1
00:00:01,750 --> 00:00:04,162
Chris Anderson:
Dr. Jane Goodall, hoş geldiniz.

2
00:00:04,875 --> 00:00:06,143
Jane Goodall: Teşekkürler

3
00:00:06,167 --> 00:00:10,101
ve öyle sanıyorum ki
bunun tam bir röportaj olabilmesi için

4
00:00:10,125 --> 00:00:12,268
insanlar, Mr. H'nin de
burada olduğunu bilmeli

5
00:00:12,292 --> 00:00:14,417
çünkü herkes Mr. H'yi tanıyor.

6
00:00:16,083 --> 00:00:17,625
CA: Selam, Mr. H.

7
00:00:18,667 --> 00:00:20,934
Bundan 17 yıl önceki TED konuşmanızda

8
00:00:20,958 --> 00:00:26,684
doğal dünyayı kalabalık hale getirmemizin
tehlikelerini anlattın.

9
00:00:26,708 --> 00:00:28,559
Sence şu anki pandemi süreci

10
00:00:28,583 --> 00:00:32,476
doğanın karşı savaşı olabilir mi?

11
00:00:32,500 --> 00:00:37,559
JG: Şurası oldukça net,
tüm bu zoonotik hastalıklar,

12
00:00:37,583 --> 00:00:42,518
koronavirüs ve HIV/AIDS

13
00:00:42,542 --> 00:00:46,893
ve hayvanlardan bulaşan
tüm diğer tür hastalıklar,

14
00:00:46,917 --> 00:00:50,059
kısmen doğanın yok edilmesiyle ilgili.

15
00:00:50,083 --> 00:00:54,059
Hayvanlar yaşam alanlarını kaybediyor,
kalabalıklaşıyorlar

16
00:00:54,083 --> 00:00:58,351
ve bazen bunun sonucunda
reservuarda olan bir türe ait bir virüs,

17
00:00:58,375 --> 00:01:01,434
ki bu tür belki de yüzlerce yıl
uyum içinde yaşadı,

18
00:01:01,458 --> 00:01:03,476
başka bir türe geçiş yapıyor.

19
00:01:03,500 --> 00:01:08,643
Sonra da hayvanlar insanlarla
daha da yakın temasa itiliyor.

20
00:01:08,667 --> 00:01:14,643
Virüs kapmış olan bu hayvanlardan biri

21
00:01:14,667 --> 00:01:18,893
bu virüsü insanlara aktarma
fırsatı yakalıyor,

22
00:01:18,917 --> 00:01:22,976
bunun da sonucu COVID-19 gibi
yeni bir hastalık.

23
00:01:23,000 --> 00:01:25,018
Buna ek olarak

24
00:01:25,042 --> 00:01:27,851
Son derece saygısız bir türüz.

25
00:01:27,875 --> 00:01:29,518
Hayvanları avlıyoruz,

26
00:01:29,542 --> 00:01:31,851
öldürüyoruz, yiyoruz,

27
00:01:31,875 --> 00:01:33,393
satışını yapıyoruz,

28
00:01:33,417 --> 00:01:39,809
onları vahşi hayvan
pazarlarına gönderiyoruz,

29
00:01:39,833 --> 00:01:41,101
Asya'ya,

30
00:01:41,125 --> 00:01:44,434
küçücük kafeslerde sıkışık
ve korkunç koşullarda yaşıyorlar.

31
00:01:44,458 --> 00:01:48,768
Bu hayvanların kanı, idrarı ve dışkısı
insanlara bulaşıyor,

32
00:01:48,792 --> 00:01:55,194
bunlar da bir virüsün hayvandan hayvana
ya da insana geçişi için ideal şartlar.

33
00:01:55,208 --> 00:01:59,476
CA: Bunun öncesinde
biraz geçmişe gitmek istiyorum.

34
00:01:59,500 --> 00:02:01,393
Çünkü geçmişin harikulade.

35
00:02:01,417 --> 00:02:05,518
1960'ların cinsiyetçi tavırlarına rağmen

36
00:02:05,542 --> 00:02:08,268
bir şekilde zorlukları aşabildin

37
00:02:08,292 --> 00:02:11,643
ve dünyanın önce gelen
bilim insanlarından birine dönüştün,

38
00:02:11,667 --> 00:02:15,184
şempanzelerle ilgili inanılmaz
şeyler keşfettin;

39
00:02:15,208 --> 00:02:18,268
onların alet kullanımı ve daha da fazlası.

40
00:02:18,292 --> 00:02:23,983
Böylesi bir çığır açabilmen
nasıl gerçekleşti?

41
00:02:24,000 --> 00:02:27,226
JG: Hayvanları severek doğdum.

42
00:02:27,250 --> 00:02:30,393
En önemlisi de
çok destekçi bir annem vardı.

43
00:02:30,417 --> 00:02:33,059
Yatağımda solucanlar
bulduğunda bana kızmazdı,

44
00:02:33,083 --> 00:02:35,559
sadece onları bahçeye çıkarmamı söylerdi.

45
00:02:35,583 --> 00:02:38,309
Dört saat boyunca ortadan kaybolduğumda

46
00:02:38,333 --> 00:02:41,268
polisi aradıktan sonra
beni tavuk kümesinde bulunca kızmazdı

47
00:02:41,292 --> 00:02:44,768
çünkü kimse bana yumurtanın
nereden çıktığını söylemiyordu.

48
00:02:44,792 --> 00:02:47,059
Bilim insanı olmak gibi bir hayalim yoktu

49
00:02:47,083 --> 00:02:49,476
çünkü zamanımda bu,
kadınlara göre bir şey değildi.

50
00:02:49,500 --> 00:02:52,726
Aslında o zamanlar
pek erkeklere göre de değildi.

51
00:02:52,750 --> 00:02:54,684
Annem dışında herkes bana gülüyordu,

52
00:02:54,708 --> 00:02:58,393
''Bunu gerçekten istiyorsan
çok çok çalışman gerek'' diyordu annem,

53
00:02:58,417 --> 00:03:00,143
''Her fırsatı kullan,

54
00:03:00,167 --> 00:03:02,393
eğer vazgeçmezsen, bir yolunu bulursun.''

