0:00:01.750,0:00:04.875
Chris Anderson:[br]Tiến sĩ Jane Goodall, xin chào bà.

0:00:04.875,0:00:06.143
Jane Goodall: Cảm ơn anh,

0:00:06.167,0:00:10.101
và tôi nghĩ, cuộc phỏng vấn này[br]sẽ không hoàn chỉnh

0:00:10.125,0:00:12.268
nếu mọi người không biết ngài H[br]đang cùng tôi,

0:00:12.292,0:00:14.417
vì ai cũng biết ngài H.

0:00:16.083,0:00:17.625
CA: Xin chào ngài H.

0:00:18.667,0:00:20.934
Trong bài nói chuyện TED Talk[br]17 năm trước,

0:00:20.958,0:00:26.684
bà đã cảnh báo chúng tôi về mối nguy [br]khi nhân loại chèn ép thế giới tự nhiên.

0:00:26.708,0:00:28.559
Bà có khi nào cảm thấy rằng

0:00:28.559,0:00:32.226
đại dịch hiện giờ có vẻ như là[br]cuộc phản công của tự nhiên không?

0:00:32.500,0:00:37.559
JG: Rõ ràng những bệnh truyền từ[br]động vật sang người này,

0:00:37.583,0:00:42.518
như corona và HIV/AIDS

0:00:42.542,0:00:46.893
và tất cả loại bệnh khác mà chúng ta[br]mắc phải từ động vật,

0:00:46.917,0:00:50.059
đều phần nào liên quan đến[br]việc phá hủy môi trường,

0:00:50.083,0:00:54.059
là khi động vật mất môi trường sống,[br]chúng sống chen chúc với nhau

0:00:54.083,0:00:58.351
và đôi khi là do một virus[br]từ một loài vật chủ này,

0:00:58.375,0:01:01.434
vốn sống hòa hợp với nhau[br]có lẽ hàng trăm năm,

0:01:01.458,0:01:03.476
lây lan qua loài khác,

0:01:03.500,0:01:08.643
rồi tình trạng động vật bị dồn[br]phải tiếp xúc gần hơn với con người.

0:01:08.667,0:01:14.643
Và đôi khi một trong những động vật[br]mắc virus này có thể --

0:01:14.667,0:01:18.893
tạo cơ hội cho virus đó[br]lây sang con người

0:01:18.917,0:01:22.976
rồi tạo nên bệnh mới, như COVID-19.

0:01:23.000,0:01:25.018
Và ngoài ra,

0:01:25.042,0:01:27.851
chúng ta đang rất không tôn trọng[br]động vật.

0:01:27.875,0:01:29.518
Ta săn bắt chúng,

0:01:29.542,0:01:31.851
ta giết chúng, ta ăn thịt chúng,

0:01:31.875,0:01:33.393
ta buôn lậu chúng,

0:01:33.417,0:01:40.423
ta đem chúng ra chợ động vật hoang dã[br]ở châu Á,

0:01:40.423,0:01:44.434
trong điều kiện nhồi nhét tồi tệ,[br]trong những chiếc chuồng nhỏ xíu,

0:01:44.458,0:01:48.768
con người bị nhiễm bẩn với máu,[br]nước tiểu và phân,

0:01:48.792,0:01:53.434
tình trạng lý tưởng cho virus[br]truyền từ động vật tới động vật,

0:01:53.458,0:01:55.184
hay từ động vật sang người.

0:01:55.208,0:01:59.476
CA: Tôi muốn quay ngược[br]thời gian một chút

0:01:59.500,0:02:01.393
vì câu chuyện của bà quá phi thường.

0:02:01.417,0:02:05.518
Bất chấp thái độ phân biệt giới tính[br]gây tranh cãi những năm 1960,

0:02:05.542,0:02:08.268
bằng cách nào đó bà đã vượt qua

0:02:08.292,0:02:11.643
và trở thành một trong những nhà khoa học[br]hàng đầu thế giới,

0:02:11.667,0:02:15.184
khám phá một loạt sự thật đáng ngạc nhiên[br]về loài tinh tinh,

0:02:15.208,0:02:18.268
như việc chúng dùng công cụ[br]và nhiều điều khác nữa.

0:02:18.292,0:02:20.893
Theo bà, điều gì ở bà

0:02:20.917,0:02:23.976
đã cho phép bà tạo ra đột phá đó?

0:02:24.000,0:02:27.226
JG: Sự thật là[br]tôi sinh ra đã yêu động vật

0:02:27.250,0:02:30.393
và điều quan trọng nhất là[br]tôi có một người mẹ rất ủng hộ.

0:02:30.417,0:02:33.059
Bà không nổi điên khi thấy[br]giun đất trên giường tôi,

0:02:33.083,0:02:35.559
bà chỉ nói chúng nên ở trong vườn.

0:02:35.583,0:02:38.309
Và bà không nổi điên khi tôi[br]biến mất bốn tiếng đồng hồ

0:02:38.333,0:02:41.268
rồi bà gọi cảnh sát,[br]còn tôi thì đang ngồi trong chuồng gà,

0:02:41.292,0:02:44.768
vì không ai chỉ tôi cái lỗ[br]mà trứng chui ra.

0:02:44.792,0:02:47.059
Tôi không ước mơ làm nhà khoa học,

0:02:47.083,0:02:49.476
vì phụ nữ không làm mấy chuyện đó.

0:02:49.500,0:02:52.726
Thật ra, thời ấy cũng chẳng đàn ông nào[br]làm mấy chuyện đó.

0:02:52.750,0:02:54.684
Ai cũng cười nhạo tôi trừ mẹ,

0:02:54.708,0:02:58.393
bà nói: "Nếu con thực sự muốn làm,[br]con sẽ phải làm việc cực kỳ chăm chỉ,

0:02:58.417,0:02:59.703
tận dụng mọi cơ hội,

0:02:59.703,0:03:02.153
nếu không bỏ cuộc,[br]có thể con sẽ tìm ra cách."

0:03:02.153,0:03:06.518
CA: Và bằng cách nào đó, bà đã[br]chiếm được lòng tin của loài tinh tinh

0:03:06.542,0:03:10.292
theo cách chưa từng ai làm được.

