WEBVTT

00:00:01.750 --> 00:00:04.162
Chris Anderson:
Dr. Jane Goodall, hoş geldiniz.

NOTE Paragraph

00:00:04.875 --> 00:00:06.143
Jane Goodall: Teşekkürler

00:00:06.167 --> 00:00:10.101
ve öyle sanıyorum ki
bunun tam bir röportaj olabilmesi için

00:00:10.125 --> 00:00:12.268
insanlar, Mr. H'nin de
burada olduğunu bilmeli

00:00:12.292 --> 00:00:14.417
çünkü herkes Mr. H'yi tanıyor.

NOTE Paragraph

00:00:16.083 --> 00:00:17.625
CA: Selam, Mr. H.

00:00:18.667 --> 00:00:20.934
Bundan 17 yıl önceki TED konuşmanızda

00:00:20.958 --> 00:00:26.684
doğal dünyayı kalabalık hale getirmemizin
tehlikelerini anlattın.

00:00:26.708 --> 00:00:28.559
Sence şu anki pandemi süreci

00:00:28.583 --> 00:00:32.476
doğanın karşı savaşı olabilir mi?

NOTE Paragraph

00:00:32.500 --> 00:00:37.559
JG: Şurası oldukça net,
tüm bu zoonotik hastalıklar,

00:00:37.583 --> 00:00:42.518
koronavirüs ve HIV/AIDS

00:00:42.542 --> 00:00:46.893
ve hayvanlardan bulaşan
tüm diğer tür hastalıklar,

00:00:46.917 --> 00:00:50.059
kısmen doğanın yok edilmesiyle ilgili.

00:00:50.083 --> 00:00:54.059
Hayvanlar yaşam alanlarını kaybediyor,
kalabalıklaşıyorlar

00:00:54.083 --> 00:00:58.351
ve bazen bunun sonucunda
reservuarda olan bir türe ait bir virüs,

00:00:58.375 --> 00:01:01.434
ki bu tür belki de yüzlerce yıl
uyum içinde yaşadı,

00:01:01.458 --> 00:01:03.476
başka bir türe geçiş yapıyor.

00:01:03.500 --> 00:01:08.643
Sonra da hayvanlar insanlarla
daha da yakın temasa itiliyor.

00:01:08.667 --> 00:01:14.643
Virüs kapmış olan bu hayvanlardan biri

00:01:14.667 --> 00:01:18.893
bu virüsü insanlara aktarma
fırsatı yakalıyor,

00:01:18.917 --> 00:01:22.976
bunun da sonucu COVID-19 gibi
yeni bir hastalık.

00:01:23.000 --> 00:01:25.018
Buna ek olarak

00:01:25.042 --> 00:01:27.851
Son derece saygısız bir türüz.

00:01:27.875 --> 00:01:29.518
Hayvanları avlıyoruz,

00:01:29.542 --> 00:01:31.851
öldürüyoruz, yiyoruz,

00:01:31.875 --> 00:01:33.393
satışını yapıyoruz,

00:01:33.417 --> 00:01:39.809
onları vahşi hayvan
pazarlarına gönderiyoruz,

00:01:39.833 --> 00:01:41.101
Asya'ya,

00:01:41.125 --> 00:01:44.434
küçücük kafeslerde sıkışık
ve korkunç koşullarda yaşıyorlar.

00:01:44.458 --> 00:01:48.768
Bu hayvanların kanı, idrarı ve dışkısı
insanlara bulaşıyor,

00:01:48.792 --> 00:01:55.194
bunlar da bir virüsün hayvandan hayvana
ya da insana geçişi için ideal şartlar.

NOTE Paragraph

00:01:55.208 --> 00:01:59.476
CA: Bunun öncesinde
biraz geçmişe gitmek istiyorum.

00:01:59.500 --> 00:02:01.393
Çünkü geçmişin harikulade.

00:02:01.417 --> 00:02:05.518
1960'ların cinsiyetçi tavırlarına rağmen

00:02:05.542 --> 00:02:08.268
bir şekilde zorlukları aşabildin

00:02:08.292 --> 00:02:11.643
ve dünyanın önce gelen
bilim insanlarından birine dönüştün,

00:02:11.667 --> 00:02:15.184
şempanzelerle ilgili inanılmaz
şeyler keşfettin;

00:02:15.208 --> 00:02:18.268
onların alet kullanımı ve daha da fazlası.

00:02:18.292 --> 00:02:23.983
Böylesi bir çığır açabilmen
nasıl gerçekleşti?

NOTE Paragraph

00:02:24.000 --> 00:02:27.226
JG: Hayvanları severek doğdum.

00:02:27.250 --> 00:02:30.393
En önemlisi de
çok destekçi bir annem vardı.

00:02:30.417 --> 00:02:33.059
Yatağımda solucanlar
bulduğunda bana kızmazdı,

00:02:33.083 --> 00:02:35.559
sadece onları bahçeye çıkarmamı söylerdi.

00:02:35.583 --> 00:02:38.309
Dört saat boyunca ortadan kaybolduğumda

00:02:38.333 --> 00:02:41.268
polisi aradıktan sonra
beni tavuk kümesinde bulunca kızmazdı

00:02:41.292 --> 00:02:44.768
çünkü kimse bana yumurtanın
nereden çıktığını söylemiyordu.

NOTE Paragraph

00:02:44.792 --> 00:02:47.059
Bilim insanı olmak gibi bir hayalim yoktu

00:02:47.083 --> 00:02:49.476
çünkü zamanımda bu,
kadınlara göre bir şey değildi.

00:02:49.500 --> 00:02:52.726
Aslında o zamanlar
pek erkeklere göre de değildi.

00:02:52.750 --> 00:02:54.684
Annem dışında herkes bana gülüyordu,

00:02:54.708 --> 00:02:58.393
''Bunu gerçekten istiyorsan
çok çok çalışman gerek'' diyordu annem,

00:02:58.417 --> 00:03:00.143
''Her fırsatı kullan,

00:03:00.167 --> 00:03:02.393
eğer vazgeçmezsen, bir yolunu bulursun.''