55
00:03:02,417 --> 00:03:10,488
CA: Belki de kimsenin yapamadığı şekilde
şempanzelerin güvenini kazandın.

56
00:03:11,167 --> 00:03:15,809
Geriye baktığında keşfettiğin
en önemli anlar nelerdi?

57
00:03:15,833 --> 00:03:19,417
İnsanların hâlâ şempanzelerle ilgili
anlamadıkları şeyler neler?

58
00:03:20,333 --> 00:03:24,309
JG: Az önce dedin ki
''Kimsenin yapamadığı şekilde

59
00:03:24,333 --> 00:03:25,601
güvenlerini kazanmak.''

60
00:03:25,625 --> 00:03:27,226
Hiç kimse denemedi ki.

61
00:03:27,250 --> 00:03:29,018
Hakikaten öyle.

62
00:03:29,042 --> 00:03:34,018
Benim de yaptığım, temel olarak

63
00:03:34,042 --> 00:03:38,601
küçükken evimin çevresindeki hayvanlarla
kullandığım aynı teknikleri kullanmaktı.

64
00:03:38,625 --> 00:03:40,184
Sabırla bekleyerek,

65
00:03:40,208 --> 00:03:42,643
fevri bir şekilde yakınlaşmamaya çalışarak

66
00:03:42,667 --> 00:03:47,226
ama çok kötüydü çünkü yalnızca
altı aylık fon almıştım.

67
00:03:47,250 --> 00:03:49,601
Bunun ne kadar
zor olduğunu tahmin ediyorsunuzdur;

68
00:03:49,625 --> 00:03:51,643
lisans derecesi olmayan bir genç kız

69
00:03:51,667 --> 00:03:55,434
ormanda oturmuş tuhaf bir şeyler yapıyor.

70
00:03:55,458 --> 00:04:00,994
Sonunda Amerikalı bir hayırsever
altı aylık para yardımı yaptı.

71
00:04:01,000 --> 00:04:04,934
Zamanla şempanzelerin güvenini
kazanacağımı biliyordum,

72
00:04:04,958 --> 00:04:06,476
peki zamanım var mıydı?

73
00:04:06,500 --> 00:04:11,018
Haftalar aylara dönüştü
ve sonunda, dört ay kadar sonra

74
00:04:11,042 --> 00:04:13,809
bir şempanze korkusunu yenmeye başladı.

75
00:04:13,833 --> 00:04:16,934
Daha önce de fark ettiğim bir şempanzeydi.

76
00:04:16,958 --> 00:04:20,143
Çok yakınında değildm
ama dürbünümle gözlem yapıyordum --

77
00:04:20,167 --> 00:04:25,309
Termitleri yakalamak için alet yaparken
ve kullanırken görmüştüm.

78
00:04:25,333 --> 00:04:28,143
Aslında öyle çok şaşırmamıştım

79
00:04:28,167 --> 00:04:32,143
çünkü yakalanan şempanzelerin
neler yapabildiğini okumuştum --

80
00:04:32,167 --> 00:04:34,184
ancak biliyordum ki bilime göre

81
00:04:34,208 --> 00:04:37,559
yalnızca ve yalnızca insanlar
alet yapıp kullanabiliyordu.

82
00:04:37,583 --> 00:04:40,809
Dr. Leakey'nin bunu öğrenince
nasıl heyecanlanacağını düşündüm.

83
00:04:40,833 --> 00:04:42,559
İşte bu gözlem

84
00:04:42,583 --> 00:04:45,643
onun National Geographic'e
gitmesine olanak sağladı

85
00:04:45,667 --> 00:04:49,726
ve onlar da bu araştırmayı desteklemeye
devam edeceklerini söylediler.

86
00:04:49,750 --> 00:04:53,893
Fotoğrafçı ve film yapımcısı
Hugo van Lawick'i gönderdiler,

87
00:04:53,917 --> 00:04:56,559
gördüklerimi çekecekti.

88
00:04:56,583 --> 00:05:01,018
Yani pek çok bilim insanı
bu alet kullanma işine inanmak istemedi.

89
00:05:01,042 --> 00:05:04,101
Hatta bir tanesi dedi ki
onlara bunu ben öğretmişim.

90
00:05:04,125 --> 00:05:06,018
(Kahkahalar)

91
00:05:06,042 --> 00:05:08,934
Yakınlarına gidemediğim için
bu ancak bir mucize olurdu.

92
00:05:08,958 --> 00:05:11,559
Neyse, Hugo'nun filmini görünce

93
00:05:11,583 --> 00:05:16,018
ve anlattığım davranışlarını görünce

94
00:05:16,042 --> 00:05:19,351
bilim insanları fikirlerini
değiştirmeye başladılar.

95
00:05:19,375 --> 00:05:22,018
CA: O zamandan beri
insanların inanamayacağı ölçüde

96
00:05:22,042 --> 00:05:26,601
onları bize çok daha
yakınlaştıran keşifler oldu.

97
00:05:26,625 --> 00:05:29,976
Sanırım bir keresinde
mizah anlayışları olduğunu söylemiştin.

98
00:05:30,000 --> 00:05:32,684
Böyle bir şeye nasıl tanık oldun?

99
00:05:32,708 --> 00:05:36,934
JG: Oyun oynarlarken,

100
00:05:36,958 --> 00:05:39,393
daha büyük bir tanesi
küçük bir tanesiyle oynuyorsa,

101
00:05:39,417 --> 00:05:41,809
büyük olan ağaçtan bir dal sarkıtıyor.

102
00:05:41,833 --> 00:05:44,684
Küçük olan bunu
her yakalamaya çalıştığında

103
00:05:44,708 --> 00:05:46,684
büyük olan geri çekiyor

104
00:05:46,708 --> 00:05:48,476
ve küçük olan ağlamaya başlıyor,

105
00:05:48,500 --> 00:05:50,268
büyük olan da gülmeye.

106
00:05:50,292 --> 00:05:51,750
Öyle işte.