0:03:11.167,0:03:15.809
Khi nghĩ lại, khoảnh khắc nào thú vị nhất[br]khi bà tìm hiểu về tinh tinh

0:03:15.833,0:03:19.417
hay có điều gì ở tinh tinh mà con người[br]vẫn chưa hiểu được?

0:03:20.333,0:03:24.309
JG: Sự thật là, anh nói[br]"Thấy những thứ chưa ai thấy,

0:03:24.333,0:03:25.601
chiếm lòng tin của chúng".

0:03:25.625,0:03:27.226
Chưa ai từng thử.

0:03:27.250,0:03:29.018
Thành thật là vậy.

0:03:29.042,0:03:34.018
Nên về cơ bản, tôi sử dụng kỹ thuật

0:03:34.042,0:03:38.601
tôi đã dùng để nghiên cứu động vật[br]quanh nhà khi tôi còn nhỏ.

0:03:38.625,0:03:40.184
Chỉ ngồi đó, thật kiên nhẫn,

0:03:40.208,0:03:42.643
cố không đến quá gần quá nhanh,

0:03:42.667,0:03:47.226
nhưng thật kinh khủng,[br]vì chi phí chỉ đủ cho sáu tháng.

0:03:47.226,0:03:49.753
Anh có thể tưởng tượng[br]khó khăn đến thế nào để có tiền

0:03:49.753,0:03:51.643
với một cô gái trẻ không bằng cấp,

0:03:51.667,0:03:55.434
để đi và làm điều kỳ quặc[br]là ngồi trong rừng.

0:03:55.458,0:03:56.934
Anh biết đó, cuối cùng,

0:03:56.958,0:04:00.976
chúng tôi xin được tiền cho sáu tháng[br]từ một nhà hảo tâm người Mỹ,

0:04:01.000,0:04:04.934
và tôi biết từ từ[br]tôi sẽ lấy được lòng tin của tinh tinh,

0:04:04.958,0:04:06.476
nhưng tôi có thời gian không?

0:04:06.500,0:04:11.018
Rồi tuần trở thành tháng và cuối cùng,[br]sau khoảng bốn tháng,

0:04:11.042,0:04:13.809
một con tinh tinh bắt đầu bớt sợ,

0:04:13.833,0:04:16.934
và đó là con tinh tinh mà [br]tôi đã có lần nhìn thấy --

0:04:16.958,0:04:20.143
tôi vẫn chưa đến gần,[br]nhưng tôi có ống nhòm --

0:04:20.167,0:04:25.309
tôi thấy nó sử dụng và chế tạo công cụ[br]để bắt mối.

0:04:25.333,0:04:28.143
Dù tôi không quá ngạc nhiên,

0:04:28.167,0:04:32.143
vì tôi đã đọc những điều mà[br]tinh tinh nuôi nhốt có thể làm,

0:04:32.167,0:04:34.184
nhưng tôi biết khoa học tin rằng

0:04:34.208,0:04:37.559
con người, chỉ có con người,[br]sử dụng và chế tạo công cụ.

0:04:37.583,0:04:40.809
Và tôi biết Leakey [Tiến sĩ Louis][br]sẽ vui thế nào.

0:04:40.833,0:04:42.559
Chính sự quan sát đó

0:04:42.583,0:04:45.643
đã cho phép ông tới tạp chí[br]Địa Lý Quốc Gia,

0:04:45.667,0:04:49.726
rồi họ bảo, "Được, chúng tôi sẽ tiếp tục [br]hỗ trợ nghiên cứu này",

0:04:49.750,0:04:53.893
rồi họ gửi Hugo van Lawick, [br]nhiếp ảnh gia kiêm nhà làm phim,

0:04:53.917,0:04:56.559
để quay lại những gì tôi thấy.

0:04:56.583,0:05:01.018
Nhiều nhà khoa học không muốn tin[br]việc sử dụng công cụ.

0:05:01.042,0:05:04.101
Thật ra, một trong số họ nói [br]tôi hẳn đã dạy cho tinh tinh.

0:05:04.125,0:05:06.018
(Cười)

0:05:06.042,0:05:08.934
Do tôi không đến gần chúng,[br]điều đó hẳn là kỳ diệu.

0:05:08.958,0:05:11.559
Nhưng dù sao, khi họ xem phim của Hugo

0:05:11.583,0:05:16.018
kèm tất cả mô tả của tôi về hành vi [br]của chúng,

0:05:16.042,0:05:19.351
các nhà khoa học phải bắt đầu[br]thay đổi suy nghĩ.

0:05:19.375,0:05:22.018
CA: Kể từ đó, nhiều khám phá khác

0:05:22.042,0:05:26.601
đã chỉ ra tinh tinh thực sự gần gũi [br]với con người hơn chúng ta tưởng.

0:05:26.625,0:05:29.976
Tôi nhớ bà từng nói chúng rất hài hước.

0:05:30.000,0:05:32.684
Điều đó được thể hiện ra sao?

0:05:32.708,0:05:36.934
JG: Anh thấy điều đó[br]khi chúng chơi trò chơi,

0:05:36.958,0:05:39.393
có con lớn hơn[br]chơi với con nhỏ hơn,

0:05:39.417,0:05:41.809
nó kéo lê một dây leo quanh một cái cây.

0:05:41.833,0:05:44.684
Mỗi khi con nhỏ sắp chộp được,

0:05:44.708,0:05:46.684
con lớn kéo dây ra xa,

0:05:46.708,0:05:48.476
con nhỏ bắt đầu khóc

0:05:48.500,0:05:50.268
còn con lớn bắt đầu cười.

0:05:50.292,0:05:51.750
Thế là tôi biết.

0:05:54.417,0:05:59.809
CA: Sau đó bà đã quan sát được[br]một điều phức tạp hơn,

0:05:59.833,0:06:04.559
đó là trường hợp các băng nhóm tinh tinh,

0:06:04.583,0:06:10.684
bộ tộc, nhóm, trở nên bạo lực hung hãn[br]với nhau.

0:06:10.708,0:06:14.351
Tôi tò mò không biết[br]suy nghĩ của bà như thế nào.