NOTE Paragraph

00:03:02.417 --> 00:03:10.488
CA: Belki de kimsenin yapamadığı şekilde
şempanzelerin güvenini kazandın.

00:03:11.167 --> 00:03:15.809
Geriye baktığında keşfettiğin
en önemli anlar nelerdi?

00:03:15.833 --> 00:03:19.417
İnsanların hâlâ şempanzelerle ilgili
anlamadıkları şeyler neler?

NOTE Paragraph

00:03:20.333 --> 00:03:24.309
JG: Az önce dedin ki
''Kimsenin yapamadığı şekilde

00:03:24.333 --> 00:03:25.601
güvenlerini kazanmak.''

00:03:25.625 --> 00:03:27.226
Hiç kimse denemedi ki.

00:03:27.250 --> 00:03:29.018
Hakikaten öyle.

00:03:29.042 --> 00:03:34.018
Benim de yaptığım, temel olarak

00:03:34.042 --> 00:03:38.601
küçükken evimin çevresindeki hayvanlarla
kullandığım aynı teknikleri kullanmaktı.

00:03:38.625 --> 00:03:40.184
Sabırla bekleyerek,

00:03:40.208 --> 00:03:42.643
fevri bir şekilde yakınlaşmamaya çalışarak

00:03:42.667 --> 00:03:47.226
ama çok kötüydü çünkü yalnızca
altı aylık fon almıştım.

00:03:47.250 --> 00:03:49.601
Bunun ne kadar
zor olduğunu tahmin ediyorsunuzdur;

00:03:49.625 --> 00:03:51.643
lisans derecesi olmayan bir genç kız

00:03:51.667 --> 00:03:55.434
ormanda oturmuş tuhaf bir şeyler yapıyor.

00:03:55.458 --> 00:04:00.994
Sonunda Amerikalı bir hayırsever
altı aylık para yardımı yaptı.

00:04:01.000 --> 00:04:04.934
Zamanla şempanzelerin güvenini
kazanacağımı biliyordum,

00:04:04.958 --> 00:04:06.476
peki zamanım var mıydı?

00:04:06.500 --> 00:04:11.018
Haftalar aylara dönüştü
ve sonunda, dört ay kadar sonra

00:04:11.042 --> 00:04:13.809
bir şempanze korkusunu yenmeye başladı.

00:04:13.833 --> 00:04:16.934
Daha önce de fark ettiğim bir şempanzeydi.

00:04:16.958 --> 00:04:20.143
Çok yakınında değildm
ama dürbünümle gözlem yapıyordum --

00:04:20.167 --> 00:04:25.309
Termitleri yakalamak için alet yaparken
ve kullanırken görmüştüm.

00:04:25.333 --> 00:04:28.143
Aslında öyle çok şaşırmamıştım

00:04:28.167 --> 00:04:32.143
çünkü yakalanan şempanzelerin
neler yapabildiğini okumuştum --

00:04:32.167 --> 00:04:34.184
ancak biliyordum ki bilime göre

00:04:34.208 --> 00:04:37.559
yalnızca ve yalnızca insanlar
alet yapıp kullanabiliyordu.

00:04:37.583 --> 00:04:40.809
Dr. Leakey'nin bunu öğrenince
nasıl heyecanlanacağını düşündüm.

00:04:40.833 --> 00:04:42.559
İşte bu gözlem

00:04:42.583 --> 00:04:45.643
onun National Geographic'e
gitmesine olanak sağladı

00:04:45.667 --> 00:04:49.726
ve onlar da bu araştırmayı desteklemeye
devam edeceklerini söylediler.

00:04:49.750 --> 00:04:53.893
Fotoğrafçı ve film yapımcısı
Hugo van Lawick'i gönderdiler,

00:04:53.917 --> 00:04:56.559
gördüklerimi çekecekti.

00:04:56.583 --> 00:05:01.018
Yani pek çok bilim insanı
bu alet kullanma işine inanmak istemedi.

00:05:01.042 --> 00:05:04.101
Hatta bir tanesi dedi ki
onlara bunu ben öğretmişim.

NOTE Paragraph

00:05:04.125 --> 00:05:06.018
(Kahkahalar)

NOTE Paragraph

00:05:06.042 --> 00:05:08.934
Yakınlarına gidemediğim için
bu ancak bir mucize olurdu.

00:05:08.958 --> 00:05:11.559
Neyse, Hugo'nun filmini görünce

00:05:11.583 --> 00:05:16.018
ve anlattığım davranışlarını görünce

00:05:16.042 --> 00:05:19.351
bilim insanları fikirlerini
değiştirmeye başladılar.

NOTE Paragraph

00:05:19.375 --> 00:05:22.018
CA: O zamandan beri
insanların inanamayacağı ölçüde

00:05:22.042 --> 00:05:26.601
onları bize çok daha
yakınlaştıran keşifler oldu.

00:05:26.625 --> 00:05:29.976
Sanırım bir keresinde
mizah anlayışları olduğunu söylemiştin.

00:05:30.000 --> 00:05:32.684
Böyle bir şeye nasıl tanık oldun?

NOTE Paragraph

00:05:32.708 --> 00:05:36.934
JG: Oyun oynarlarken,

00:05:36.958 --> 00:05:39.393
daha büyük bir tanesi
küçük bir tanesiyle oynuyorsa,

00:05:39.417 --> 00:05:41.809
büyük olan ağaçtan bir dal sarkıtıyor.

00:05:41.833 --> 00:05:44.684
Küçük olan bunu
her yakalamaya çalıştığında

00:05:44.708 --> 00:05:46.684
büyük olan geri çekiyor

00:05:46.708 --> 00:05:48.476
ve küçük olan ağlamaya başlıyor,

00:05:48.500 --> 00:05:50.268
büyük olan da gülmeye.