107
00:05:54,417 --> 00:05:59,809
CA: Daha da rahatsız edici
bir şey gözlemledin,

108
00:05:59,833 --> 00:06:04,559
şempanze çeteleri,

109
00:06:04,583 --> 00:06:10,684
kabileleri, grupları birbirlerine
aşırı vahşi davranıyorlar.

110
00:06:10,708 --> 00:06:14,351
Bunu nasıl yorumladığını merak ediyorum.

111
00:06:14,375 --> 00:06:17,601
Bu durum, biz insanlar için
üzülmene yol açmış olabilir,

112
00:06:17,625 --> 00:06:20,149
onlara yakınız,

113
00:06:20,173 --> 00:06:27,506
sence bu şiddet eğilimi
tüm büyük apeler için kaçınılmaz mı?

114
00:06:28,375 --> 00:06:30,976
JG: Görünen o ki evet.

115
00:06:31,000 --> 00:06:35,643
Benim insan türüyle ilk karşılaşmam,
ki ben buna şeytani diyorum,

116
00:06:35,667 --> 00:06:37,309
savaşın sonuydu

117
00:06:37,333 --> 00:06:40,101
ve Soykırım'a dair fotoğraflar vardı.

118
00:06:40,125 --> 00:06:42,726
Bu beni gerçekten şok etmişti.

119
00:06:42,750 --> 00:06:44,018
Benliğim değişmişti.

120
00:06:44,042 --> 00:06:46,351
Sanırım o zaman 10 yaşındaydım.

121
00:06:46,375 --> 00:06:52,021
Şempanzelerde de bu karanlık,
acımasız yan olsa da

122
00:06:52,042 --> 00:06:54,663
Bizim gibi ama bizden daha nazik
olduklarını düşünürdüm.

123
00:06:54,663 --> 00:06:56,523
Sonra fark ettim ki

124
00:06:56,523 --> 00:06:58,684
sandığımdan daha çok
benziyorlar bize.

125
00:06:58,708 --> 00:07:02,684
O zamanlar, 70'li yılların başıydı

126
00:07:02,708 --> 00:07:03,976
ve tuhaf bir durum vardı,

127
00:07:04,000 --> 00:07:09,731
agresifliğin doğuştan mı yoksa
öğrenilmiş mi olduğuna dair konuşmalar.

128
00:07:09,750 --> 00:07:12,434
Sonra konu siyasi bir hâl aldı.

129
00:07:12,458 --> 00:07:15,893
Çok tuhaf zamanlardı

130
00:07:15,917 --> 00:07:17,559
ve ben de şunu söylemiştim:

131
00:07:17,583 --> 00:07:24,273
''Hayır, agresiflik kesinlikle
kalıtımlı davranışlarımızın bir parçası.''

132
00:07:24,292 --> 00:07:29,934
Çok saygıdeğer bir bilim insanına
gerçekten ne düşündüğünü sordum

133
00:07:29,958 --> 00:07:33,871
çünkü hiç kuşkusuz agresifliğin
öğrenilmiş olduğunu savunuyordu

134
00:07:33,875 --> 00:07:38,018
ve bana dedi ki ''Jane, gerçekten
ne düşündüğümü konuşmak istemiyorum.''

135
00:07:38,042 --> 00:07:41,917
Bilim açısından
bu benim için büyük bir şoktu.

136
00:07:42,792 --> 00:07:47,351
CA: Bana büyürken dünyadaki
her güzel şeye inanmam öğretildi.

137
00:07:47,375 --> 00:07:52,893
Sınırsız sayıda çiçekler böcekler,

138
00:07:52,917 --> 00:07:55,851
bu muhteşem görünümlü doğa.

139
00:07:55,875 --> 00:08:01,893
Çoğu çevreci de
genellikle aynı tutumu sergiliyor,

140
00:08:01,917 --> 00:08:06,059
''Evet, doğa saf ve çok güzel.
İnsanlar kötü ama.''

141
00:08:06,083 --> 00:08:08,726
Sonra senin yaptığın türden
bir gözlem yapınca,

142
00:08:08,750 --> 00:08:11,601
doğanın herhangi bir parçasına
detaylı bir inceleme yapınca

143
00:08:11,625 --> 00:08:13,976
korkunç şeyler olduğunu da görüyorsun.

144
00:08:14,000 --> 00:08:16,393
Senin doğaya bakış açın nasıl?

145
00:08:16,417 --> 00:08:18,851
Bizim bakış açımız nasıl olmalı?

146
00:08:18,875 --> 00:08:24,833
JG: Evrimin tüm spektrumunu düşününce

147
00:08:24,833 --> 00:08:28,518
ve el değmemiş topraklara gidince,

148
00:08:28,542 --> 00:08:33,143
Afrika da ben küçükken hiç bozulmamıştı.

149
00:08:33,167 --> 00:08:36,101
Hayvanlar her yerdeydi.

150
00:08:36,125 --> 00:08:40,018
Aslanların öldürücü olması
hiç hoşuma gitmemişti,

151
00:08:40,042 --> 00:08:42,559
ama öldürmek zorundalar.

152
00:08:42,583 --> 00:08:46,393
Öldürmezlerse kendiler ölecek.

153
00:08:46,417 --> 00:08:50,101
Bence onlarla bizim aramızdaki büyük fark,

154
00:08:50,125 --> 00:08:56,018
onlar mecbur oldukları için
bunu yapıyorlar.

155
00:08:56,042 --> 00:08:59,393
Ama biz planlıyoruz.

156
00:08:59,417 --> 00:09:01,184
Bizim planlarımız bir hayli farklı.

157
00:09:01,208 --> 00:09:05,226
Koca bir ormanı yok etmeyi planlayabiliriz

158
00:09:05,250 --> 00:09:07,726
çünkü odun satmak istiyoruz

159
00:09:07,750 --> 00:09:10,101
veya başka bir AVM inşa etmek istiyoruz,

160
00:09:10,125 --> 00:09:11,393
bunun gibi şeyler.