0:06:14.375,0:06:17.601
Liệu rằng điều đó có khiến bà cảm thấy,

0:06:17.601,0:06:20.173
buồn lòng về con người,[br]bởi cả hai rất tương đồng,

0:06:20.173,0:06:23.976
liệu có làm bà thấy bạo lực[br]là đặc tính tất yếu

0:06:24.000,0:06:27.375
ở bất cứ họ linh trưởng nào không?

0:06:28.375,0:06:30.976
JG: Rõ ràng là vậy.

0:06:31.000,0:06:35.643
Lần tiếp xúc đầu tiên của tôi[br]với bản tính độc ác của con người,

0:06:35.667,0:06:37.309
là khi chiến tranh vừa chấm dứt

0:06:37.333,0:06:40.101
những hình ảnh của cuộc Diệt Chủng.

0:06:40.125,0:06:42.676
Chúng thực sự làm tôi sốc.

0:06:42.676,0:06:44.018
Bản thân tôi thay đổi từ đó.

0:06:44.042,0:06:46.351
Tôi nghĩ khi ấy mình mới mười tuổi.

0:06:46.375,0:06:48.851
Khi tôi nhận ra

0:06:48.875,0:06:52.018
tinh tinh cũng có mặt tối tăm[br]hung hãn,

0:06:52.042,0:06:54.559
tôi nghĩ chúng như chúng ta nhưng [br]dễ thương hơn.

0:06:54.583,0:06:57.143
Rồi tôi nhận ra chúng còn giống chúng [br]ta hơn

0:06:57.167,0:06:58.684
là tôi từng nghĩ.

0:06:58.708,0:07:02.684
Khi ấy là đầu thập niên 70,

0:07:02.708,0:07:03.976
một thời kỳ rất lạ,

0:07:04.000,0:07:05.601
sự hung hăng đang là chủ đề lớn

0:07:05.625,0:07:09.726
được tranh cãi là bẩm sinh hay do học hỏi.

0:07:09.750,0:07:12.434
Rồi nó được mang lên chính trường.

0:07:12.458,0:07:15.893
Với tôi,[br]đây là một thời kỳ vô cùng lạ lẫm,

0:07:15.917,0:07:17.559
và tôi lên tiếng rằng:

0:07:17.583,0:07:20.143
"Không, tôi nghĩ sự hung hăng

0:07:20.167,0:07:24.268
chính xác là hành vi[br]được di truyền của chúng ta."

0:07:24.292,0:07:29.934
Tôi hỏi một nhà khoa học rất nổi tiếng[br]ông nghĩ sao,

0:07:29.958,0:07:32.351
vì ông đã tuyên bố không căn cứ rằng,

0:07:32.375,0:07:33.851
bản tính này do học hỏi mà có,

0:07:33.875,0:07:38.018
ông nói: "Jane, tôi không muốn nói[br]về những gì tôi thực sự nghĩ."

0:07:38.042,0:07:41.917
Trên phương diện khoa học[br]điều này thực sự làm tôi rất sốc.

0:07:42.792,0:07:47.351
CA: Tôi được dạy tin rằng[br]mọi thứ đều tươi đẹp trong cuộc sống.

0:07:47.375,0:07:52.893
Vô số thước phim đẹp về [br]bướm và ong và hoa,

0:07:52.917,0:07:55.851
tự nhiên thật tươi đẹp vô cùng.

0:07:55.875,0:08:01.893
Nhiều nhà môi trường học[br]dường như hay thể hiện thái độ rằng:

0:08:01.917,0:08:06.059
"Vâng, tự nhiên thật trong lành,[br]đẹp đẽ, còn con người thì xấu xa,"

0:08:06.083,0:08:08.726
nhưng rồi ta cũng quan sát thấy rằng,

0:08:08.750,0:08:11.601
khi thực sự tìm hiểu[br]về bất kỳ thành tố nào của tự nhiên,

0:08:11.625,0:08:13.976
ta lại thấy những điều đáng sợ.

0:08:13.976,0:08:15.627
Bà nghĩ sao về chuyện này,

0:08:15.627,0:08:18.851
và chúng ta nên có thái độ như thế nào?

0:08:18.875,0:08:20.851
JG: Nhắc tới tự nhiên, như anh biết đấy,

0:08:20.875,0:08:24.809
là nhắc tới toàn bộ phạm trù[br]của tiến hóa,

0:08:24.833,0:08:28.518
nó gợi lại trong ta[br]một cảm giác ban sơ,

0:08:28.542,0:08:33.143
và châu Phi rất hoang sơ[br]khi tôi còn nhỏ.

0:08:33.167,0:08:36.101
Động vật ở mọi nơi.

0:08:36.125,0:08:40.018
Tôi không thích việc sư tử săn mồi,

0:08:40.042,0:08:42.559
dù biết đó là bản chất của chúng.

0:08:42.583,0:08:46.393
Nếu chúng không ăn thịt động vật,[br]chúng sẽ chết.

0:08:46.417,0:08:50.101
Khác biệt lớn giữa chúng và chúng ta,[br]theo tôi,

0:08:50.125,0:08:56.018
chính là chúng làm vậy[br]bởi đó là việc chúng phải làm.

0:08:56.042,0:08:59.393
Còn chúng ta có thể lên kế hoạch[br]làm việc.

0:08:59.417,0:09:01.184
Kế hoạch của chúng ta rất khác biệt.

0:09:01.208,0:09:05.226
Chúng ta có thể lên kế hoạch[br]chặt toàn bộ một khu rừng,

0:09:05.250,0:09:07.726
vì chúng ta muốn bán gỗ,

0:09:07.750,0:09:10.101
hay vì chúng ta muốn xây[br]một khu thương mại khác,

0:09:10.125,0:09:11.393
hoặc vì lý do nào khác.

0:09:11.417,0:09:16.143
Sự phá hủy thiên nhiên[br]và chiến tranh của chúng ta,

0:09:16.167,0:09:19.976
chúng ta có khả năng trở nên xấu xa vì[br]chúng ta có thể ngồi lại thoải mái

0:09:20.000,0:09:22.934
và lên kế hoạch hành hạ ai đó từ xa.

0:09:22.958,0:09:24.226
Thật là xấu xa.