00:05:50.292 --> 00:05:51.750
Öyle işte.

NOTE Paragraph

00:05:54.417 --> 00:05:59.809
CA: Daha da rahatsız edici
bir şey gözlemledin,

00:05:59.833 --> 00:06:04.559
şempanze çeteleri,

00:06:04.583 --> 00:06:10.684
kabileleri, grupları birbirlerine
aşırı vahşi davranıyorlar.

00:06:10.708 --> 00:06:14.351
Bunu nasıl yorumladığını merak ediyorum.

00:06:14.375 --> 00:06:17.601
Bu durum, biz insanlar için
üzülmene yol açmış olabilir,

00:06:17.625 --> 00:06:20.149
onlara yakınız,

00:06:20.173 --> 00:06:27.506
sence bu şiddet eğilimi
tüm büyük apeler için kaçınılmaz mı?

NOTE Paragraph

00:06:28.375 --> 00:06:30.976
JG: Görünen o ki evet.

00:06:31.000 --> 00:06:35.643
Benim insan türüyle ilk karşılaşmam,
ki ben buna şeytani diyorum,

00:06:35.667 --> 00:06:37.309
savaşın sonuydu

00:06:37.333 --> 00:06:40.101
ve Soykırım'a dair fotoğraflar vardı.

00:06:40.125 --> 00:06:42.726
Bu beni gerçekten şok etmişti.

00:06:42.750 --> 00:06:44.018
Benliğim değişmişti.

00:06:44.042 --> 00:06:46.351
Sanırım o zaman 10 yaşındaydım.

00:06:46.375 --> 00:06:52.021
Şempanzelerde de bu karanlık,
acımasız yan olsa da

00:06:52.042 --> 00:06:54.663
Bizim gibi ama bizden daha nazik
olduklarını düşünürdüm.

00:06:54.663 --> 00:06:56.523
Sonra fark ettim ki

00:06:56.523 --> 00:06:58.684
sandığımdan daha çok
benziyorlar bize.

00:06:58.708 --> 00:07:02.684
O zamanlar, 70'li yılların başıydı

00:07:02.708 --> 00:07:03.976
ve tuhaf bir durum vardı,

00:07:04.000 --> 00:07:09.731
agresifliğin doğuştan mı yoksa
öğrenilmiş mi olduğuna dair konuşmalar.

00:07:09.750 --> 00:07:12.434
Sonra konu siyasi bir hâl aldı.

00:07:12.458 --> 00:07:15.893
Çok tuhaf zamanlardı

00:07:15.917 --> 00:07:17.559
ve ben de şunu söylemiştim:

00:07:17.583 --> 00:07:24.273
''Hayır, agresiflik kesinlikle
kalıtımlı davranışlarımızın bir parçası.''

00:07:24.292 --> 00:07:29.934
Çok saygıdeğer bir bilim insanına
gerçekten ne düşündüğünü sordum

00:07:29.958 --> 00:07:33.871
çünkü hiç kuşkusuz agresifliğin
öğrenilmiş olduğunu savunuyordu

00:07:33.875 --> 00:07:38.018
ve bana dedi ki ''Jane, gerçekten
ne düşündüğümü konuşmak istemiyorum.''

00:07:38.042 --> 00:07:41.917
Bilim açısından
bu benim için büyük bir şoktu.

NOTE Paragraph

00:07:42.792 --> 00:07:47.351
CA: Bana büyürken dünyadaki
her güzel şeye inanmam öğretildi.

00:07:47.375 --> 00:07:52.893
Sınırsız sayıda çiçekler böcekler,

00:07:52.917 --> 00:07:55.851
bu muhteşem görünümlü doğa.

00:07:55.875 --> 00:08:01.893
Çoğu çevreci de
genellikle aynı tutumu sergiliyor,

00:08:01.917 --> 00:08:06.059
''Evet, doğa saf ve çok güzel.
İnsanlar kötü ama.''

00:08:06.083 --> 00:08:08.726
Sonra senin yaptığın türden
bir gözlem yapınca,

00:08:08.750 --> 00:08:11.601
doğanın herhangi bir parçasına
detaylı bir inceleme yapınca

00:08:11.625 --> 00:08:13.976
korkunç şeyler olduğunu da görüyorsun.

00:08:14.000 --> 00:08:16.393
Senin doğaya bakış açın nasıl?

00:08:16.417 --> 00:08:18.851
Bizim bakış açımız nasıl olmalı?

NOTE Paragraph

00:08:18.875 --> 00:08:24.833
JG: Evrimin tüm spektrumunu düşününce

00:08:24.833 --> 00:08:28.518
ve el değmemiş topraklara gidince,

00:08:28.542 --> 00:08:33.143
Afrika da ben küçükken hiç bozulmamıştı.

00:08:33.167 --> 00:08:36.101
Hayvanlar her yerdeydi.

00:08:36.125 --> 00:08:40.018
Aslanların öldürücü olması
hiç hoşuma gitmemişti,

00:08:40.042 --> 00:08:42.559
ama öldürmek zorundalar.

00:08:42.583 --> 00:08:46.393
Öldürmezlerse kendiler ölecek.

00:08:46.417 --> 00:08:50.101
Bence onlarla bizim aramızdaki büyük fark,

00:08:50.125 --> 00:08:56.018
onlar mecbur oldukları için
bunu yapıyorlar.

00:08:56.042 --> 00:08:59.393
Ama biz planlıyoruz.

00:08:59.417 --> 00:09:01.184
Bizim planlarımız bir hayli farklı.

00:09:01.208 --> 00:09:05.226
Koca bir ormanı yok etmeyi planlayabiliriz

00:09:05.250 --> 00:09:07.726
çünkü odun satmak istiyoruz

00:09:07.750 --> 00:09:10.101
veya başka bir AVM inşa etmek istiyoruz,

00:09:10.125 --> 00:09:11.393
bunun gibi şeyler.