161
00:09:11,417 --> 00:09:16,143
Yani bizim doğayı
yıkışımız ve savaşlarımızı düşününce

162
00:09:16,167 --> 00:09:19,976
biz kötülük yapabiliyoruz
çünkü oturduğumuz yerden

163
00:09:20,000 --> 00:09:22,934
çok uzaktaki birine
eziyet etmeyi planlayabiliyoruz.

164
00:09:22,958 --> 00:09:24,226
İşte bu kötülük.

165
00:09:24,250 --> 00:09:27,893
Şempanzelerin ilkel bir savaşı var

166
00:09:27,917 --> 00:09:29,476
ve çok saldırgan olabilirler

167
00:09:29,500 --> 00:09:30,893
ama bunlar anlık.

168
00:09:30,917 --> 00:09:32,393
Hissettikleriyle ilgili.

169
00:09:32,417 --> 00:09:34,809
Bir duyguya tepki veriyorlar.

170
00:09:34,833 --> 00:09:38,476
CA: Yani şempanzelerin
sofistike hayatına dair gözlemlerin

171
00:09:38,500 --> 00:09:41,893
kimi insanların bunun bir tür
insani süper güç olduğunu savunmasından

172
00:09:41,917 --> 00:09:43,643
daha öteye gitmiyor,

173
00:09:43,667 --> 00:09:49,601
yani geleceği ayrıntıyla
akıllarında tasvir edebilmek

174
00:09:49,625 --> 00:09:52,393
ve uzun vadeli planlar yapmak.

175
00:09:52,417 --> 00:09:57,768
Ve birbirlerini bu uzun vadeli planları
gerçekleştirmek için teşvik etmek.

176
00:09:57,792 --> 00:10:01,226
Şempanzelerle bu kadar
zaman geçiren biri için bile

177
00:10:01,250 --> 00:10:04,434
bu tamamen farklı bir yetenek seti,

178
00:10:04,458 --> 00:10:06,601
bunun için sorumluluk almalı

179
00:10:06,625 --> 00:10:09,434
ve şu ankinden çok daha
akıllıca kullanmamız lazım.

180
00:10:09,458 --> 00:10:11,351
JG: Ben şöyle düşünüyorum,

181
00:10:11,375 --> 00:10:13,684
buna dair çok tartışma var

182
00:10:13,708 --> 00:10:19,411
ama şu bir gerçek ki kullandığımız
iletişim aracını biz kendimiz geliştirdik.

183
00:10:19,417 --> 00:10:21,518
Sözcüklerle iletişim kurduğumuz için...

184
00:10:21,542 --> 00:10:26,234
Demek istediğim, hayvan iletişimi
sandığımızdan çok daha sofistike.

185
00:10:26,250 --> 00:10:31,706
Şempanze, goril ve orangutanlar
işaret dilini öğrenebiliyorlar.

186
00:10:32,792 --> 00:10:38,226
Ama biz ana dilimizi konuşarak büyüyoruz.

187
00:10:38,250 --> 00:10:41,893
Yani ben sana hiç duymadığın
şeyler söyleyebilirim.

188
00:10:41,917 --> 00:10:44,476
Ama bir şempanze bunu yapamaz.

189
00:10:44,500 --> 00:10:49,726
Çocuklarımıza soyut kavramlar
öğretebiliyoruz.

190
00:10:49,750 --> 00:10:51,559
Ama şempanzeler bunu yapamaz.

191
00:10:51,583 --> 00:10:55,268
Evet, şempanzeler bir dizi
zekice şey yapabiliyor,

192
00:10:55,292 --> 00:10:59,893
filler, kargalar ve ahtapotlar da öyle

193
00:10:59,917 --> 00:11:03,518
ama biz başka bir gezegene giden
roketler tasarlıyoruz,

194
00:11:03,542 --> 00:11:06,101
fotoğraf çeken minik robotlar.

195
00:11:06,125 --> 00:11:10,893
Dünyanın farklı bölgelerinden
konuşmamızı sağlayan

196
00:11:10,917 --> 00:11:13,059
bu olağanüstü teknolojiyi tasarladık.

197
00:11:13,083 --> 00:11:14,726
Ben gençken, büyürken

198
00:11:14,750 --> 00:11:17,559
TV yoktu, cep telefonları yoktu,

199
00:11:17,583 --> 00:11:19,434
bilgisayar yoktu.

200
00:11:19,458 --> 00:11:20,893
Çok farklı bir dünyaydı.

201
00:11:20,917 --> 00:11:24,518
Bir kalemim ve defterim vardı, hepsi bu.

202
00:11:24,542 --> 00:11:27,393
CA: Doğayla ilgili bu soruya geri dönersem

203
00:11:27,417 --> 00:11:28,989
çünkü bunu çok düşünüyorum

204
00:11:29,013 --> 00:11:32,263
ve kendim de mücadelesini veriyorum.

205
00:11:33,208 --> 00:11:37,393
İşinin büyük kısmı,
saygı duyduğum pek çok kişinin büyük kısmı

206
00:11:37,417 --> 00:11:44,226
doğal dünyayı mahvetmemek için
hırsla çabalıyor.

207
00:11:44,250 --> 00:11:47,101
Aynı anda doğanın birçok yönünün
korkunç olduğunu kabul etmek

208
00:11:47,125 --> 00:11:53,936
mümkün mü, sağlıklı mı veya gerekli mi?

209
00:11:53,958 --> 00:11:56,851
Ayrıca doğa muhteşem

210
00:11:56,875 --> 00:12:02,018
ve bu muhteşemliğin bir kısmı
korkutucu potansiyelinden geliyor

211
00:12:02,042 --> 00:12:06,934
ve bu da onu çok daha güzel yapıyor.

212
00:12:06,958 --> 00:12:10,684
Bu biz olamayız
çünkü biz de doğanın parçasıyız,

213
00:12:10,708 --> 00:12:17,458
peki sence doğayı kucaklayıp
onun parçası olmadan bütün olabilir miyiz?

214
00:12:17,458 --> 00:12:22,226
İnsan-doğa ilişkisi nasıl olmalı, Jane?