0:09:24.250,0:09:27.893
Tinh tinh có kiểu chiến tranh nguyên sơ,

0:09:27.917,0:09:29.476
chúng có thể rất hiếu chiến,

0:09:29.500,0:09:30.893
nhưng chỉ trong tức thời,

0:09:30.917,0:09:32.393
đó là cách chúng cảm nhận.

0:09:32.417,0:09:34.809
Đó là phản ứng cho cảm xúc của chúng.

0:09:34.833,0:09:38.476
CA: Trong quan sát của mình[br]về tính phức tạp của tinh tinh

0:09:38.500,0:09:41.893
bà thấy chúng không giống như[br]những điều bị người ta thổi phồng

0:09:41.917,0:09:43.643
tinh tinh không hề có siêu năng lực,

0:09:43.667,0:09:49.601
về khả năng định hình tương lai[br]với đa dạng chi tiết như con người

0:09:49.625,0:09:52.393
và lập kế hoạch dài hạn.

0:09:52.417,0:09:57.768
Và hành động khích lệ nhau[br]để đạt được các kế hoạch dài hạn đó.

0:09:57.792,0:10:01.226
Đây dường như, thậm chí đối với người[br]bỏ nhiều thời gian với tinh tinh,

0:10:01.250,0:10:04.434
một bộ kỹ năng cơ bản hoàn toàn khác

0:10:04.458,0:10:06.601
mà chúng ta phải chịu trách nhiệm

0:10:06.625,0:10:09.434
để sử dụng một cách khôn ngoan hơn.

0:10:09.458,0:10:11.351
JG: Vâng, cá nhân tôi nghĩ,

0:10:11.375,0:10:13.684
đã có nhiều cuộc thảo luận về chuyện này,

0:10:13.708,0:10:17.601
nhưng thực tế là chúng ta[br]đã phát triển cách giao tiếp

0:10:17.625,0:10:19.393
như anh và tôi đang dùng.

0:10:19.417,0:10:21.518
Bởi chúng ta có từ ngữ,

0:10:21.542,0:10:24.934
ý tôi là, giao tiếp động vật[br]còn phức tạp hơn những gì

0:10:24.958,0:10:26.226
chúng ta vẫn nghĩ.

0:10:26.250,0:10:28.226
Tinh tinh, khỉ đột, đười ươi

0:10:28.250,0:10:31.708
có thể học ngôn ngữ kí hiệu của con người[br]dành cho người điếc.

0:10:32.792,0:10:38.226
Nhưng chúng ta có thể nói[br]bất kỳ ngôn ngữ nào được học,

0:10:38.250,0:10:41.893
nên tôi có thể nói cho anh những điều [br]mà anh chưa từng nghe đến.

0:10:41.917,0:10:44.476
Tinh tinh không thể làm thế.

0:10:44.500,0:10:49.726
Chúng ta có thể dạy cho con trẻ [br]về những khái niệm trừu tượng.

0:10:49.750,0:10:51.559
Tinh tinh không làm được.

0:10:51.583,0:10:55.268
Vâng, tinh tinh có thể làm [br]nhiều thứ khéo léo,

0:10:55.292,0:10:59.893
con voi, con quạ [br]hay bạch tuộc cũng vậy,

0:10:59.917,0:11:03.518
nhưng chúng ta thiết kế hỏa tiễn[br]có thể bay tới hành tinh khác

0:11:03.542,0:11:06.101
và robot nhỏ chụp hình,

0:11:06.125,0:11:10.893
chúng ta giao tiếp trơn tru[br]một cách kỳ lạ

0:11:10.917,0:11:13.059
dù ở những vùng khác nhau trên thế giới.

0:11:13.083,0:11:14.726
Khi tôi còn trẻ, khi tôi lớn lên,

0:11:14.750,0:11:17.559
không có TV, [br]không có điện thoại di động,

0:11:17.583,0:11:19.434
không có máy vi tính.

0:11:19.458,0:11:20.893
Nó là một thế giới khác biệt,

0:11:20.917,0:11:24.518
Tôi có bút chì, bút bi,[br]sổ tay, chỉ có thế.

0:11:24.542,0:11:27.393
CA: Quay lại câu hỏi về tự nhiên,

0:11:27.417,0:11:28.989
vì tôi nghĩ nhiều về việc này,

0:11:29.013,0:11:32.263
tôi tranh đấu với chuyện này, [br]thành thực mà nói.

0:11:33.208,0:11:37.393
Nhiều công trình của bà, nhiều công[br]trình của người khác tôi ngưỡng mộ

0:11:37.417,0:11:44.226
nói về đam mê nhằm bảo tồn [br]thế giới tự nhiên.

0:11:44.226,0:11:47.235
Liệu có khả năng, hay có quan trọng không

0:11:47.235,0:11:51.976
khi đồng thời chấp nhận rằng[br]những khía cạnh khác của tự nhiên

0:11:52.000,0:11:53.934
vô cùng đáng sợ,

0:11:53.958,0:11:56.851
nhưng cùng lúc cũng[br]thật hùng vĩ,

0:11:56.875,0:12:02.018
và sự hùng vĩ ấy phần nào đến từ[br]tiềm năng gây kinh sợ

0:12:02.042,0:12:06.934
mà nó lại cũng đẹp đến nín thở,

0:12:06.958,0:12:10.684
chúng ta không được là bản thân mình,[br]vì chúng ta là một phần của tự nhiên,

0:12:10.708,0:12:13.143
chúng ta không thể được trọn vẹn

0:12:13.167,0:12:17.434
trừ khi chúng ta bằng cách nào đó[br]chấp nhận nó và là một bộ phận của nó?

0:12:17.458,0:12:22.226
Giúp tôi trình bày với, Jane,[br]về mối quan hệ đó nên ra sao.

