ra, trừ phi bạn quá nghèo,

00:24:10.625 --> 00:24:13.851
bạn có chọn lựa bạn tác động gì.

00:24:13.875 --> 00:24:15.809
Thậm chí dù nghèo, bạn có một lựa chọn,

00:24:15.833 --> 00:24:19.726
nhưng khi chúng ta đầy đủ hơn,
chúng ta có lựa chọn nhiều hơn.

00:24:19.750 --> 00:24:22.643
Nếu chúng ta lựa chọn có đạo đức,

00:24:22.667 --> 00:24:25.809
thì chúng ta bắt đầu tiến về một thế giới

00:24:25.833 --> 00:24:30.893
không quá tuyệt vọng để truyền lại
cho con cháu về sau.

00:24:30.917 --> 00:24:35.684
Tôi nghĩ, đó là điều dành cho mọi người.

00:24:35.708 --> 00:24:38.684
Vì nhiều người hiểu chuyện gì đang diễn ra

00:24:38.708 --> 00:24:41.476
nhưng họ thấy vô dụng và tuyệt vọng,
họ có thể làm gì,

00:24:41.500 --> 00:24:44.059
rồi họ chẳng làm gì
họ trở nên thờ ơ.

00:24:44.083 --> 00:24:46.875
Đó thật nguy hiểm, sự hờ hững.

NOTE Paragraph

00:24:47.750 --> 00:24:49.934
CA: Tiến sĩ Jane Goodall, chà.

00:24:49.958 --> 00:24:53.934
Tôi thật muốn cảm ơn 
cuộc đời đặc biệt của bà,

00:24:53.958 --> 00:24:55.976
vì tất cả những gì bà làm

00:24:55.976 --> 00:24:57.882
và vì dành thời gian này với chúng tôi.

NOTE Paragraph

00:24:57.882 --> 00:24:59.268
Xin cảm ơn.

NOTE Paragraph

00:24:59.292 --> 00:25:01.255
JG: Cảm ơn.