00:09:11.417 --> 00:09:16.143
Yani bizim doğayı
yıkışımız ve savaşlarımızı düşününce

00:09:16.167 --> 00:09:19.976
biz kötülük yapabiliyoruz
çünkü oturduğumuz yerden

00:09:20.000 --> 00:09:22.934
çok uzaktaki birine
eziyet etmeyi planlayabiliyoruz.

00:09:22.958 --> 00:09:24.226
İşte bu kötülük.

00:09:24.250 --> 00:09:27.893
Şempanzelerin ilkel bir savaşı var

00:09:27.917 --> 00:09:29.476
ve çok saldırgan olabilirler

00:09:29.500 --> 00:09:30.893
ama bunlar anlık.

00:09:30.917 --> 00:09:32.393
Hissettikleriyle ilgili.

00:09:32.417 --> 00:09:34.809
Bir duyguya tepki veriyorlar.

NOTE Paragraph

00:09:34.833 --> 00:09:38.476
CA: Yani şempanzelerin
sofistike hayatına dair gözlemlerin

00:09:38.500 --> 00:09:41.893
kimi insanların bunun bir tür
insani süper güç olduğunu savunmasından

00:09:41.917 --> 00:09:43.643
daha öteye gitmiyor,

00:09:43.667 --> 00:09:49.601
yani geleceği ayrıntıyla
akıllarında tasvir edebilmek

00:09:49.625 --> 00:09:52.393
ve uzun vadeli planlar yapmak.

00:09:52.417 --> 00:09:57.768
Ve birbirlerini bu uzun vadeli planları
gerçekleştirmek için teşvik etmek.

00:09:57.792 --> 00:10:01.226
Şempanzelerle bu kadar
zaman geçiren biri için bile

00:10:01.250 --> 00:10:04.434
bu tamamen farklı bir yetenek seti,

00:10:04.458 --> 00:10:06.601
bunun için sorumluluk almalı

00:10:06.625 --> 00:10:09.434
ve şu ankinden çok daha
akıllıca kullanmamız lazım.

NOTE Paragraph

00:10:09.458 --> 00:10:11.351
JG: Ben şöyle düşünüyorum,

00:10:11.375 --> 00:10:13.684
buna dair çok tartışma var

00:10:13.708 --> 00:10:19.411
ama şu bir gerçek ki kullandığımız
iletişim aracını biz kendimiz geliştirdik.

00:10:19.417 --> 00:10:21.518
Sözcüklerle iletişim kurduğumuz için...

00:10:21.542 --> 00:10:26.234
Demek istediğim, hayvan iletişimi
sandığımızdan çok daha sofistike.

00:10:26.250 --> 00:10:31.706
Şempanze, goril ve orangutanlar
işaret dilini öğrenebiliyorlar.

00:10:32.792 --> 00:10:38.226
Ama biz ana dilimizi konuşarak büyüyoruz.

00:10:38.250 --> 00:10:41.893
Yani ben sana hiç duymadığın
şeyler söyleyebilirim.

00:10:41.917 --> 00:10:44.476
Ama bir şempanze bunu yapamaz.

00:10:44.500 --> 00:10:49.726
Çocuklarımıza soyut kavramlar
öğretebiliyoruz.

00:10:49.750 --> 00:10:51.559
Ama şempanzeler bunu yapamaz.

00:10:51.583 --> 00:10:55.268
Evet, şempanzeler bir dizi
zekice şey yapabiliyor,

00:10:55.292 --> 00:10:59.893
filler, kargalar ve ahtapotlar da öyle

00:10:59.917 --> 00:11:03.518
ama biz başka bir gezegene giden
roketler tasarlıyoruz,

00:11:03.542 --> 00:11:06.101
fotoğraf çeken minik robotlar.

00:11:06.125 --> 00:11:10.893
Dünyanın farklı bölgelerinden
konuşmamızı sağlayan

00:11:10.917 --> 00:11:13.059
bu olağanüstü teknolojiyi tasarladık.

00:11:13.083 --> 00:11:14.726
Ben gençken, büyürken

00:11:14.750 --> 00:11:17.559
TV yoktu, cep telefonları yoktu,

00:11:17.583 --> 00:11:19.434
bilgisayar yoktu.

00:11:19.458 --> 00:11:20.893
Çok farklı bir dünyaydı.

00:11:20.917 --> 00:11:24.518
Bir kalemim ve defterim vardı, hepsi bu.

NOTE Paragraph

00:11:24.542 --> 00:11:27.393
CA: Doğayla ilgili bu soruya geri dönersem

00:11:27.417 --> 00:11:28.989
çünkü bunu çok düşünüyorum

00:11:29.013 --> 00:11:32.263
ve kendim de mücadelesini veriyorum.

00:11:33.208 --> 00:11:37.393
İşinin büyük kısmı,
saygı duyduğum pek çok kişinin büyük kısmı

00:11:37.417 --> 00:11:44.226
doğal dünyayı mahvetmemek için
hırsla çabalıyor.

00:11:44.250 --> 00:11:47.101
Aynı anda doğanın birçok yönünün
korkunç olduğunu kabul etmek

00:11:47.125 --> 00:11:53.936
mümkün mü, sağlıklı mı veya gerekli mi?

00:11:53.958 --> 00:11:56.851
Ayrıca doğa muhteşem

00:11:56.875 --> 00:12:02.018
ve bu muhteşemliğin bir kısmı
korkutucu potansiyelinden geliyor

00:12:02.042 --> 00:12:06.934
ve bu da onu çok daha güzel yapıyor.

00:12:06.958 --> 00:12:10.684
Bu biz olamayız
çünkü biz de doğanın parçasıyız,

00:12:10.708 --> 00:12:17.458
peki sence doğayı kucaklayıp
onun parçası olmadan bütün olabilir miyiz?

00:12:17.458 --> 00:12:22.226
İnsan-doğa ilişkisi nasıl olmalı, Jane?