0:12:22.250,0:12:26.351
JG: Tôi nghĩ một trong số vấn đề là,[br]khi chúng ta phát triển trí tuệ,

0:12:26.375,0:12:29.018
chúng ta trở nên tốt và tốt hơn

0:12:29.042,0:12:32.434
điều chỉnh môi trường cho[br]chúng ta dùng,

0:12:32.458,0:12:35.268
và tạo nên những cánh đồng và [br]trồng cây lương thực

0:12:35.292,0:12:38.476
vốn là nơi từng là rừng hay [br]vùng trồng cây,

0:12:38.500,0:12:41.309
anh biết đấy, giờ chúng ta sẽ không đi [br]theo cách đó

0:12:41.333,0:12:44.893
nhưng chúng ta có khả năng thay đổi[br]tự nhiên.

0:12:44.917,0:12:49.351
Khi chúng ta chuyển đến sống ở [br]thành phố và thị trấn,

0:12:49.375,0:12:53.351
và dựa nhiều vào công nghệ,

0:12:53.375,0:12:56.976
nhiều người cảm thấy xa rời thế giới[br]tự nhiên.

0:12:57.000,0:12:59.559
Có hàng trăm ngàn trẻ em

0:12:59.583,0:13:01.309
lớn lên trong thành phố,

0:13:01.333,0:13:04.059
căn bản là không có chút tự nhiên nào,

0:13:04.083,0:13:09.143
đó là lý do phong trào hiện nay là [br]làm xanh thành phố thật quan trọng.

0:13:09.167,0:13:11.518
Anh biết đấy, họ đang thí nghiệm,

0:13:11.542,0:13:14.809
tôi nghĩ là tại ở Chicago,[br]tôi cũng không chắc,

0:13:14.833,0:13:17.893
có nhiều chỗ trống khác nhau

0:13:17.917,0:13:21.684
ở những vùng ngột ngạt của thành phố.

0:13:21.708,0:13:24.768
Ở những vùng đó họ phủ xanh,

0:13:24.792,0:13:29.809
họ để cây và hoa và nhiều thứ,[br]bụi rậm ở những chỗ trống.

0:13:29.833,0:13:33.184
Tỷ lệ tội phạm giảm xuống.

0:13:33.208,0:13:35.708
Dĩ nhiên là, [br]họ để cây cối ở nửa kia.

0:13:36.917,0:13:38.851
Điều đó chứng minh khá nhiều,[br]cũng thế,

0:13:38.875,0:13:41.643
có nhiều nghiên cứu cho thấy trẻ em

0:13:41.667,0:13:45.917
thực sự cần thiện nhiên xanh cho [br]sự phát triển tâm sinh lý tốt.

0:13:46.875,0:13:50.101
Nhưng chúng ta, như anh đã nói, là bộ [br]phận của tự nhiên

0:13:50.125,0:13:54.351
chúng ta không tôn trọng điều đó,[br]như bản thân chính mình,

0:13:54.375,0:13:57.309
điều đó quá khủng khiếp cho trẻ em

0:13:57.333,0:13:58.809
và con cháu của con chúng ta,

0:13:58.833,0:14:02.851
vì chúng ta lệ thuộc vào tự nhiên cho [br]không khí sạch, nước sạch,

0:14:02.875,0:14:06.434
để điều hòa khí hậu và lượng mưa.

0:14:06.458,0:14:09.226
Hãy xem những gì chúng ta đã làm,[br]khủng hoảng khí hậu.

0:14:09.250,0:14:11.476
Đó là lỗi chúng ta. Chúng ta đã gây họa.

0:14:11.500,0:14:13.184
CA: Hơn 30 năm qua,

0:14:13.208,0:14:19.018
tôi đoán bà chuyển từ chỉ là nhà khoa học[br]sang chỉ là nhà hoạt động.

0:14:19.042,0:14:20.292
Tại sao vậy?

0:14:21.333,0:14:27.006
JG: Hội nghị năm 1986,[br]về khoa học, tôi vừa có bằng tiến sĩ

0:14:27.006,0:14:30.489
tôi định tìm xem hành vi tinh tinh khác [br]ra sau, nếu có,

0:14:30.489,0:14:32.304
từ môi trường này đến môi trường khác.

0:14:32.304,0:14:34.559
Có sáu chỗ nghiên cứu khắp châu Phi.

0:14:34.583,0:14:38.268
Vậy nên chúng tôi nghĩ,[br]hãy đưa các nhà khoa học đến với nhau

0:14:38.292,0:14:39.684
và khám phá điều này,

0:14:39.708,0:14:41.226
một điều thật thú vị.

0:14:41.250,0:14:43.893
Nhưng chúng tôi cũng có một phiên [br]về việc bảo tồn

0:14:43.917,0:14:47.768
và một phiên về điều kiện trong[br]những khu nuôi nhốt

0:14:47.792,0:14:49.893
giống như nghiên cứu y khoa,

0:14:49.917,0:14:54.184
Hai phiên đó làm tôi rất sốc.

0:14:54.208,0:14:56.768
Tôi tới hội nghị như một nhà khoa học,

0:14:56.792,0:14:58.351
và tôi đi ra như nhà hoạt động.

0:14:58.375,0:15:02.184
Tôi không ra quyết định,[br]điều gì đã diễn ra trong tôi.

0:15:02.208,0:15:05.726
CA: Vậy bà bỏ ra 34 năm vừa qua

0:15:05.750,0:15:08.434
vận động không mệt mỏi cho [br]mối quan hệ tốt hơn

0:15:08.458,0:15:11.750
giữa con người và tự nhiên.

0:15:12.667,0:15:17.750
Mối quan hệ đó nên ra sao?

0:15:19.000,0:15:23.809
JG: Anh biết đấy, anh gặp phải[br]tất cả những vấn đề này.

0:15:23.833,0:15:26.583
Người ta cần chỗ để sống.

0:15:27.625,0:15:29.726
Nhưng tôi nghĩ vấn đề là

0:15:29.750,0:15:33.309
trong xã hội giàu có, chúng ta trở nên

0:15:33.333,0:15:34.726
quá tham lam.

0:15:34.750,0:15:40.018
Thành thực mà nói, ai cần bốn căn nhà[br]với mảnh đất to lớn?

0:15:40.042,0:15:43.684
Tại sao chúng ta cần khu mua sắm[br]khác nữa?

0:15:43.708,0:15:45.434
Vân vân và vân vân.