215
00:12:22,250 --> 00:12:26,351
JG: Sanırım problemlerden biri şu ki
biz zekamızı geliştirdikçe

216
00:12:26,375 --> 00:12:32,448
çevreyi lehimize değiştirme konusunda
git gide daha iyi olduk.

217
00:12:32,458 --> 00:12:35,268
Ormanlık olması gereken yerlerde

218
00:12:35,292 --> 00:12:38,476
Tarlalar oluşturup ürün yetiştirdik,

219
00:12:38,500 --> 00:12:41,309
şimdi bunu detaylandırmayacağım

220
00:12:41,333 --> 00:12:44,893
ama doğayı değiştirme yeteneğimiz var.

221
00:12:44,917 --> 00:12:49,351
Şehirlere doğru ilerledikçe

222
00:12:49,375 --> 00:12:53,351
teknolojiye daha çok bağlandık,

223
00:12:53,375 --> 00:12:56,976
çok sayıda insan doğal dünyadan koptu.

224
00:12:57,000 --> 00:13:04,059
Şehirlerin içinde binlerce çocuk
hiç doğanın olmadığı yerlerde büyüyor,

225
00:13:04,083 --> 00:13:09,143
işte bu yüzden şehirlerimizi
yeşillendirme hareketi çok önemli.

226
00:13:09,167 --> 00:13:11,518
Bazı denemeler de yapıldı,

227
00:13:11,542 --> 00:13:14,809
sanırım Chicago'du, emin değilim,

228
00:13:14,833 --> 00:13:21,703
şehrin çok yabani bir kısmında
çeşitli boş araziler vardı.

229
00:13:21,708 --> 00:13:24,768
Bu alanların bazılarını yeşillendirdiler,

230
00:13:24,792 --> 00:13:29,809
o boş araziler ağaçlar, çiçekler
ve çimlerle dolduruldu.

231
00:13:29,833 --> 00:13:33,184
Akabinde suç oranı düştü.

232
00:13:33,208 --> 00:13:35,708
Sonra da diğer yarıyı ağaçlandırdılar.

233
00:13:36,917 --> 00:13:38,851
Yani görünen ortada,

234
00:13:38,875 --> 00:13:41,643
ayrıca bazı çalışmalar gösteriyor ki

235
00:13:41,667 --> 00:13:45,917
çocukların sağlıklı psikolojik
gelişimi için yeşil doğa bir gereklilik.

236
00:13:46,875 --> 00:13:50,101
Ama dediğin gibi biz de doğanın parçasıyız

237
00:13:50,125 --> 00:13:54,351
ve şu an ona saygısızlık yapıyoruz.

238
00:13:54,375 --> 00:13:57,309
Bu, çocuklarımız için korkunç bir durum,

239
00:13:57,333 --> 00:13:58,809
onların çocukları için de

240
00:13:58,833 --> 00:14:02,851
çünkü temiz hava, temiz su,
iklim ve yağmurun düzenlenmesi için

241
00:14:02,875 --> 00:14:06,434
doğaya ihtiyacımız var.

242
00:14:06,458 --> 00:14:09,226
Ne yaptığımıza bir bak,
ilkim krizine.

243
00:14:09,250 --> 00:14:11,476
İşte biz buyuz. Bunu biz yaptık.

244
00:14:11,500 --> 00:14:13,328
CA: 30 yıldan biraz uzun bir süre önce

245
00:14:13,328 --> 00:14:19,018
bilim insanından aktivistliğe doğru
bir geçiş yaşadın sanırım.

246
00:14:19,042 --> 00:14:20,292
Niçin?

247
00:14:21,333 --> 00:14:26,809
JG: 1986'da bilimsel bir konferanstaydım,
doktoramı da tamamlamıştım

248
00:14:26,833 --> 00:14:32,167
ve konu, şempanze davranışlarının
çevrelere göre nasıl değiştiğiydi.

249
00:14:32,167 --> 00:14:34,559
Afrika'dan altı araştırma sahası vardı.

250
00:14:34,583 --> 00:14:38,268
Bu bilim insanları bir araya getirip

251
00:14:38,292 --> 00:14:39,684
bu konuyu araştıralım dendi,

252
00:14:39,708 --> 00:14:41,226
bu da harika bir haberdi.

253
00:14:41,250 --> 00:14:43,893
Korunmalarına dair bir oturum yaptık

254
00:14:43,917 --> 00:14:47,768
ve yakalandıkları takdirde
yapılacaklara dair bir oturum yaptık,

255
00:14:47,792 --> 00:14:49,893
tıbbi araştırma gibi.

256
00:14:49,917 --> 00:14:54,184
Bu iki oturum da bende şok etkisi yarattı.

257
00:14:54,208 --> 00:14:56,768
Konferansa bilim insanı olarak gittim

258
00:14:56,792 --> 00:14:58,351
ve aktivist olarak döndüm.

259
00:14:58,375 --> 00:15:02,184
Bir karar vermedim,
içimde bir şeyler oldu.

260
00:15:02,208 --> 00:15:05,726
CA: Yani son 34 yılı

261
00:15:05,750 --> 00:15:08,434
doğa ve insan arasındaki ilişkiyi
daha iyi kılmak için

262
00:15:08,458 --> 00:15:11,750
yorulmadan çalışarak geçirdin.

263
00:15:12,667 --> 00:15:17,750
Bu ilişki sence nasıl olmalı?

264
00:15:19,000 --> 00:15:23,809
JG: Yine tüm bu sorunlar baş gösteriyor.

265
00:15:23,833 --> 00:15:26,583
İnsanların yaşamak için alanları olmalı.

266
00:15:27,625 --> 00:15:33,333
Ama problem şu ki
biz çok varlıklı toplumlara dönüştük,

267
00:15:33,333 --> 00:15:34,726
çok açgözlüyüz.

268
00:15:34,750 --> 00:15:40,018
Kim kocaman bahçeli
dört eve ihtiyaç duyar ki?

269
00:15:40,042 --> 00:15:43,684
Bir tane daha AVM'ye gerek var mı?