NOTE Paragraph

00:12:22.250 --> 00:12:26.351
JG: Sanırım problemlerden biri şu ki
biz zekamızı geliştirdikçe

00:12:26.375 --> 00:12:32.448
çevreyi lehimize değiştirme konusunda
git gide daha iyi olduk.

00:12:32.458 --> 00:12:35.268
Ormanlık olması gereken yerlerde

00:12:35.292 --> 00:12:38.476
Tarlalar oluşturup ürün yetiştirdik,

00:12:38.500 --> 00:12:41.309
şimdi bunu detaylandırmayacağım

00:12:41.333 --> 00:12:44.893
ama doğayı değiştirme yeteneğimiz var.

00:12:44.917 --> 00:12:49.351
Şehirlere doğru ilerledikçe

00:12:49.375 --> 00:12:53.351
teknolojiye daha çok bağlandık,

00:12:53.375 --> 00:12:56.976
çok sayıda insan doğal dünyadan koptu.

00:12:57.000 --> 00:13:04.059
Şehirlerin içinde binlerce çocuk
hiç doğanın olmadığı yerlerde büyüyor,

00:13:04.083 --> 00:13:09.143
işte bu yüzden şehirlerimizi
yeşillendirme hareketi çok önemli.

00:13:09.167 --> 00:13:11.518
Bazı denemeler de yapıldı,

00:13:11.542 --> 00:13:14.809
sanırım Chicago'du, emin değilim,

00:13:14.833 --> 00:13:21.703
şehrin çok yabani bir kısmında
çeşitli boş araziler vardı.

00:13:21.708 --> 00:13:24.768
Bu alanların bazılarını yeşillendirdiler,

00:13:24.792 --> 00:13:29.809
o boş araziler ağaçlar, çiçekler
ve çimlerle dolduruldu.

00:13:29.833 --> 00:13:33.184
Akabinde suç oranı düştü.

00:13:33.208 --> 00:13:35.708
Sonra da diğer yarıyı ağaçlandırdılar.

00:13:36.917 --> 00:13:38.851
Yani görünen ortada,

00:13:38.875 --> 00:13:41.643
ayrıca bazı çalışmalar gösteriyor ki

00:13:41.667 --> 00:13:45.917
çocukların sağlıklı psikolojik
gelişimi için yeşil doğa bir gereklilik.

NOTE Paragraph

00:13:46.875 --> 00:13:50.101
Ama dediğin gibi biz de doğanın parçasıyız

00:13:50.125 --> 00:13:54.351
ve şu an ona saygısızlık yapıyoruz.

00:13:54.375 --> 00:13:57.309
Bu, çocuklarımız için korkunç bir durum,

00:13:57.333 --> 00:13:58.809
onların çocukları için de

00:13:58.833 --> 00:14:02.851
çünkü temiz hava, temiz su,
iklim ve yağmurun düzenlenmesi için

00:14:02.875 --> 00:14:06.434
doğaya ihtiyacımız var.

00:14:06.458 --> 00:14:09.226
Ne yaptığımıza bir bak,
ilkim krizine.

00:14:09.250 --> 00:14:11.476
İşte biz buyuz. Bunu biz yaptık.

NOTE Paragraph

00:14:11.500 --> 00:14:13.328
CA: 30 yıldan biraz uzun bir süre önce

00:14:13.328 --> 00:14:19.018
bilim insanından aktivistliğe doğru
bir geçiş yaşadın sanırım.

00:14:19.042 --> 00:14:20.292
Niçin?

NOTE Paragraph

00:14:21.333 --> 00:14:26.809
JG: 1986'da bilimsel bir konferanstaydım,
doktoramı da tamamlamıştım

00:14:26.833 --> 00:14:32.167
ve konu, şempanze davranışlarının
çevrelere göre nasıl değiştiğiydi.

00:14:32.167 --> 00:14:34.559
Afrika'dan altı araştırma sahası vardı.

00:14:34.583 --> 00:14:38.268
Bu bilim insanları bir araya getirip

00:14:38.292 --> 00:14:39.684
bu konuyu araştıralım dendi,

00:14:39.708 --> 00:14:41.226
bu da harika bir haberdi.

00:14:41.250 --> 00:14:43.893
Korunmalarına dair bir oturum yaptık

00:14:43.917 --> 00:14:47.768
ve yakalandıkları takdirde
yapılacaklara dair bir oturum yaptık,

00:14:47.792 --> 00:14:49.893
tıbbi araştırma gibi.

00:14:49.917 --> 00:14:54.184
Bu iki oturum da bende şok etkisi yarattı.

00:14:54.208 --> 00:14:56.768
Konferansa bilim insanı olarak gittim

00:14:56.792 --> 00:14:58.351
ve aktivist olarak döndüm.

00:14:58.375 --> 00:15:02.184
Bir karar vermedim,
içimde bir şeyler oldu.

NOTE Paragraph

00:15:02.208 --> 00:15:05.726
CA: Yani son 34 yılı

00:15:05.750 --> 00:15:08.434
doğa ve insan arasındaki ilişkiyi
daha iyi kılmak için

00:15:08.458 --> 00:15:11.750
yorulmadan çalışarak geçirdin.

00:15:12.667 --> 00:15:17.750
Bu ilişki sence nasıl olmalı?

NOTE Paragraph

00:15:19.000 --> 00:15:23.809
JG: Yine tüm bu sorunlar baş gösteriyor.

00:15:23.833 --> 00:15:26.583
İnsanların yaşamak için alanları olmalı.

00:15:27.625 --> 00:15:33.333
Ama problem şu ki
biz çok varlıklı toplumlara dönüştük,

00:15:33.333 --> 00:15:34.726
çok açgözlüyüz.

00:15:34.750 --> 00:15:40.018
Kim kocaman bahçeli
dört eve ihtiyaç duyar ki?

00:15:40.042 --> 00:15:43.684
Bir tane daha AVM'ye gerek var mı?