0:15:45.458,0:15:50.434
Chúng ta xem lợi ích kinh tế ngắn hạn

0:15:50.458,0:15:53.518
tiền bạc trở thành loại thánh để thờ phụng

0:15:53.542,0:15:57.601
khi chúng ta mất hết mối liên hệ tinh thần[br]với thế giới tự nhiên.

0:15:57.625,0:16:03.351
Chúng ta tìm kiếm nguồn tiền ngắn hạn,[br]hay quyền lực,

0:16:03.375,0:16:06.018
hơn là sức khỏe của hành tinh

0:16:06.042,0:16:08.083
và tương lai của con em chúng ta.

0:16:09.000,0:16:12.101
Dường như chúng ta không quan tâm[br]về điều đó nữa nữa.

0:16:12.125,0:16:14.096
Đó là lý do tôi sẽ không ngừng đấu tranh.

0:16:15.250,0:16:19.059
CA: Ý tôi, công trình của bà [br]đặc biệt về bảo tồn tinh tinh,

0:16:19.083,0:16:24.268
bà biến nó thành thực tế khi[br]đưa con người là trung tâm,

0:16:24.292,0:16:26.393
lôi cuốn người dân địa phương.

0:16:26.417,0:16:27.684
Bà đã làm thế nào được

0:16:27.708,0:16:29.851
và bà có nghĩ đó là ý tưởng [br]quan trọng

0:16:29.875,0:16:32.934
nếu chúng ta thành công trong việc bảo vệ[br]hành tinh?

0:16:32.958,0:16:35.434
JG: Anh biết đấy, [br]sau hội nghị nổi tiếng đó,

0:16:35.458,0:16:39.018
Tôi đã nghĩ, tôi phải học hỏi nhiều hơn[br]lý do tinh tinh biến mất ở Châu Phi

0:16:39.042,0:16:40.893
và những gì xảy ra ở các khu rừng.

0:16:40.917,0:16:45.976
Vậy nên tôi gom ít tiền bạc lại và[br]đi thăm sáu nước.

0:16:46.000,0:16:50.018
Và học được nhiều về những vấn đề[br]mà tinh tinh đối mặt,

0:16:50.042,0:16:52.809
săn tìm thịt vật hoang dã[br]và mua bán động vật sống

0:16:52.833,0:16:54.518
bắt bằng bẫy

0:16:54.542,0:16:58.934
dân số gia tăng và cần thêm đất

0:16:58.958,0:17:02.684
cho mùa màng và gia súc của họ[br]và làng xóm họ.

0:17:02.708,0:17:07.434
Nhưng tôi cũng biết những hoàn cảnh [br]mà nhiều người đối mặt.

0:17:07.458,0:17:11.018
Tình trạng nghèo khó, thiếu hệ thống y tế[br]và giáo dục,

0:17:11.042,0:17:13.518
giảm chất lượng đất đai.

0:17:13.542,0:17:18.518
Nó đến trước tôi khi tôi bay qua [br]Vườn Quốc Gia Gombe nhỏ bé.

0:17:18.542,0:17:22.809
Nó từng là phần của vành đai rừng xích đạo[br]ngang qua ngay châu Phi

0:17:22.833,0:17:24.101
tới bờ Tây,

0:17:24.125,0:17:25.434
vào năm 1990,

0:17:25.458,0:17:29.101
nó chỉ là một khu rừng nhỏ bé,[br]chỉ là công viên quốc gia nhỏ.

0:17:29.125,0:17:31.018
Quanh đó, đồi thì trọc.

0:17:31.042,0:17:32.768
Đó là lúc làm tôi sực tỉnh.

0:17:32.792,0:17:34.601
Nếu chúng ta không làm điều gì

0:17:34.625,0:17:36.893
để giúp người ta tìm cách sinh sống

0:17:36.917,0:17:39.518
mà không hủy hoại môi trường,

0:17:39.542,0:17:42.226
chúng ta thậm chí không thể cố cứu[br]loài tinh tinh.

0:17:42.250,0:17:45.976
Nên Viện Jane Goodall bắt đầu[br]chương trình "Chăm Sóc," này

0:17:46.000,0:17:48.018
chúng tôi gọi nó "TACARE."

0:17:48.042,0:17:51.976
Đó là phương pháp của chúng tôi về[br]bảo tồn dựa vào cộng đồng,

0:17:52.000,0:17:54.101
hoàn toàn tổng hòa.

0:17:54.125,0:17:57.351
Chúng tôi giờ đặt công cụ bảo tồn

0:17:57.375,0:17:59.226
vào tay dân làng,

0:17:59.250,0:18:04.351
vì hầu hết tinh tinh hoang dã ở Tanzania[br]không ở vùng được bảo vệ,

0:18:04.375,0:18:07.143
chúng chỉ ở trong khu dự trữ rừng [br]của làng.

0:18:07.167,0:18:12.434
Nên giờ họ đi và đo lường sức khỏe[br]của khu rừng của họ.

0:18:12.458,0:18:14.684
Giờ họ đã hiểu

0:18:14.708,0:18:18.268
rằng bảo vệ rừng không chỉ dành cho[br]đời sống hoang dã,

0:18:18.292,0:18:19.768
mà đó là tương lai của họ.

0:18:19.792,0:18:22.226
Là họ cần rừng.

0:18:22.250,0:18:23.601
Và họ rất tự hào.

0:18:23.625,0:18:25.726
Tình nguyện viên dự hội thảo,

0:18:25.750,0:18:27.809
họ biết cách dùng điện thoại thông minh,

0:18:27.833,0:18:32.601
họ biết cách đăng lên trên diễn đàn[br]và mạng.

0:18:32.625,0:18:35.476
Rồi tất cả rõ ràng.

0:18:35.500,0:18:37.643
Và cây quay lại,

0:18:37.667,0:18:39.726
không còn đồi trọc nữa.

0:18:39.750,0:18:44.476
Họ đồng ý tạo vùng đệm quanh Gombe,

0:18:44.500,0:18:47.893
để tinh tinh có thêm rừng hơn năm 1990.

0:18:47.917,0:18:49.851
Họ mở ra hành lang quanh rừng

0:18:49.875,0:18:55.268
để nối những nhóm tinh tinh rải rác[br]vì bạn không muốn cận phối giống.