270
00:15:43,708 --> 00:15:45,434
Bunun gibi şeyler.

271
00:15:45,458 --> 00:15:50,434
Sürekli kısa vadeli
ekonomik getiriye bakıyoruz.

272
00:15:50,458 --> 00:15:53,518
Para, tapılacak bir tanrıya dönüştü,

273
00:15:53,542 --> 00:15:57,601
biz de doğal dünyayla olan
ruhani bağımızı kaybediyoruz.

274
00:15:57,625 --> 00:16:03,351
Bu yüzden kısa vadeli
parasal kazanca bakıyoruz,

275
00:16:03,375 --> 00:16:08,158
gezegenin iyiliğine
veya çocuklarımızın geleceğine değil.

276
00:16:09,000 --> 00:16:12,101
Bunları artık önemsemiyor gibiyiz.

277
00:16:12,125 --> 00:16:15,226
İşte bu yüzden savaşı bırakmayacağım.

278
00:16:15,250 --> 00:16:19,059
CA: Özellikle şempanze korunması için
yaptığın çalışmalar

279
00:16:19,083 --> 00:16:26,398
yerel halkı, onlarla kaynaşmaları için
çalışmanın merkezine koydu,

280
00:16:26,417 --> 00:16:27,684
Bu süreç nasıl oldu

281
00:16:27,708 --> 00:16:32,951
ve gezegeni korumayı başarmak adına
bu gerekli bir fikir mi?

282
00:16:32,958 --> 00:16:35,434
JG: O bahsettiğim konferans sonrasında

283
00:16:35,458 --> 00:16:38,438
şempanzelerin neden Afrika'da yok olduğunu

284
00:16:38,438 --> 00:16:40,893
ve ormana ne olduğunu
bulmalıyım diye düşündüm.

285
00:16:40,917 --> 00:16:45,976
Bir miktar parayı toparladım
ve ilgili altı ülkeyi ziyaret ettim.

286
00:16:46,000 --> 00:16:50,018
Şempanzelerin karşılaştığı
sorunlar hakkında çok şey öğrendim;

287
00:16:50,042 --> 00:16:52,809
vahşi hayvan eti avı,
canlı hayvan ticareti,

288
00:16:52,833 --> 00:16:54,518
tuzaklarla yakalamalar,

289
00:16:54,542 --> 00:16:58,934
insan nüfusu artışı ve dolayısıyla
ekinler, çiftlik hayvanları

290
00:16:58,958 --> 00:17:02,684
ve köyleri için daha fazla
alana ihtiyaç duymaları.

291
00:17:02,708 --> 00:17:07,434
İnsanların bu zor durumu
hakkında da bilgi ediniyordum.

292
00:17:07,458 --> 00:17:11,018
Mutlak yoksulluk,
sağlık ve eğitim yetersizliği,

293
00:17:11,042 --> 00:17:13,518
arazilerin yok edilmesi.

294
00:17:13,542 --> 00:17:18,518
Küçük Gombe Ulusal Parkı'na gittiğimde de
artık göz ardı edilemez bir duruma geldi.

295
00:17:18,542 --> 00:17:24,125
Afrika'nın hemen batı kıyısına doğru
ekvator boyunca uzanan bir orman kuşağı.

296
00:17:24,125 --> 00:17:25,434
1990 yılında,

297
00:17:25,458 --> 00:17:29,101
küçük bir orman adasıydı,
küçük bir ulusal park.

298
00:17:29,125 --> 00:17:31,018
Tüm çevresinde tepeler çıplaktı.

299
00:17:31,042 --> 00:17:32,768
İşte o zaman fark ettim.

300
00:17:32,792 --> 00:17:39,541
İnsanlara çevrelerini yok etmeden
yaşamaları için yardım etmezsek

301
00:17:39,542 --> 00:17:42,226
şempanzeleri korumanın bahsi bile olamaz.

302
00:17:42,250 --> 00:17:45,976
Jane Goodall Enstitüsü de
''Take Care'' isimle bu programa başladı,

303
00:17:46,000 --> 00:17:48,018
biz ''TACARE'' diyoruz.

304
00:17:48,042 --> 00:17:51,976
Yöntemimiz topluluk bazlı koruma,

305
00:17:52,000 --> 00:17:54,101
tamamen holistik.

306
00:17:54,125 --> 00:17:59,241
Artık koruma araçlarını
yerli halkın ellerine bıraktık

307
00:17:59,250 --> 00:18:04,351
çünkü Tanzanya vahşi şempanzelerinin çoğu
korunmuş alanlarda değiller,

308
00:18:04,375 --> 00:18:07,143
köylerin orman rezervlerindeler.

309
00:18:07,167 --> 00:18:12,434
O yüzden gidip ormanlarının
sağlığını kontrol ediyorlar.

310
00:18:12,458 --> 00:18:14,684
Artık şunu anladılar ki

311
00:18:14,708 --> 00:18:18,268
ormanı korumak yalnızca
vahşi hayatı korumak demek değil,

312
00:18:18,292 --> 00:18:19,768
bu kendi gelecekleri için.

313
00:18:19,792 --> 00:18:22,226
Ormana ihtiyaçları var.

314
00:18:22,250 --> 00:18:23,601
Ve çok gururlular.

315
00:18:23,625 --> 00:18:25,726
Gönüllüler çalıştaylara gidiyor,

316
00:18:25,750 --> 00:18:27,809
akıllı telefonları
kullanmayı öğreniyorlar,

317
00:18:27,833 --> 00:18:32,601
platforma ve buluta
yüklemeyi öğreniyorlar.

318
00:18:32,625 --> 00:18:35,476
Her şey şeffaf.

319
00:18:35,500 --> 00:18:37,643
Yeniden ağaçlar var,

320
00:18:37,667 --> 00:18:39,726
tepeler artık ağaçsız değil.

321
00:18:39,750 --> 00:18:44,476
Gombe çevresinde bir koruma alanı
yapmayı kabul ettiler,

322
00:18:44,500 --> 00:18:47,893
böylece şempanzelerin 1990 yılına göre
daha çok orman alanı olacak.