00:15:43.708 --> 00:15:45.434
Bunun gibi şeyler.

00:15:45.458 --> 00:15:50.434
Sürekli kısa vadeli
ekonomik getiriye bakıyoruz.

00:15:50.458 --> 00:15:53.518
Para, tapılacak bir tanrıya dönüştü,

00:15:53.542 --> 00:15:57.601
biz de doğal dünyayla olan
ruhani bağımızı kaybediyoruz.

00:15:57.625 --> 00:16:03.351
Bu yüzden kısa vadeli
parasal kazanca bakıyoruz,

00:16:03.375 --> 00:16:08.158
gezegenin iyiliğine
veya çocuklarımızın geleceğine değil.

00:16:09.000 --> 00:16:12.101
Bunları artık önemsemiyor gibiyiz.

00:16:12.125 --> 00:16:15.226
İşte bu yüzden savaşı bırakmayacağım.

NOTE Paragraph

00:16:15.250 --> 00:16:19.059
CA: Özellikle şempanze korunması için
yaptığın çalışmalar

00:16:19.083 --> 00:16:26.398
yerel halkı, onlarla kaynaşmaları için
çalışmanın merkezine koydu,

00:16:26.417 --> 00:16:27.684
Bu süreç nasıl oldu

00:16:27.708 --> 00:16:32.951
ve gezegeni korumayı başarmak adına
bu gerekli bir fikir mi?

NOTE Paragraph

00:16:32.958 --> 00:16:35.434
JG: O bahsettiğim konferans sonrasında

00:16:35.458 --> 00:16:38.438
şempanzelerin neden Afrika'da yok olduğunu

00:16:38.438 --> 00:16:40.893
ve ormana ne olduğunu
bulmalıyım diye düşündüm.

00:16:40.917 --> 00:16:45.976
Bir miktar parayı toparladım
ve ilgili altı ülkeyi ziyaret ettim.

00:16:46.000 --> 00:16:50.018
Şempanzelerin karşılaştığı
sorunlar hakkında çok şey öğrendim;

00:16:50.042 --> 00:16:52.809
vahşi hayvan eti avı,
canlı hayvan ticareti,

00:16:52.833 --> 00:16:54.518
tuzaklarla yakalamalar,

00:16:54.542 --> 00:16:58.934
insan nüfusu artışı ve dolayısıyla
ekinler, çiftlik hayvanları

00:16:58.958 --> 00:17:02.684
ve köyleri için daha fazla
alana ihtiyaç duymaları.

00:17:02.708 --> 00:17:07.434
İnsanların bu zor durumu
hakkında da bilgi ediniyordum.

00:17:07.458 --> 00:17:11.018
Mutlak yoksulluk,
sağlık ve eğitim yetersizliği,

00:17:11.042 --> 00:17:13.518
arazilerin yok edilmesi.

00:17:13.542 --> 00:17:18.518
Küçük Gombe Ulusal Parkı'na gittiğimde de
artık göz ardı edilemez bir duruma geldi.

00:17:18.542 --> 00:17:24.125
Afrika'nın hemen batı kıyısına doğru
ekvator boyunca uzanan bir orman kuşağı.

00:17:24.125 --> 00:17:25.434
1990 yılında,

00:17:25.458 --> 00:17:29.101
küçük bir orman adasıydı,
küçük bir ulusal park.

00:17:29.125 --> 00:17:31.018
Tüm çevresinde tepeler çıplaktı.

00:17:31.042 --> 00:17:32.768
İşte o zaman fark ettim.

00:17:32.792 --> 00:17:39.541
İnsanlara çevrelerini yok etmeden
yaşamaları için yardım etmezsek

00:17:39.542 --> 00:17:42.226
şempanzeleri korumanın bahsi bile olamaz.

00:17:42.250 --> 00:17:45.976
Jane Goodall Enstitüsü de
''Take Care'' isimle bu programa başladı,

00:17:46.000 --> 00:17:48.018
biz ''TACARE'' diyoruz.

00:17:48.042 --> 00:17:51.976
Yöntemimiz topluluk bazlı koruma,

00:17:52.000 --> 00:17:54.101
tamamen holistik.

00:17:54.125 --> 00:17:59.241
Artık koruma araçlarını
yerli halkın ellerine bıraktık

00:17:59.250 --> 00:18:04.351
çünkü Tanzanya vahşi şempanzelerinin çoğu
korunmuş alanlarda değiller,

00:18:04.375 --> 00:18:07.143
köylerin orman rezervlerindeler.

00:18:07.167 --> 00:18:12.434
O yüzden gidip ormanlarının
sağlığını kontrol ediyorlar.

00:18:12.458 --> 00:18:14.684
Artık şunu anladılar ki

00:18:14.708 --> 00:18:18.268
ormanı korumak yalnızca
vahşi hayatı korumak demek değil,

00:18:18.292 --> 00:18:19.768
bu kendi gelecekleri için.

00:18:19.792 --> 00:18:22.226
Ormana ihtiyaçları var.

00:18:22.250 --> 00:18:23.601
Ve çok gururlular.

00:18:23.625 --> 00:18:25.726
Gönüllüler çalıştaylara gidiyor,

00:18:25.750 --> 00:18:27.809
akıllı telefonları
kullanmayı öğreniyorlar,

00:18:27.833 --> 00:18:32.601
platforma ve buluta
yüklemeyi öğreniyorlar.

00:18:32.625 --> 00:18:35.476
Her şey şeffaf.

00:18:35.500 --> 00:18:37.643
Yeniden ağaçlar var,

00:18:37.667 --> 00:18:39.726
tepeler artık ağaçsız değil.

00:18:39.750 --> 00:18:44.476
Gombe çevresinde bir koruma alanı
yapmayı kabul ettiler,

00:18:44.500 --> 00:18:47.893
böylece şempanzelerin 1990 yılına göre
daha çok orman alanı olacak.