0:18:55.292,0:18:58.434
Vâng, nó có tác dụng, [br]và nó hiện được thực hiện ở sáu quốc gia.

0:18:58.458,0:18:59.726
Tương tự.

0:18:59.750,0:19:05.351
CA: Tôi muốn nói, bà là một tiếng nói lạ[br]không mệt mỏi, khắp thế giới

0:19:05.375,0:19:07.309
đi rất nhiều,

0:19:07.333,0:19:10.601
nói chuyện mọi nơi, truyền cảm hứng[br]cho mọi người khắp nơi.

0:19:10.625,0:19:15.601
Làm thế nào mà bà có được năng lượng đó,

0:19:15.625,0:19:17.268
bà biết đấy, ngọn lửa để làm việc,

0:19:17.292,0:19:20.476
vì làm vậy thật tốn sức,

0:19:20.500,0:19:23.018
mọi cuộc họp với nhiều người,

0:19:23.042,0:19:25.101
nó chỉ là mệt mỏi thể chất,

0:19:25.125,0:19:28.143
thế nhưng, ở đây, bà vẫn làm việc.

0:19:28.167,0:19:30.125
Làm sao mà bà làm được, Jane?

0:19:31.042,0:19:36.393
JG: Tôi cho rằng tôi cứng cỏi, [br]tôi không thích đầu hàng,

0:19:36.417,0:19:41.684
tôi sẽ không chùn bước trước những CEO[br]của các công ty lớn

0:19:41.708,0:19:43.226
đang hủy hoại rừng,

0:19:43.250,0:19:49.809
hay chính gia đang tháo dỡ mọi sự bảo hộ[br]đang được thực hiện

0:19:49.833,0:19:51.143
bởi những cựu tổng thống,

0:19:51.167,0:19:53.976
anh biết tôi đang nói về ai mà.

0:19:54.000,0:19:56.143
Anh biết đấy, tôi tiếp tục tranh đấu.

0:19:56.167,0:20:00.268
Tôi quan tâm,[br]tôi đam mê đời sống hoang dã.

0:20:00.292,0:20:02.976
Tôi say mê thế giới tự nhiên.

0:20:03.000,0:20:07.434
Tôi yêu thích rừng, tôi thấy tổn thương[br]khi thấy chúng bị thiệt hại.

0:20:07.458,0:20:10.351
Tôi quan tâm sâu sắc về trẻ con.

0:20:10.375,0:20:12.434
Chúng ta đánh cắp tương lai của chúng.

0:20:12.458,0:20:14.184
Tôi sẽ không đầu hàng.

0:20:14.208,0:20:19.143
Tôi đoán tôi may mắn có được[br]gen tốt, đó là món quà,

0:20:19.167,0:20:22.768
một món quà khác, tôi khám phá ra mình có,

0:20:22.792,0:20:24.226
là giao tiếp,

0:20:24.250,0:20:26.893
dù là viết hay nói.

0:20:26.917,0:20:28.976
Anh thấy đấy,

0:20:29.000,0:20:31.893
nếu đi quanh như thế mà không có tác dụng,

0:20:31.917,0:20:35.018
nhưng mỗi khi tôi phát biểu,

0:20:35.042,0:20:36.393
mọi người đứng dậy và nói:

0:20:36.393,0:20:38.892
"Tôi đã đầu hàng, [br]nhưng bà truyền cảm hứng cho tôi,

0:20:38.892,0:20:41.059
Tôi hứa sẽ làm phần nhỏ của mình."

0:20:41.083,0:20:45.976
Rồi chúng tôi có chương trình cho giới trẻ[br]"Roots and Shoots" giờ ở 65 nước

0:20:46.000,0:20:47.559
đang phát triển nhanh,

0:20:47.583,0:20:48.851
mọi lứa tuổi,

0:20:48.875,0:20:52.018
tất cả chọn dự án để giúp [br]con người, động vật, môi trường,

0:20:52.042,0:20:54.643
xắn tay và hành động.

0:20:54.667,0:20:57.809
Anh biết đấy, họ nhìn tôi[br]với ánh mắt sáng ngời,

0:20:57.833,0:21:00.309
muốn kể với Tiến sĩ Jane[br]họ đang làm gì

0:21:00.333,0:21:02.201
để thế giới trở thành một nơi tốt hơn.

0:21:02.201,0:21:03.934
Làm sao mà tôi làm họ thất vọng?

0:21:03.958,0:21:07.226
CA: Ý tôi, khi bà nhìn vào tương lai[br]hành tinh,

0:21:07.226,0:21:08.947
điều gì thực sự làm bà lo lắng nhất,

0:21:08.947,0:21:12.292
làm bà sợ nhất về[br]tình trạng hiện giờ của chúng ta?

0:21:13.750,0:21:19.101
JG: Sự thật là chúng ta còn[br]chút thời gian, tôi tin thế,

0:21:19.125,0:21:22.643
khi chúng ta có thể ít ra bắt đầu chữa trị[br]những gì nguy hại

0:21:22.667,0:21:25.726
và làm chậm lại sự thay đổi khí hậu.

0:21:25.750,0:21:27.726
Nhưng nó đang đóng dần,

0:21:27.750,0:21:32.934
chúng ta thấy điều xảy ra với [br]việc đóng cửa quanh thế giới

0:21:32.958,0:21:35.018
vì COVID-19:

0:21:35.042,0:21:37.226
bầu trời trong ở các thành phố,

0:21:37.250,0:21:41.101
vài người hít thở không khí sạch mà [br]chưa từng có trước đó

0:21:41.125,0:21:44.059
và nhìn lên bầu trời sáng ban đêm

0:21:44.083,0:21:46.684
mà họ chưa thấy lúc trước.

0:21:46.708,0:21:49.059
Anh biết đấy,

0:21:49.083,0:21:52.143
điều lo lắng nhất

0:21:52.167,0:21:55.476
là làm sao có đủ người

0:21:55.500,0:21:57.786
mọi người hiểu, nhưng họ không hành động,

0:21:57.810,0:22:00.434
làm sao có đủ người dám hành động?