323
00:18:47,917 --> 00:18:49,851
Dağılmış şempanze grupları için

324
00:18:49,875 --> 00:18:55,268
ormanda kanallar açıyorlar
ve soy içi çiftleşme azaltılıyor.

325
00:18:55,292 --> 00:18:58,434
Yani evet, işe yaradı
ve şu an altı ülkede uygulanıyor.

326
00:18:58,458 --> 00:18:59,726
Aynı şey.

327
00:18:59,750 --> 00:19:07,311
CA: Çok seyahat ediyorsun ve tüm dünyada
olağanüstü ses getirdin,

328
00:19:07,333 --> 00:19:10,601
her yerde konuşma yapıyorsun,
insanlara ilham veriyorsun.

329
00:19:10,625 --> 00:19:17,291
Bunun için böylesi enerjiyi
nasıl buluyorsun,

330
00:19:17,292 --> 00:19:20,476
çünkü bu çok yorucu bir iş,

331
00:19:20,500 --> 00:19:23,018
bu kadar insanla toplantılar düzenlemek,

332
00:19:23,042 --> 00:19:25,101
fiziksel olarak da yorucu

333
00:19:25,125 --> 00:19:28,143
ve hâlâ bunu yapıyorsun.

334
00:19:28,167 --> 00:19:30,125
Bunu nasıl yapıyorsun, Jane?

335
00:19:31,042 --> 00:19:36,393
JG: Sanırım inatçı olduğumdan.
Pes etmek bana göre değil

336
00:19:36,417 --> 00:19:43,244
Ormanları yok eden büyük şirketlere
izin vermeye niyetim yok

337
00:19:43,250 --> 00:19:49,659
ya da önceki başkanlar tarafından
göreve getirilmiş yeni politikacıların

338
00:19:49,659 --> 00:19:51,143
mevcut korumaları kaldırmasına.

339
00:19:51,167 --> 00:19:53,976
Kimden bahsettiğimi biliyorsun.

340
00:19:54,000 --> 00:19:56,143
Savaşmaya devam edeceğim.

341
00:19:56,167 --> 00:20:00,268
Vahşi hayatı önemsiyorum, seviyorum.

342
00:20:00,292 --> 00:20:02,976
Doğal dünyayı seviyorum.

343
00:20:03,000 --> 00:20:07,434
Ormanları seviyorum, yok edilmelerini
görmek beni çok etkiliyor.

344
00:20:07,458 --> 00:20:10,351
Çocukları da çok önemsiyorum.

345
00:20:10,375 --> 00:20:12,434
Onların geleceğini çalıyoruz.

346
00:20:12,458 --> 00:20:14,184
Pest etmeyeceğim.

347
00:20:14,208 --> 00:20:19,143
Sanırım genlerim iyi. Çok şanslıyım.

348
00:20:19,167 --> 00:20:24,250
Farkına vardığım
diğer şansım da iletişimdi,

349
00:20:24,250 --> 00:20:26,893
gerek yazılı gerek sözlü olsun.

350
00:20:26,917 --> 00:20:31,916
İzlediğim yol işe yaramıyor olsaydı...

351
00:20:31,917 --> 00:20:35,018
ama işe yarıyor çünkü her konuşmamda

352
00:20:35,042 --> 00:20:36,393
insanlar gelip şöyle diyor,

353
00:20:36,417 --> 00:20:38,768
''Pes etmiştim ama bana ilham verdin.

354
00:20:38,792 --> 00:20:41,059
Ben de üzerime düşeni yapacağım.''

355
00:20:41,083 --> 00:20:45,976
Artık 65 ülkede kendi gençlik
programımız var, ''Roots and Shoots''

356
00:20:46,000 --> 00:20:48,849
ve hızla büyüyor, her yaşa hitap ediyor,

357
00:20:48,875 --> 00:20:52,432
herkes kollarını sıvamış, insanlara,
hayvanlara, çevreye yardım etmek için

358
00:20:52,432 --> 00:20:54,643
projeler seçip harekete geçiyor.

359
00:20:54,667 --> 00:20:57,809
Gözleri ışıldıyor,

360
00:20:57,833 --> 00:21:02,125
Dr. Jane'e dünyayı daha iyi yapmak için
neler yaptıklarını anlatmak istiyorlar.

361
00:21:02,125 --> 00:21:03,934
Onları hayal kırıklığına uğratamam.

362
00:21:03,958 --> 00:21:07,226
CA: Gezegenin geleceğine baktığın zaman

363
00:21:07,250 --> 00:21:08,893
seni en çok ne endişelendiriyor?

364
00:21:08,917 --> 00:21:12,292
Bulunduğumuz noktada
seni en çok korkutan ne?

365
00:21:13,750 --> 00:21:19,101
JG: Çok az bir zamanımız olduğu gerçeği,

366
00:21:19,125 --> 00:21:22,643
bu zaman içinde verdiğimiz zararın
bir kısmını telafi edebiliriz

367
00:21:22,667 --> 00:21:25,726
ve iklim değişikliğini yavaşlatabiliriz.

368
00:21:25,750 --> 00:21:27,726
Ama zaman daralıyor.

369
00:21:27,750 --> 00:21:35,014
Ayrıca COVID-19 karantinalarıyla
dünyada neler olduğunu da gördük:

370
00:21:35,042 --> 00:21:37,226
şehirlerde berrak gökyüzü,

371
00:21:37,250 --> 00:21:41,101
bazı insanların
hiç solumadığı kadar temiz hava,

372
00:21:41,125 --> 00:21:44,059
gece vakti yukarı bakıp
yıldızları görebilmek

373
00:21:44,083 --> 00:21:46,684
ki bunu da doğru düzgün göremeyenler var.

374
00:21:46,708 --> 00:21:52,159
Ama beni en çok endişelendiren,

375
00:21:52,167 --> 00:21:55,476
yeterli sayıda insana ulaşmak;

376
00:21:55,500 --> 00:21:57,786
insanlar anlasa da harekete geçmiyorlar.

377
00:21:57,810 --> 00:22:00,434
Bunu nasıl sağlarız?