00:18:47.917 --> 00:18:49.851
Dağılmış şempanze grupları için

00:18:49.875 --> 00:18:55.268
ormanda kanallar açıyorlar
ve soy içi çiftleşme azaltılıyor.

00:18:55.292 --> 00:18:58.434
Yani evet, işe yaradı
ve şu an altı ülkede uygulanıyor.

00:18:58.458 --> 00:18:59.726
Aynı şey.

NOTE Paragraph

00:18:59.750 --> 00:19:07.311
CA: Çok seyahat ediyorsun ve tüm dünyada
olağanüstü ses getirdin,

00:19:07.333 --> 00:19:10.601
her yerde konuşma yapıyorsun,
insanlara ilham veriyorsun.

00:19:10.625 --> 00:19:17.291
Bunun için böylesi enerjiyi
nasıl buluyorsun,

00:19:17.292 --> 00:19:20.476
çünkü bu çok yorucu bir iş,

00:19:20.500 --> 00:19:23.018
bu kadar insanla toplantılar düzenlemek,

00:19:23.042 --> 00:19:25.101
fiziksel olarak da yorucu

00:19:25.125 --> 00:19:28.143
ve hâlâ bunu yapıyorsun.

00:19:28.167 --> 00:19:30.125
Bunu nasıl yapıyorsun, Jane?

NOTE Paragraph

00:19:31.042 --> 00:19:36.393
JG: Sanırım inatçı olduğumdan.
Pes etmek bana göre değil

00:19:36.417 --> 00:19:43.244
Ormanları yok eden büyük şirketlere
izin vermeye niyetim yok

00:19:43.250 --> 00:19:49.659
ya da önceki başkanlar tarafından
göreve getirilmiş yeni politikacıların

00:19:49.659 --> 00:19:51.143
mevcut korumaları kaldırmasına.

00:19:51.167 --> 00:19:53.976
Kimden bahsettiğimi biliyorsun.

00:19:54.000 --> 00:19:56.143
Savaşmaya devam edeceğim.

00:19:56.167 --> 00:20:00.268
Vahşi hayatı önemsiyorum, seviyorum.

00:20:00.292 --> 00:20:02.976
Doğal dünyayı seviyorum.

00:20:03.000 --> 00:20:07.434
Ormanları seviyorum, yok edilmelerini
görmek beni çok etkiliyor.

00:20:07.458 --> 00:20:10.351
Çocukları da çok önemsiyorum.

00:20:10.375 --> 00:20:12.434
Onların geleceğini çalıyoruz.

00:20:12.458 --> 00:20:14.184
Pest etmeyeceğim.

00:20:14.208 --> 00:20:19.143
Sanırım genlerim iyi. Çok şanslıyım.

00:20:19.167 --> 00:20:24.250
Farkına vardığım
diğer şansım da iletişimdi,

00:20:24.250 --> 00:20:26.893
gerek yazılı gerek sözlü olsun.

00:20:26.917 --> 00:20:31.916
İzlediğim yol işe yaramıyor olsaydı...

00:20:31.917 --> 00:20:35.018
ama işe yarıyor çünkü her konuşmamda

00:20:35.042 --> 00:20:36.393
insanlar gelip şöyle diyor,

00:20:36.417 --> 00:20:38.768
''Pes etmiştim ama bana ilham verdin.

00:20:38.792 --> 00:20:41.059
Ben de üzerime düşeni yapacağım.''

00:20:41.083 --> 00:20:45.976
Artık 65 ülkede kendi gençlik
programımız var, ''Roots and Shoots''

00:20:46.000 --> 00:20:48.849
ve hızla büyüyor, her yaşa hitap ediyor,

00:20:48.875 --> 00:20:52.432
herkes kollarını sıvamış, insanlara,
hayvanlara, çevreye yardım etmek için

00:20:52.432 --> 00:20:54.643
projeler seçip harekete geçiyor.

00:20:54.667 --> 00:20:57.809
Gözleri ışıldıyor,

00:20:57.833 --> 00:21:02.125
Dr. Jane'e dünyayı daha iyi yapmak için
neler yaptıklarını anlatmak istiyorlar.

00:21:02.125 --> 00:21:03.934
Onları hayal kırıklığına uğratamam.

NOTE Paragraph

00:21:03.958 --> 00:21:07.226
CA: Gezegenin geleceğine baktığın zaman

00:21:07.250 --> 00:21:08.893
seni en çok ne endişelendiriyor?

00:21:08.917 --> 00:21:12.292
Bulunduğumuz noktada
seni en çok korkutan ne?

NOTE Paragraph

00:21:13.750 --> 00:21:19.101
JG: Çok az bir zamanımız olduğu gerçeği,

00:21:19.125 --> 00:21:22.643
bu zaman içinde verdiğimiz zararın
bir kısmını telafi edebiliriz

00:21:22.667 --> 00:21:25.726
ve iklim değişikliğini yavaşlatabiliriz.

00:21:25.750 --> 00:21:27.726
Ama zaman daralıyor.

00:21:27.750 --> 00:21:35.014
Ayrıca COVID-19 karantinalarıyla
dünyada neler olduğunu da gördük:

00:21:35.042 --> 00:21:37.226
şehirlerde berrak gökyüzü,

00:21:37.250 --> 00:21:41.101
bazı insanların
hiç solumadığı kadar temiz hava,

00:21:41.125 --> 00:21:44.059
gece vakti yukarı bakıp
yıldızları görebilmek

00:21:44.083 --> 00:21:46.684
ki bunu da doğru düzgün göremeyenler var.

00:21:46.708 --> 00:21:52.159
Ama beni en çok endişelendiren,

00:21:52.167 --> 00:21:55.476
yeterli sayıda insana ulaşmak;

00:21:55.500 --> 00:21:57.786
insanlar anlasa da harekete geçmiyorlar.

00:21:57.810 --> 00:22:00.434
Bunu nasıl sağlarız?