0:22:00.458,0:22:06.184
CA: Kênh Địa Lý Quốc Gia vừa tung ra [br]bộ phim hoành tráng về bà,

0:22:06.208,0:22:09.768
nêu bật công trình của bà [br]qua sáu thập niên.

0:22:09.792,0:22:13.208
Nó có tựa là "Jane Goodall: Niềm Hy Vọng."

0:22:14.042,0:22:16.018
Đó là hy vọng gì vậy, Jane?

0:22:16.042,0:22:17.060
JG: Hy vọng,

0:22:17.060,0:22:19.393
hy vọng lớn nhất của tôi là[br]tất cả bạn trẻ này.

0:22:19.417,0:22:21.976
Ý tôi, tại Trung Quốc,[br]mọi người đứng lên và nói:

0:22:22.000,0:22:23.876
"Dĩ nhiên tôi quan tâm đến môi trường,

0:22:23.876,0:22:26.434
Tôi tham gia "Roots and Shoots" [br]ở tiểu học."

0:22:26.458,0:22:29.768
Anh biết đấy, chúng tôi có [br]"Roots and Shoots" giữ gìn các giá trị

0:22:29.792,0:22:34.601
họ rất say mê một khi họ biết[br]về những vấn đề

0:22:34.625,0:22:36.476
họ được trao quyền hành động,

0:22:36.500,0:22:40.667
họ làm sạch suối, xóa bỏ[br]các loài xâm hại một cách nhân đạo.

0:22:41.958,0:22:43.684
Họ có nhiều ý tưởng.

0:22:43.708,0:22:48.393
Rồi thế đó, anh biết đấy, [br]trí tuệ đặc biệt này của chúng ta.

0:22:48.417,0:22:52.476
Chúng ta bắt đầu sử dụng nó [br]để nghĩ tới công nghệ

0:22:52.500,0:22:55.351
thực sự giúp chúng ta sống [br]hòa đồng hơn,

0:22:55.351,0:22:57.000
trong đời sống riêng của chúng ta,

0:22:57.000,0:23:01.101
hãy nghĩ về hậu quả chúng ta làm[br]hằng ngày.

0:23:01.125,0:23:03.226
Chúng ta mua gì, nó đến từ đâu,

0:23:03.250,0:23:04.809
sản xuất nó ra sao?

0:23:04.833,0:23:07.768
Liệu nó có làm hại môi trường,[br]nó có độc ác với động vật?

0:23:07.792,0:23:10.143
Có phải nó rẻ vì làm bằng công sức trẻ em?

0:23:10.167,0:23:12.018
Hãy chọn lựa hợp đạo đức.

0:23:12.042,0:23:15.559
Nhân tiện, bạn không thể làm[br]nếu bạn sống trong nghèo khổ.

0:23:15.583,0:23:18.268
Cuối cùng là tinh thần bất khuất

0:23:18.268,0:23:21.136
của những người đương đầu [br]với những điều tưởng như không thể

0:23:21.136,0:23:23.351
và không đầu hàng.

0:23:23.375,0:23:26.476
Bạn không thể đầu hàng[br]khi bạn có tinh thần đó.

0:23:26.476,0:23:29.142
Nhưng anh biết đấy, có những thứ[br]tôi không thể đấu tranh.

0:23:29.142,0:23:31.625
Tôi không thể đấu tranh chống tham nhũng.

0:23:32.833,0:23:36.958
Tôi không thể đấu tranh[br]chống chế độ quân phiệt và độc tài.

0:23:38.525,0:23:40.476
Vậy nên tôi chỉ làm việc[br]mình có thể làm,

0:23:40.500,0:23:43.893
và nếu tất cả chúng ta làm một chút[br]những gì mình có thể

0:23:43.917,0:23:47.809
chắc chắn sẽ gộp lại[br]thành thắng lợi cuối cùng.

0:23:47.833,0:23:49.226
CA: Câu hỏi cuối, Jane.

0:23:49.250,0:23:51.559
Nếu có một ý tưởng, một suy nghĩ,

0:23:51.583,0:23:56.309
một hạt giống mà bà gieo vào đầu [br]những ai đang xem,

0:23:56.333,0:23:58.184
điều đó là gì?

0:23:58.208,0:24:02.351
JG: Hãy nhớ rằng từng ngày bạn sống,

0:24:02.375,0:24:04.726
bạn tác động lên hành tinh.

0:24:04.750,0:24:07.018
Bạn không thể ngừng tác động.

0:24:07.042,0:24:10.601
Ít ra, trừ phi bạn quá nghèo,

0:24:10.625,0:24:13.851
bạn có chọn lựa bạn tác động gì.

0:24:13.875,0:24:15.809
Thậm chí dù nghèo, bạn có một lựa chọn,

0:24:15.833,0:24:19.726
nhưng khi chúng ta đầy đủ hơn,[br]chúng ta có lựa chọn nhiều hơn.

0:24:19.750,0:24:22.643
Nếu chúng ta lựa chọn có đạo đức,

0:24:22.667,0:24:25.809
thì chúng ta bắt đầu tiến về một thế giới

0:24:25.833,0:24:30.893
không quá tuyệt vọng để truyền lại[br]cho con cháu về sau.

0:24:30.917,0:24:35.684
Tôi nghĩ, đó là điều dành cho mọi người.

0:24:35.708,0:24:38.684
Vì nhiều người hiểu chuyện gì đang diễn ra

0:24:38.708,0:24:41.476
nhưng họ thấy vô dụng và tuyệt vọng,[br]họ có thể làm gì,

0:24:41.500,0:24:44.059
rồi họ chẳng làm gì[br]họ trở nên thờ ơ.

0:24:44.083,0:24:46.875
Đó thật nguy hiểm, sự hờ hững.

0:24:47.750,0:24:49.934
CA: Tiến sĩ Jane Goodall, chà.

0:24:49.958,0:24:53.934
Tôi thật muốn cảm ơn [br]cuộc đời đặc biệt của bà,

0:24:53.958,0:24:55.976
vì tất cả những gì bà làm

0:24:55.976,0:24:57.882
và vì dành thời gian này với chúng tôi.

0:24:57.882,0:24:59.268
Xin cảm ơn.

0:24:59.292,0:25:01.255
JG: Cảm ơn.