378
00:22:00,458 --> 00:22:06,184
CA: National Geographic hakkında
olağanüstü bir film yayımladı,

379
00:22:06,208 --> 00:22:09,768
60 yıllık çalışman anlatılıyor.

380
00:22:09,792 --> 00:22:13,208
Filmin adı ''Jane Goodall: The Hope.''

381
00:22:14,042 --> 00:22:16,018
Filmin adında geçen umut ne, Jane?

382
00:22:16,042 --> 00:22:19,409
JG: En büyük umudum
tüm bu genç insanlar.

383
00:22:19,417 --> 00:22:21,976
Çin'de insanlar çıkıp diyecek ki

384
00:22:22,000 --> 00:22:24,143
''Tabii ki çevreyi önemsiyorum,

385
00:22:24,167 --> 00:22:26,434
ilkokulda 'Roots and Shoots'
programındaydım.''

386
00:22:26,458 --> 00:22:29,768
''Roots and Shoots''
temel değerlerin bir parçası olacak

387
00:22:29,792 --> 00:22:34,601
ve sorunlar hakkında bilgi edindikçe
çok hırslanıyorlar

388
00:22:34,625 --> 00:22:36,476
ve harekete geçmek için güçleniyorlar.

389
00:22:36,500 --> 00:22:40,667
Akarsuları temizliyorlar, invasif türleri
insani bir şekilde temizliyorlar.

390
00:22:41,958 --> 00:22:43,684
Ve o kadar çok fikirleri var ki.

391
00:22:43,708 --> 00:22:48,393
Tabii bir de olağanüstü zekâmız var.

392
00:22:48,417 --> 00:22:52,476
Hep birlikte uyum içinde yaşamak için

393
00:22:52,500 --> 00:22:55,351
bu zekâyı teknolojiye uygulamaya başladık.

394
00:22:55,375 --> 00:22:56,976
Bireysel hayatlarımızda,

395
00:22:57,000 --> 00:23:01,101
her gün yaptığımız şeylerin
sonuçlarını düşünelim.

396
00:23:01,125 --> 00:23:03,226
Neler satın alıyoruz, nereden geldi,

397
00:23:03,250 --> 00:23:04,809
nasıl yapıldı?

398
00:23:04,833 --> 00:23:07,768
Doğaya zarar verdi mi?
Hayvanlara acımasızca davranıldı mı?

399
00:23:07,792 --> 00:23:10,143
Çocuk işçiliği
söz konusu olduğu için mi ucuz?

400
00:23:10,167 --> 00:23:12,018
Etik kararlar verin.

401
00:23:12,042 --> 00:23:15,559
Ama yoksulluk içinde yaşıyorsanız
bunu yapamazsınız.

402
00:23:15,583 --> 00:23:18,268
Sonra imkânsız görünen şeyi başaran

403
00:23:18,292 --> 00:23:20,893
o karşı konulmaz insanlar çıkageliyor

404
00:23:20,917 --> 00:23:23,351
ve pes etmiyorlar.

405
00:23:23,375 --> 00:23:26,476
Bunlar varlen pes edemezsiniz.

406
00:23:26,500 --> 00:23:29,018
Ama savaşamadığım şeyler de var.

407
00:23:29,042 --> 00:23:31,625
Yolsuzlukla savaşamıyorum.

408
00:23:32,833 --> 00:23:36,958
Askeri rejimlerle
ve diktatörlerle savaşamıyorum.

409
00:23:38,625 --> 00:23:40,476
Yalnızca yapabildiklerimi yapıyorum.

410
00:23:40,500 --> 00:23:43,893
Hepimiz yapabildiğimizi yaparsak

411
00:23:43,917 --> 00:23:47,809
sonunda kazanabileceğimiz
bir bütün olacak.

412
00:23:47,833 --> 00:23:49,226
CA: Son sorum, Jane.

413
00:23:49,250 --> 00:23:56,333
Bunu seyreden herkes için
bir fikir, bir düşünce aşılamak istesen

414
00:23:56,333 --> 00:23:58,184
bu ne olurdu?

415
00:23:58,208 --> 00:24:04,750
JG: Unutmayın ki yaşadığınız her gün
gezegeni etkiliyorsunuz.

416
00:24:04,750 --> 00:24:07,018
Etki bırakmaktan kaçınamazsınız.

417
00:24:07,042 --> 00:24:10,601
Aşırı yoksulluk içinde yaşamıyorsanız

418
00:24:10,625 --> 00:24:13,851
yaptığınız etkinin türü üzerinde
bir seçim şansınız var.

419
00:24:13,875 --> 00:24:15,809
Hatta yoksullukta bile var

420
00:24:15,833 --> 00:24:19,726
ama varlık içindeyken
bu şansımız daha fazla.

421
00:24:19,750 --> 00:24:22,643
Ve hepimiz etik seçimler yaparsak

422
00:24:22,667 --> 00:24:30,899
torunlarımıza çok da umutsuz olmayan
bir dünya bırakma yolunda adım atarız.

423
00:24:30,917 --> 00:24:35,684
Bu düşünce herkese hitap ediyor.

424
00:24:35,708 --> 00:24:38,684
Çünkü çok insan neler olduğunun farkında

425
00:24:38,708 --> 00:24:41,476
ama çaresiz ve umutsuz hissediyorlar,

426
00:24:41,500 --> 00:24:44,059
dolayısıyla hiçbir şey yapmayıp
duyarsızlaşıyorlar.

427
00:24:44,083 --> 00:24:46,875
Bu da büyük bir tehlike.

428
00:24:47,750 --> 00:24:49,934
CA: Dr. Jane Goodall, harika.

429
00:24:49,958 --> 00:24:56,000
Olağanüstü hayatın, yaptıkların
ve bizimle zaman geçirdiğin için

430
00:24:56,000 --> 00:24:57,858
gerçekten çok teşekkür etmek istiyorum.

431
00:24:57,882 --> 00:24:59,268
Teşekkürler.

432
00:24:59,292 --> 00:25:00,542
JG: Teşekkürler.