NOTE Paragraph

00:22:00.458 --> 00:22:06.184
CA: National Geographic hakkında
olağanüstü bir film yayımladı,

00:22:06.208 --> 00:22:09.768
60 yıllık çalışman anlatılıyor.

00:22:09.792 --> 00:22:13.208
Filmin adı ''Jane Goodall: The Hope.''

00:22:14.042 --> 00:22:16.018
Filmin adında geçen umut ne, Jane?

NOTE Paragraph

00:22:16.042 --> 00:22:19.409
JG: En büyük umudum
tüm bu genç insanlar.

00:22:19.417 --> 00:22:21.976
Çin'de insanlar çıkıp diyecek ki

00:22:22.000 --> 00:22:24.143
''Tabii ki çevreyi önemsiyorum,

00:22:24.167 --> 00:22:26.434
ilkokulda 'Roots and Shoots'
programındaydım.''

00:22:26.458 --> 00:22:29.768
''Roots and Shoots''
temel değerlerin bir parçası olacak

00:22:29.792 --> 00:22:34.601
ve sorunlar hakkında bilgi edindikçe
çok hırslanıyorlar

00:22:34.625 --> 00:22:36.476
ve harekete geçmek için güçleniyorlar.

00:22:36.500 --> 00:22:40.667
Akarsuları temizliyorlar, invasif türleri
insani bir şekilde temizliyorlar.

00:22:41.958 --> 00:22:43.684
Ve o kadar çok fikirleri var ki.

00:22:43.708 --> 00:22:48.393
Tabii bir de olağanüstü zekâmız var.

00:22:48.417 --> 00:22:52.476
Hep birlikte uyum içinde yaşamak için

00:22:52.500 --> 00:22:55.351
bu zekâyı teknolojiye uygulamaya başladık.

00:22:55.375 --> 00:22:56.976
Bireysel hayatlarımızda,

00:22:57.000 --> 00:23:01.101
her gün yaptığımız şeylerin
sonuçlarını düşünelim.

00:23:01.125 --> 00:23:03.226
Neler satın alıyoruz, nereden geldi,

00:23:03.250 --> 00:23:04.809
nasıl yapıldı?

00:23:04.833 --> 00:23:07.768
Doğaya zarar verdi mi?
Hayvanlara acımasızca davranıldı mı?

00:23:07.792 --> 00:23:10.143
Çocuk işçiliği
söz konusu olduğu için mi ucuz?

00:23:10.167 --> 00:23:12.018
Etik kararlar verin.

00:23:12.042 --> 00:23:15.559
Ama yoksulluk içinde yaşıyorsanız
bunu yapamazsınız.

00:23:15.583 --> 00:23:18.268
Sonra imkânsız görünen şeyi başaran

00:23:18.292 --> 00:23:20.893
o karşı konulmaz insanlar çıkageliyor

00:23:20.917 --> 00:23:23.351
ve pes etmiyorlar.

00:23:23.375 --> 00:23:26.476
Bunlar varlen pes edemezsiniz.

00:23:26.500 --> 00:23:29.018
Ama savaşamadığım şeyler de var.

00:23:29.042 --> 00:23:31.625
Yolsuzlukla savaşamıyorum.

00:23:32.833 --> 00:23:36.958
Askeri rejimlerle
ve diktatörlerle savaşamıyorum.

00:23:38.625 --> 00:23:40.476
Yalnızca yapabildiklerimi yapıyorum.

00:23:40.500 --> 00:23:43.893
Hepimiz yapabildiğimizi yaparsak

00:23:43.917 --> 00:23:47.809
sonunda kazanabileceğimiz
bir bütün olacak.

NOTE Paragraph

00:23:47.833 --> 00:23:49.226
CA: Son sorum, Jane.

00:23:49.250 --> 00:23:56.333
Bunu seyreden herkes için
bir fikir, bir düşünce aşılamak istesen

00:23:56.333 --> 00:23:58.184
bu ne olurdu?

NOTE Paragraph

00:23:58.208 --> 00:24:04.750
JG: Unutmayın ki yaşadığınız her gün
gezegeni etkiliyorsunuz.

00:24:04.750 --> 00:24:07.018
Etki bırakmaktan kaçınamazsınız.

00:24:07.042 --> 00:24:10.601
Aşırı yoksulluk içinde yaşamıyorsanız

00:24:10.625 --> 00:24:13.851
yaptığınız etkinin türü üzerinde
bir seçim şansınız var.

00:24:13.875 --> 00:24:15.809
Hatta yoksullukta bile var

00:24:15.833 --> 00:24:19.726
ama varlık içindeyken
bu şansımız daha fazla.

00:24:19.750 --> 00:24:22.643
Ve hepimiz etik seçimler yaparsak

00:24:22.667 --> 00:24:30.899
torunlarımıza çok da umutsuz olmayan
bir dünya bırakma yolunda adım atarız.

00:24:30.917 --> 00:24:35.684
Bu düşünce herkese hitap ediyor.

00:24:35.708 --> 00:24:38.684
Çünkü çok insan neler olduğunun farkında

00:24:38.708 --> 00:24:41.476
ama çaresiz ve umutsuz hissediyorlar,

00:24:41.500 --> 00:24:44.059
dolayısıyla hiçbir şey yapmayıp
duyarsızlaşıyorlar.

00:24:44.083 --> 00:24:46.875
Bu da büyük bir tehlike.

NOTE Paragraph

00:24:47.750 --> 00:24:49.934
CA: Dr. Jane Goodall, harika.

00:24:49.958 --> 00:24:56.000
Olağanüstü hayatın, yaptıkların
ve bizimle zaman geçirdiğin için

00:24:56.000 --> 00:24:57.858
gerçekten çok teşekkür etmek istiyorum.

NOTE Paragraph

00:24:57.882 --> 00:24:59.268
Teşekkürler.

NOTE Paragraph

00:24:59.292 --> 00:25:00.542
JG: Teşekkürler.